اوراق مشتقه چیست؟ – به زبان ساده

در بازارهای جهانی و بورس ایران انواع مختلفی از سهام، کالا و ابزارهای معاملاتی در بورس، فرابورس و بورس کالا معامله می‌شوند. از طرفی دیگر بورس کالا نیز خود به بازارهای فیزیکی، بازار فرعی بورس کالا، بازار مشتقه بورس کالا و بازار مالی تقسیم می‌شود. اوراق مشتقه بر روی انواع سهام و دارایی‌های گوناگون قابل تعریف است. سهام، اوراق قرضه، کالا یا هر دارایی دیگری که اوراق مشتقه بر روی آن‌ها تنظیم می‌شود را دارایی پایه می‌گوییم. اوراق مشتقه علاوه بر بازار سهام در انواع بورس کالا نیز وجود دارد. «اوراق مشتقه» (Derivatives) همان‌طور که از نام آن می‌توان متوجه شد اوراق بهاداری هستند که ارزش آن‌ها مشتق شده از ارزش دارایی‌ پایه است. در این مطلب از مجله فرادرس قصد داریم تا اوراق مشتقه و مطالب مربوط به آن را شرح دهیم.

اوراق مشتقه چیست ؟

اوراق مشتقه قراردادهایی هستند که بر اساس دارایی پایه‌ای تنظیم می‌شوند و ارزش آن‌ها از این دارایی پایه مشتق می‌شود. دارایی‌هایی همانند سهام، جفت ارزها، ارزهای دیجیتال، کالا و هر دارایی دیگری می‌تواند به‌عنوان دارایی پایه برای آن‌ها محسوب شود.

مفهوم اوراق مشتقه چیست ؟

اوراق مشتقه قراردادهایی هستند که بین طرفین معامله تنظیم می‌شوند و در آن‌ها تمامی جزئیات مربوط به معامله از قبیل مقدار دارایی، تاریخ سررسید، قیمت معامله و غیره شرح داده می‌شود. بنابراین این اوراق قراردادهایی مالی هستند که برای مقاصدی همانند پوشش ریسک، پیش‌بینی بازارهای مالی و دستیابی به طیف وسیع‌تری از دارایی‌ها و بازارها به‌وجود آمده‌اند. اوراق بهادار دارای انواع متنوعی از قراردادها می‌شوند که در ادامه آن‌ها را توضیح می‌دهیم.

انواع قراردادهای اوراق مشتقه

همان‌طور که برای تعاملات اقتصادی خارج از بورس و بازارهای مالی نیز انواع گوناگونی از قراردادها وجود دارد، برای اوراق مشتقه نیز می‌توانیم به انواع متنوعی از قراردادها اشاره کنیم که در ادامه این مطلب از مجله فرادرس آن‌ها را شرح می‌دهیم.

قراردادهای آپشن

«قراردادهای اختیار معامله» (Options) نوعی از قراردادهای مشتقه هستند که این اختیار را به خریدار آن می‌دهد تا بتواند مقدار مشخصی از دارایی را در زمانی معین با قیمتی تعیین شده بخرد یا بفروشد. از طرف دیگر فروشنده اختیار معامله نیز موظف است تعهدات خود را انجام دهد.

دو نوع اختیار معامله خرید و اختیار معامله فروش در قراردادهای آپشن تعریف می‌شود که خریدار آن با توجه به نوع اختیار معامله از اختیار خرید یا اختیار فروش مطابق با قرارداد مربوطه برخوردار خواهد بود. به عبارتی دیگر خریدار اختیار معامله با پرداخت مبلغی این اختیار را پیدا می‌کند تا بتواند در قیمتی مشخص در آینده نسبت به خرید یا فروش دارایی پایه اقدام کند. لازم به ذکر است خریدار قراردادهای اختیار معامله هیچ‌گونه الزامی برای خرید یا فروش ندارد و می‌تواند بر حسب شرایط و قیمت بازار نسبت به اعمال اختیار خود اقدام کند.

قراردادهای آتی

«قراردادهای آتی» (Futures) نوعی دیگری از اوراق مشتقه هستند که در بازارهای مالی معامله می‌شوند. قراردادهای آتی، این امکان را برای خریدار و فروشنده فراهم می‌کنند تا بتوانند معامله‌ دارایی مشخصی را در قیمت و زمان معینی در آینده انجام دهند. لازم به ذکر است خریدار و فروشنده قراردادهای آتی ملزم به پایبندی و ایفای تعهدات خود مطابق با جزئیات قراردادهای آتی هستند.

پیمان آتی

«پیمان‌های آتی» (Forwards) همانند قراردادهای آتی هستند با این تفاوت که پیمان‌های آتی در چهار چوب ضوابط و قوانین خارج از بورس انجام می‌شوند. پیمان آتی همانند قراردادهای آتی در بورس هستند و دارنده این قراردادها ملزم به اجرای تعهدات خود مطابق با شرایط قرارداد هستند. با این وجود این قراردادها استانداردهای قراردادهای بورسی را ندارند و از قوانین بازارهای خارج از بورس تبعیت می‌کنند.

قراردادهای معاوضه

«قراردادهای معاوضه» (Swaps) نوعی از اوراق مشتقه هستند که بین طرفین معامله تنظیم می‌شوند. بنابراین قرارداد، طرفین ملزم به انجام تعهدات خود مطابق با جزئیات قرارداد می‌شوند. با استفاده از قراردادهای سواپ طرفین متعهد می‌شوند تا در زمان مشخصی در آینده نسبت به تعویض دارایی یا منافع مربوطه با مشخصات تعیین شده اقدام کنند. این قراردادها با توجه به ملاحظات و شرایط خاصی که دارند در خارج از بورس اوراق بهادار انجام می‌شوند.

فعالان بازار اوراق مشتقه را چه افرادی تشکیل می‌دهند ؟

فعالان بازار اوراق مشتقه از یک طرف افرادی هستند که برای خرید و فروش دارایی پایه در این اوراق به دنبال کاهش ریسک معاملات هستند و برخی دیگر از افراد نیز تنها برای سرمایه‌گذاری و کسب سود از نوسانات اوراق مشتقه وارد این بازار می‌شوند. در حالت کلی می‌توانیم فعالان بازار اوراق مشتقه را در گروه‌های زیر طبقه‌بندی کنیم.

پوشش‌دهندگان ریسک‌های معاملاتی

پوشش‌دهنگان ریسک را افرادی تشکیل می‌دهند که با استفاده از ابزارهای مالی و معاملاتی موجود در بازارهای مالی همانند اوراق مشتقه به‌دنبال کاهش ریسک در انجام معاملات خود هستند. برای مثال کشاورزی را در نظر بگیرید که برای اطمینان از فروش محصولات خود در قیمتی معین در آینده از قراردادهای آتی استفاده می‌کند.

با استفاده از قراردادهای آتی کشاورز این امکان را پیدا می‌کند تا در زمانی که محصول کشاورزی قابلیت برداشت دارد از به فروش رفتن آن در قیمت تعیین شده از قبل اطمینان داشته باشد. در این مثال مطابق با قرارداد آتی خریدار متعهد می‌شود تا مقداد مشخصی از محصولات کشاورزی مربوطه را در زمان و قیمت تعیین شده از کشاورز خریداری کند. در این مثال کشاورز ریسک مربوط به نوسانات قیمت محصول را در آینده پوشش می‌دهد و از فروخته شدن محصول به قیمت معین در آینده اطمینان می‌یابد.

نوسان‌گیرهای بازارهای مالی

عده دیگری از فعالان بازارهای مالی، اوراق مشتقه را برای نوسان‌گیری معامله می‌کنند. هدف این افراد از خرید اوراق تهیه کالا یا دارایی  پایه مربوطه نیست و تنها قصد دارند از نوسانات موجود در قیمت این اوراق کسب سود کنند. نوسان‌گیری در انواع اوراق مشتقه قابل انجام است و اقدامی پرریسک محسوب می‌شود. با توجه به این‌که بازار مشتقه بازاری دوطرفه است، این افراد می‌توانند از روند نزولی بازار نیز کسب سود کنند. این موضوع به‌همراه امکان استفاده از اهرم در معاملات اوراق مشتقه می‌تواند برای افرادی که در بازارهای مالی از تبحر بالایی برخوردار هستند جذابیت زیادی داشته باشد.

استفاده از اوراق مشتقه مخصوصا قررادادهای اختیار معامله این امکان را برای معامله‌گر فراهم می‌کند تا بدون داشتن دارایی پایه معاملات این اوراق را انجام دهد، بنابراین بازار مشتقات موردتوجه افراد زیادی قرار گرفته است. البته لازم به ذکر است که همان‌طور که پیش‌بینی درست از روند قیمت اوراق موردنظر در بازار مشتقه می‌تواند منتهی به کسب سود برای افراد شود، از طرفی دیگر در صورتی که افراد نتوانند پیش‌بینی درستی از این بازار داشته باشند به همان اندازه می‌تواند باعث ضرر و زیان معامله‌گرها شود.

اوراق مشتقه قابل معامله در بورس چیست ؟

«اوراق مشتقه قابل معامله در بورس» (Exchange Traded Derivatives | ETD) اوراقی هستند که در بورس می‌توان آن‌ها را معامله کرد. اوراق مشتقه قابل معامله در بورس را اغلب قراردادهای آتی و قراردادهای اختیار معامله تشکیل می‌دهند. مطابق با قراردادهای استانداردی که این اوراق دارند مواردی همانند تاریخ انقضا، نحوه تسویه و جزئیات دیگر مربوطه در این قراردادها آورده می‌شوند. در مقایسه با اوراقی که قابل معامله در بورس نیستند این اوراق از شفافیت و نقدشوندگی بالاتری برخوردار هستند.

انواع اوراق مشتقه قابل معامله در بورس چیست ؟

با توجه به این‌که دارایی پایه در اوراق مشتقه را سهام، کالا یا دارایی دیگری تشکیل می‌دهد، اوراق مشتقه قابل معامله در بورس را می‌توانیم به انواع مختلفی که در ادامه شرح می‌دهیم تقسیم کنیم.

اوراق مشتقه مبتنی بر سهام چیست ؟

سهام‌های موجود در بازارهای مالی از دارایی‌های متداولی هستند که در اوراق مشتقه قابل معامله در بورس کالا به‌عنوان دارایی پایه استفاده می‌شوند. اوراقی که در بورس معامله می‌شوند از نقدشوندگی بالایی برخوردار هستند و با قیمت‌های اعمال و تاریخ‌های انقضای متنوعی عرضه می‌شوند. اوراق مشتقه‌ قابل معامله در بورس می‌توانند به عنوان شاخص یا راهنمایی برای پیش‌بینی قیمت سهام مربوطه در آینده نیز محسوب شوند.

اوراق مشتقه مبتنی بر شاخص چیست ؟

شاخص‌هایی که در بازارهای مالی وجود دارند نشان‌دهنده روندهای مربوط به قیمت دارایی‌های تشکیل دهنده آن هستند. این شاخص‌ها نیز می‌توانند مبنای تعریف برای اوراق مشتقه مربوطه باشند. در این حالت افرادی که اوراق مبتنی بر شاخص را خریداری می‌کنند می‌توانند با پیش‌بینی روند قیمتی شاخص از نوسانات قیمت اوراق مربوطه کسب سود کنند.

اوراق مشتقه مبتنی بر جفت ارز چیست ؟

اوراق مشتقه مبتنی بر جفت ارزها نیز از دیگر اوراق مشتقه قابل معامله در بورس هستند که فعالان بازارهای مالی می‌توانند انواع پوزیشن‌های معاملاتی لانگ و شورت را بر روی آن‌ها باز کنند.

اوراق مشتقه مبتنی بر کالا چیست ؟

اوراق مشتقه مبتنی بر کالا از ابزارهای معاملاتی هستند که بر روی کالاهایی که در بورس کالا خرید و فروش می‌شوند تنظیم می‌شوند. این اوراق که شامل قراردادهای آتی و قراردادهای اختیار معامله هستند بر روی کالاهایی همانند محصولات کشاورزی، فلزات، نفت و دیگر کالاها تنظیم می‌شوند.

قراردادهای آتی مبتنی بر ارزهای دیجیتال

قراردادهای آتی بر روی ارزهای دیجیتال نیز استفاده می‌شود. افرادی که در بازارهای ارزهای دیجیتال فعالیت می‌کنند می‌توانند با توجه به رمزارزهایی که صرافی موردنظر برای معاملات قراردادهای آتی پشتیبانی می‌کند، از این بازارها برای معاملات استفاده کنند. بیت کوین و اتریوم نمونه‌هایی از رمزارزهایی هستند که معاملات قراردادهای آتی در آن‌ها از محبوبیت بالایی برخوردار است.

تسویه اوراق مشتقه

با توجه به این‌که هر یک از طرفین در معاملات اوراق مشتقه قوانین و استانداردهای مربوط به انجام معاملات در بورس را می‌پذیرند، در نهایت تسویه اوراق را اتاق پایاپای در بورس انجام می‌دهد. اتاق پایاپای تمامی اقدامات لازم برای انجام معاملات و تسویه اوراق مشتقه را انجام می‌دهد. اتاق پایاپای بورس برای این‌که بتواند تسویه اوراق مشتقه را انجام دهد مبلغی را به‌عنوان مارجین اولیه از معامله‌گر دریافت می‌کند.

برای مثال افرادی که معاملات قراردادهای آتی در بورس را انجام می‌دهند می‌بایست مبلغی را به‌عنوان مارجین اولیه در حساب دراختیار بورس واریز کنند. اتاق پایاپای با توجه به پوزیشن‌های معاملاتی طرفین معامله و با توجه به روند قیمتی بازار از حساب یکی از طرفین به نفع طرف مقابل برداشت می‌کند. بنابراین افرادی که پوزیشن‌های آن‌ها در ضرر می‌رود در واقع اتاق پایاپای از حساب آن‌ها به نفع حساب طرف مقابل برداشت می‌کند.

مزایای اوراق مشتقه قابل معامله در بورس

در ادامه این مطلب از مجله فرادرس مزایای اوراق مشتقه قابل معامله در بورس را بیان می‌کنیم.

نقدشوندگی بالا

اوراق مشتقه قابل معامله در بورس قراردادهایی استاندارد با قیمتی شفاف در بورس هستند. این موضوع باعث می‌شود تا به‌راحتی در بورس خرید و فروش شوند و از نقدشوندگی بالایی برخوردار باشند. با توجه به تنوعی که این اوراق در بازار مشتقه دارند افراد بیشتری تمایل به ورود به این بازار و انجام معاملات در بازار مشتقه را دارند که این باعث افزایش حجم معاملات و در نتیجه افزایش نقدشوندگی این اوراق می‌شود.

کاهش ریسک معاملات

با توجه به این‌که یکی از مواردی که در اوراق مشتقه تعیین می‌شود قیمت انجام معامله در آینده است، بنابراین افرادی که قصد خرید یا فروش محصولی را با استفاده از اوراق مشتقه دارند می‌توانند با تعیین قیمت انجام معامله، از ریسک‌های حاصل از نوسانات قیمت دارایی پایه اجتناب کنند.

معامله در چهارچوب نظام‌مند بورس

با توجه به این‌که قراردادهایی که در بورس معامله می‌شوند همگی باید دارای استانداردها و چهارچوب لازم باشند، بنابراین با توجه به شفافیت‌هایی که در اطلاع رسانی معاملات انجام شده در بورس وجود دارد، اوراق مشتقه قابل معامله در بورس در محیطی شفاف و رقابتی این امکان را به فعالان بازارهای مشتقه می‌دهد تا بتوانند معاملات سالمی را تجربه کنند.

اوراق مشتقه در بورس کالای ایران

اوراق مشتقه‌ای که دارایی پایه در آن‌ها کالا باشد، در بازار مشتقه بورس کالای ایران معامله می‌شوند. بورس کالای ایران محیطی برای تبادل کالا بین خریداران و عرضه‌کنندگان است. روش‌های گوناگونی برای عرضه محصول در بورس کالا وجود دارد که با توجه به نوع بازار انتخابی متفاوت است. برای مثال برای خرید سیمان از بورس کالا هم می‌توان از بازار فیزیکی بورس کالا اقدام کرد و هم از طریق خرید گواهی سپرده کالایی سیمان محصول مورد نیاز را تهیه کرد. اوراق مشتقه‌ای که در بازار مشتقه بورس کالا عرضه می‌شوند می‌توانند بر مبنای کالا یا قراردادی مبتنی بر کالا تنظیم شوند.

اوراق مشتقه مبتنی بر طلا چیست ؟

اوراق مشتقه مبتنی بر طلا را می‌توانیم در بازار مشتقه بورس کالای ایران بررسی کنیم. بازار مشتقه یکی از بازارهای بورس کالای ایران است که در آن قراردادهای آتی و قراردادهای اختیار معامله خرید و فروش می‌شود. در ادامه اوراق مشتقه مبتنی بر طلا را در دو گروه قراردادهای آتی مبتنی بر طلا و قراردادها اختیار معامله مبتنی بر طلا در بازار مشتقه بورس کالای ایران بررسی می‌کنیم.

قراردادهای آتی مبتنی بر طلا

یکی از انواع اوراق مشتقه‌ای که در بازار مشتقه بورس کالای ایران خرید و فروش می‌شود، قراردادهای آتی مبتنی بر طلا است. این قراردادهای آتی نیز با توجه به دارایی پایه می‌تواند به گروه‌های متنوعی تقسیم شود. در حال حاضر در بازار مشتقه شاهد حضور قراردادهای آتی مبتنی بر واحدهای سرمایه‌گذاری صندوق طلای لوتوس در گروه صندوق طلا هستیم. از طرف دیگر برخی دیگر از قراردادهای آتی بر مبنای دارایی پایه شمش طلای خام تنظیم شده‌اند که در گروه قراردادهای آتی مربوط به شمش طلای خام قرار دارند.

قراردادهای اختیار معامله مبتنی بر طلا

قراردادهای اختیار معامله مبتنی بر طلا نیز با توجه به دارایی پایه‌ای که بر اساس آن تنظیم می‌شوند می‌توانند در گروه‌های متنوعی بررسی شوند. در حال حاضر قراردادهای اختیار معامله‌ای که دارایی پایه آن‌ها قرارداد آتی صندوق طلای لوتوس است تحت عنوان گروه قرارداد آتی صندوق طلای لوتوس معامله می‌شوند. گروه دیگری از قرادادهای اختیار معامله مبتنی بر طلا نیز در حال حاضر در بازار مشتقه بورس کالای ایران معامله می‌شوند که دارایی پایه در آن‌ها سکه طلای تمام بهار آزادی است که در گروه سکه طلا دسته‌بندی می‌شوند.

اوراق مشتقه مبتنی بر زعفران چیست ؟

زعفران یکی از محصولات کشاورزی است که به‌عنوان دارایی پایه برای قراردادهای آتی و قراردادهای اختیار معامله در بازار مشتقه بورس کالا قابل معامله است. در ادامه اوراق مشتقه مبتنی بر زعفران را در قراردادهای آتی و قراردادهای اختیار معامله بررسی می‌کنیم.

قراردادهای آتی مبتنی بر زعفران

قراردادهای آتی مبتنی بر زعفران در حال حاضر در گروه زعفران نگین در بازار مشتقه بورس کالا عرضه می‌شوند. دارایی پایه این قراردادهای آتی، زعفران رشته‌ای بریده ممتاز (نگین) با نماد معاملاتی SAF و اندازه قرارداد آن برابر با صد گرم زعفران است.

قراردادهای اختیار معامله زعفران

قراردادهای اختیار معامله‌ای که درایی پایه‌ در آن‌ها قرارداد آتی زعفران نگین است، در گروه آتی زعفران نگین در بازار مشتقه بورس کالای ایران معامله می‌شوند. همان‌طور که در تصویر زیر مشاهده می‌کنید، قراردادهای اختیار معامله خرید و اختیار معامله فروش در تابلوی معاملاتی گروه آتی زعفران نگین در بازار مشتقه بورس کالا در دو ستون مجزا قرار دارند و برای هر کدام از نمادهای معاملاتی موجود می‌توان ستون‌های مربوط به عرضه و تقاضا را مشاهده کرد.

اوراق اختیار فروش تبعی چیست ؟

قرارداد اختیار فروش تبعی قراردادی است که این اختیار را به خریدار آن می‌دهد تا بتواند در تاریخی معین مقدار مشخصی از دارایی قید شده در قرارداد را با قیمتی تعیین شده بفروشد. این نوع اوراق برای بیمه کردن سهم پایه خریداری می‌شوند. افراد با خرید اوراق اختیار فروش تبعی این اختیار را دارند که درصورتی که قیمت سهام یا دارایی خریداری شده آن‌ها کاهش یافت بتوانند آن سهم را در قیمت تعیین شده در این اوراق بفروشند.

لازم به ذکر است که تعداد اوراق اختیار فروش تبعی همواره باید به‌مقدار کمتر یا برابر با سهام پایه خریداری شود. در صورتی که مجموع تعداد اوراق اختیار فروش تبعی در پایان روز معاملاتی از تعداد کل دارایی پایه آن اوراق در پرتفوی شخص بیشتر باشد، همانند این است که شما مبلغی بیشتر از میزان موردنیاز برای بیمه را پرداخت کرده‌اید.

مثالی برای اوراق اختیار فروش تبعی

برای روشن‌تر شدن مطلب و درک بهتر نحوه کارکرد اوراق اختیار فروش تبعی فرض کنید مقدار ۵۰۰ سهم از نمادی را می‌خرید. قیمتی که این نماد در زمان خرید دارد برابر با ۳۰۰۰۰ ریال برای هر سهم است. با توجه به این‌که در بازارهای مالی همواره احتمال نوسانات قیمت وجود دارد، برای این‌که بتوانید سهام خریداری شده خود را از نوسانات بازار بیمه کنید به همراه خرید این سهم، اوراق اختیار فروش تبعی مربوط به آن سهم را نیز خریداری می‌کنید.

مطابق با این اوراق در تاریخ سررسید هر سهم از نماد شما با قیمت ۳۳۰۰۰ ریال خریداری می‌شود. بنابراین درصورتی که قیمت نماد خریداری شده شما از قیمت ۳۳۰۰۰ ریال در زمان سررسید کمتر شود می‌توانید با اعمال اختیار فروش، سهام خود را به قیمت هر سهم برابر با ۳۳۰۰۰ ریال بفروشید. در حالتی که قیمت هر سهم در زمان سررسید از قیمت ۳۳۰۰۰ ریال بیشتر شود، نیازی به اعمال اختیار فروش ندارید و می‌توانید سهام خود را در قیمت‌هایی بالاتر بفروشید. در واقع در این حالت شما با خرید اوراق اختیار فروش تبعی، هزینه‌ای را برای بیمه کردن سهام خود پرداخت می‌کنید.

جمع بندی

در ابتدای این مطلب از مجله فرادرس اوراق مشتقه را به‌صورت ساده تعریف کردیم و مفهوم اوراق مشتقه را شرح دادیم. سپس انواع قراردادها در اوراق مشتقه را توضیح دادیم. افرادی که از اوراق مشتقه استفاده می‌کنند در صورتی که قصد خرید یا فروش دارایی پایه مربوط به قرارداد را داشته باشند در دسته پوشش‌دهنگان ریسک معاملات قرار دارند بنابراین در ادامه این مطلب پوشش‌دهندگان ریسک‌های معاملاتی را شرح دادیم.

اما دسته دیگری از افراد قصد خرید یا فروش دارایی پایه را ندارند و تنها برای کسب سود از نوسانات بازارهای مالی اقدام به معامله این اوراق می‌کنند که این گروه را در دسته نوسان‌گیرهای بازارهای مالی شرح دادیم. سپس اوراق مشتقه قابل معامله در بورس و نحوه تسویه این اوراق را بیان کردیم.

سپس مزایای اوراق مشتقه قابل معامله در بورس را توضیح دادیم. یکی از بازارهایی که اوراق مشتقه در آن معامله می‌شود بازار مشتقه بورس کالای ایران است. بنابراین در ادامه این مطلب این اوراق را در بورس کالا شرح دادیم و قراردادهای آتی و قراردادهای اختیار معامله مبتنی بر طلا و زعفران را در بازار مشتقه بورس کالا توضیح دادیم. در پایان این مطلب نیز اوراق اختیار فروش تبعی را به همراه یک مثال شرح دادیم.