زیستگاه چیست؟ – انواع و تعریف + هر آنچه باید بدانید

گونه‌های مختلف موجودات زنده برای رشد، تامین مواد غذایی، تولید مثل و محافظت از خود نیاز به منطقه‌ای برای زندگی دارند که به این منطقه زیستگاه می‌گویند. زیستگاه یک جاندارد ممکن است عمق جنگل‌های گرمسیری، یخ‌های قطب شمال، بیابان‌های سوزان آفریقا یا گلدان کوچک خانه شما باشد. گونه‌های مختلف گیاهان، جانوران، باکتری‌ها، قارچ‌ها و دیگر موجودات زیستگاه مشترک دارند. به همین دلیل نیاز دارند با هم و با محیط اطراف ارتباط برقرار کنند. در این مطلب توضیح می‌دهیم انواع زیستگاه و گونه‌های گیاهی و جانوری اختصاصی هر زیستگاه چیست و چه تعریفی دارند.

زیستگاه چیست ؟

«زیستگاه» (Habitat) محل زندگی گیاهان، جانوران و میکروب‌ها است که شامل تمام عوامل زنده و غیرزنده اطراف آن‌ها می‌شود. بیابان، جنگل، علفزار، اقیانوس و ساحل دریا زیستگاه‌های متفاوتی هستند که هر کدام شرایط زندگی گونه‌های متفاوتی از موجودات زنده را فراهم می‌کنند. زیستگاه ممکن است بسیار کوچک و اختصاصی باشد. برای مثال دریاچه، تنه درخت، فضای زیر یک سنگ یا روده انسان ازجمله «زیستگاه‌های کوچک» (Microhabitat) هستند.

ویژگی‌های زیستگاه چیست ؟

برای این‌که بدانیم ویژگی‌های یک زیستگاه چیست باید با دو دسته‌بندی یعنی ویژگی‌های زیستی و غیرزیستی آشنا شویم که تعریف آن‌ها در زیر آورده شده‌اند.

• ویژگی‌های «زیستی» (Biotic): ویژگی‌های زیستی شامل حضور گونه‌های شکارچی و در دسترس بودن غذا می‌شوند.
• ویژگی‌های «غیرزیستی» (Abiotic): این ویژگی‌ها شامل عوامل فیزیکی و محیطی ازجمله آب، خاک، هوا، دما، نور، اکسیژن و مواد معدنی موجود زیستگاه می‌شوند.

انواع زیستگاه چیست ؟

زیستگاه‌های طبیعی را می‌توان بر اساس ویژگی‌های فیزیکی آن‌ها به سه گروه اصلی تقسیم کرد.

• «زیستگاه خشکی» ( Terrestrial or Land habitat): زیستگاه‌های خشکی مناطق وسیعی از کره زمین از بیابان‌ها، کوه‌ها، جنگل‌ها، مناطق قطبی و علفزارها می‌شوند. جنگل‌های استوانی به دلیل آب و هوای معتدلی که دارد بسیاری از گونه‌های جانوری و گیاهی را در خود جای می‌دهد. مناطق قطبی و بیابان‌ها به دلیل آب و هوای بسیار گرم و سردی که دارند، محل زندگی انواع خاصی از گونه‌های گیاهی و جانوری هستند. به موجوداتی که در مناطق زندگی می‌کنند خشکی‌زی گفته می‌شود.
  

  

• «زیستگاه آبی» (Aquatic habitats): این زیستگاه شامل تمام مناطق آبی سطح زمین می شود. اقیانوس‌ها، دریاها، رودخانه‌ها، آب‌های شور یا شیرین انواع مختلف زیستگاه آبی هستند. به موجوداتی که در این مناطق زندگی می‌کنند آبزی گفته می‌شود.
  

  

• داخل بدن موجود زنده: زیستگاه بعضی از موجودات زنده بدن موجودات دیگر (میزبان) است. میزبان مانند سایر زیستگاه‌ها موادغذایی موردنیاز برای این موجودات را فراهم و از آن‌ها محافظت می‌کند. برای مثال باکتری‌های مفیدی در روده انسان زندگی و ویتامین K مورد نیاز او را تولید می‌کنند. این باکتری‌ها مواد غذایی مورد نیاز خود را از باقی‌مانده‌های غذایی تامین می‌کنند و برای محافظت از خود در برابر اسید و آنزیم‌های گوارشی سازگار شده‌اند. شیستوزوما، گروهی از انگل‌ها هستند که در رگ‌های خونی انسان زندگی می‌کنند. انگل‌ها سودی برای میزبان ندارند و فقط از آن برای رشد و تکثیر خود استفاده می‌کنند. به دلیل محدود بودن منابع غذایی میزبان انگل‌ها زیستگاه خود را از یک فرد به فرد دیگر تغییر می‌دهند. به موجوداتی که در این زیستگاه زندگی می‌کنند، همزیست گفته می‌شود.

انواع زیستگاه های خشکی کدامند ؟

زیستگاه‌های خشکی بر اساس آب و هوا و پدیده‌های فیزیکی (ترکیب خاک و ارتفاع زمین) موجود در آن‌ها، انواع متنوعی دارند که در این بخش آن‌ها را توضیح می دهیم.

زیستگاه جنگلی چیست ؟

جنگل‌ها یکی از زیستگاه‌های خشکی هستند که ویژگی اصلی آن‌ها وجود گونه‌های گیاهی متنوع است. جنگل‌ها به دلیل آب و هوای مرطوب و معتدل زیستگاه بسیاری از جانوران هستند. جنگل‌ها علاوه بر فراهم کردن زیستگاه، نقش مهمی در تبدیل دی‌اکسید کربن جو به اکسیژن طی فرایند فتوسنتز دارند. این مناطق بر اساس ویژگی‌های آب و هوایی و گونه‌های جانوری به چهار نوع اصلی تقسیم می‌شوند. زیستگاه‌های جنگلی از لایه مختلف تشکیل می‌شود که گونه‌های جانوری و گیاهی متفاوتی در هر کدام از آن‌ها زندگی می‌کنند.

• خاک یا «زمین جنگل» (The forest floor): کف جنگل پوشیده از برگ و میوه‌های افتاده از درختان و بقای گیاهی و جانوری است که به‌وسیله تجزیه‌کنندگان زنجیره غذایی به مواد آلی و معدنی تبدیل می‌وند تا چرخه حیات ادامه پیدا کند. به همین دلیل این منطقه از جنگل زیستگاه اصلی باکتری‌ها و قارچ‌ها است.
• «لایه علفی» (The herb layer): این لایه از سرخس‌ها، گل‌های خودرو، علف و جوانه درختان تشکیل شده است و در جنگل‌هایی که سایبان و زیراشکوب بیشتر دارند ضخیم‌تر است.
• «بوته‌ها» (The shrub layer): بوته‌ها گیاهانی با شاخه‌های فراوان و معمولا کوتاه هستند که روی سطح علفی را می‌پوشانند.
• «لایه‌های زیرسایبان‌ها» (The understory): این لایه شامل درختان جوانی است که به سایه مقاوم و از درختان قدیمی کوتاه‌تر هستند.
• «لایه سایبان» (The canopy): برگ‌ها و شاخه‌های درهم‌فرورفته درختان و بوته‌ها سایبانی به وجود می‌آورند که محل زندگی گونه‌های جانوری متفاوتی است. بر اساس درختان موجود در هر جنگل این لایه ممکن است کاملا پوشیده باشد یا بخشی از نور خورشی را از خود عبور دهد.
• «لایه بیرونی» (The emergent layer): درختان قدیمی‌تر که طول بیشتری دارند در این لایه قرار می‌گیرند.

جنگل‌های استوایی

جنگل‌های «استوایی، گرمسیری یا حاره‌ای» (Tropical) اطراف مدار استوا ازجمله مناطق جنوب شرقی آسیا، کشورهای آفریقایی زیر صحرای آفریقا و بخش مرکزی قاره آمریکا قرار دارند. دمای هوای این جنگل‌ها بین ۲۰ تا ۳۱ درجه سانتی‌گراد است و تنوع زیستی زیادی دارد. بارش باران در فصل‌های مختلف سال در این جنگل‌ها بسیار زیاد است و لایه سایبانی کاملا پوشیده و متراکمی دارند. جنگل آمازون در برزیل یکی از معروف‌ترین جنگل‌های استوایی است. این جنگل‌ها زیستگاه گونه‌های متفاوت گیاهی و جانوری است.

• جانوران جنگل استوایی: جنگل‌های استوایی، بیشترین و متنوع‌ترین گونه‌های جانوری در زیستگاه‌های خشکی را به خود اختصاص می‌دهند و از بین این گونه‌های جانوری، حشرات بیشترین جانوران این زیستگاه هستند. به دلیل وجود لایه‌های بالایی متراکم، نور کمی به خاک جنگل می‌رسد و جانوران بزرگ‌تر که نیاز کمی به نور دارند، در این لایه زندگی می‌کنند که گونه‌های مختلف پستانداران، دوزیستان، خزندگان و حشرات را شامل می‌شوند. لایه زیرسایبان نسبت به لایه خاک نور بیشتری دریافت می‌کند. این لایه محل زندگی پرندگان، پستانداران کوچک و تعداد بیشتری از خزندگان است. جگوار یکی از گونه‌های شکارچی این لایه است که غذای خود را از شکار پستانداران کوچک تامین می‌کند. به جانورانی که در لایه سایبان و بین شاخه و برگ‌های درختان زندگی می‌کنند، جانوران درختی گفته می‌شود. این گروه جانوران پر جنب و جوش‌تر مثل پرندگان و میمون‌ها، به همراه تعداد کمتری از خزندگان و بی‌مهرگان را شامل می‌شوند.
  

  

• گیاهان جنگل استوایی: حدود دوسوم گونه‌های گیاهی مختلف جهان در جنگل‌های استوایی رشد می‌کنند. گیاهان ارکیده، سرخس‌ها، ابریشم، موز، آووکادو، بامبو، کاکائو، پشن‌فوروت و نیلوفر آبی ازجمله گیاهانی هستند که در جنگل‌های استوایی رشد می کنند. خاک جنگل جایی است که حیات تمام گیاهان در آن شروع می‌شود اما این به معنی رقابت زیاد بین مواد غذایی و نور است. به همین دلیل بسیاری از گیاهان با رشد شاخه و برگ‌های فروان با این شرایط سازگار می‌شوند و بعضی گیاهان مواد مورد نیاز برای رشد خود را از ترکیبات هوا تامین می‌کنند.

جنگل‌های نیمه استوایی

جنگل‌های «نیمه استوایی یا نیمه‌حاره‌ای» (Subtropical) جنگل‌های نیمه‌حاره‌ای شباهت زیادی با جنگل‌های حاره‌ای دارند با این تفاوت که فصل‌هایی از سال دمای هوا در آن‌ها خنک‌تر است و تنوع زیستی کمتری دارند.

جنگل‌های معتدل

جنگل‌های «معتدل» (Temperate) در شرق قاره آفریقا یا اوراسیا قرار دارند. دمای هوای این جنگل‌ها در فصل‌های مختلف سال متفاوت است و گیاخاک فراوان این جنگل‌ها، خاک حاصلخیزی برای رشد انواع گونه‌های گیاهی فراهم می‌کند. به دلیل تغییر آب و هوا در چهار فصل، بسیاری از جانوران این زیستگاه، در زمستان‌های سرد به مناطق دیگر مهاجرت می‌کنند. گونه‌های گیاهی و جانوری متفاوتی در این زیستگاه زندگی می‌کنند.

• گیاهان جنگل‌های معتدل: سرخس، گل‌های خودرو، گلسنگ و خزه، گونه‌های گیاهی هستند که در پایین‌ترین سطح این جنگل‌ها یعنی خاک، رشد می‌کنند. در سطح روی خاک، محل رشد بوته‌های گل و انواع توت (Berries) است. پیچک‌ها، گونه‌های گیاهی انگلی هستند که بین شاخه و برگ درختان بلند رشد و از آب و موادغذایی آن‌ها تغذیه می‌کنند. درختان چوبی موجود در این جنگل‌ها هر دو گونه برگ‌ریز مثل افرا و بلوط، و درختان همیشه سبز با برگ‌های سوزنی را شامل می‌شود.

• جانوران جنگل‌های معتدل: به دلیل تغییرات آب و هوا در جنگل‌های معتدل و تابستان‌های گرم و زمستان‌های سرد، گونه‌های جانوری این زیستگاه بسیار کمتر از جنگل‌های استوایی است. برای مثال پستانداران کمتری در این مناطق زندگی می‌کنند و معمولا در زمستان به خواب می‌روند. همچنین پرندگان این جنگل‌ها در زمستان به مناطق گرمسیری مهاجرت می‌کنند. خرس قهوه‌ای، یکی از پستانداران جنگل‌های معتدل آمریکا است که بهار تا پاییز را در این جنگل‌ها می‌گذراند اما زمستان به غارهای مناطق کوهستانی مهاجرت می‌کند.
  

  

جنگل‌های شمالی

جنگل‌های «شمالی یا تایگا» ( Boreal or Taiga) بخش وسیعی از مناطق خشکی در سیبری، اسکاندیناوی و شمال آمریکا (آلاسکا و کانادا) را به خود اختصاص می‌دهند. دمای هوا در این زیستگاه جنگلی بسیار پایین و معمولا زیر صفر است. زمستان‌های این زیستگاه بسیار طولانی و همراه یخبندان و تابستان‌های آن بسیار کوتاه و خشک است و آتش‌سوزی خودبه‌خودی در این جنگل‌ها زیاد اتفاق می‌افتد. به همین دلیل گونه‌های گیاهی که در این زیستگاه رشد می‌کنند برای تحمل این شرایط متغیر سازگاری پیدا کرده‌اند.

• گیاهان جنگل‌های شمالی: درختان سوزنی، پوشش گیاهی غالب در این منطقه هستند. بوته‌های توسکا و انواع توت، گونه‌های دیگر گیاهی هستند که سطح خاک این جنگل‌ها را می‌پوشاند و غذای بعضی گونه‌ها جانوری از آن‌ها تامین می‌شود. علاوه بر این گونه‌های گیاهی، قارچ‌ها، خزه‌ها، گلسنگ و علف‌ها، سطح خاک جنگل‌های شمالی را می‌پوشانند. خاک اسیدی این مناطق جذب موادغذایی برای بعضی گیاهان را سخت می‌کند. در این گیاهان، برای استفاده از پروتئین جانوری، برگ معمولی به برگ شکارچی تغییر پیدا کرده است.
• جانوران جنگل‌های شمالی: جنگل‌های شمالی زیستگاه بیش از ۸۵ گونه از پستانداران متنوع (گونه‌های جونده تا آبزی) هستند. این مناطق زیستگاه اصلی بسیاری از گونه‌های گوزن و گونه‌های مختلف شکارچی ازجمله خرس قطبی، گرگ توندرا و ببر سیبری است. علاوه بر این جانوران، بعضی پستانداران کوچک ازجمله سنجاب قرمز، سنجاب پرنده و جوجه‌تیغی در این جنگل‌ها زندگی می‌کنند و محل زندگی پستانداران آبزی، رودخانه یا اقیانوس کنار این جنگل‌ها است.
  

  

چه خطراتی جنگل را تهدید می کند ؟

بزرگ‌ترین خطری که زیستگاه‌های جنگلی در جهان را تهدید می‌کند، «جنگل‌زدایی» (Deforestation) است. قطع درختان در سراسر دنیا با سرعتی باورنکردنی رو به افزایش است و سالیانه حدود ۳٫۵ تا ۷ میلیارد درخت به‌وسیله انسان برای گسترش زمین‌های کشاورزی، مناطق دامپروری، تاسیس کارخانه‌ها و راه‌اندازی جاده‌ها بریده می‌شود و این به معنی از بین رفتن محل زندگی صدها هزار گونه گیاهی و جانوری و افزایش خطر انقراض آن‌ها است. به علاوه گرم شدن کلی آب و هوای زمین تعداد آتش‌سوزی‌های خودبه‌خودی سالیانه و جنگل‌زدایی را افزایش داده است. برای مثال در ۵۰ سال اخیر بیش از ۱۷٪ از مساحت جنگل‌های آمازون (بزرگ‌ترین منطقه جنگلی جهان) به دلیل فعالیت‌های انسانی از بین رفته است. همچنین جزیره سوماترا در اندونزی، حدود ۸۵٪ از جنگل‌های خود را از دست داده است. با جنگل‌زدایی، نه تنها زیستگاه بسیاری از جانوران از دست می‌رود، بلکه بخش اصلی تامین‌کننده اکسیژن نابود می‌شود و این امر تغییرات اقلیمی و آلودگی هوای بیشتر را به دنبال خواهد داشت.

زیستگاه بیابانی چیست ؟

بیابان‌ها مناطق بسیار خشک با رطوبت کم با دمای هوای بسیار گرم یا بسیار سرد هستند. بارش باران در این مناطق به ندرت اتفاق می‌افتد. دمای هوای مناطق بیابانی در روز بسیار بالا و تا ۵۶ درجه‌سانتی‌گراد و دمای شب بسیار پایین تا ۱۰ درجه‌سانتی‌گراد و گاهی زیر صفر می‌رسد. به همین دلیل جانوران و گیاهان این منطقه برای حفظ آب سازگار می شوند. تعداد گونه‌های جانوری و گیاهی که می‌توانند با شرایط بسیار دشوار بیابان‌ها سازگار شوند بسیار کم است. «صحرای آفریقا» (Sahara ‌Desert) یکی از شناخته شده‌ترین‌ها بیابان‌های جهان با دمای سوزان روز و شب‌های یخبندان است.

• جانوران زیستگاه بیابانی: جانوران برای زندگی در این مناطق کرم و خشک سازگاری‌های ویژه‌ای پیدا می کنند. برای مثال شتر یکی از گونه‌های پستاندران با فراوانی زیاد در این زیستگاه است که می‌تواند آب و مواد غذایی مورد نیاز خود در کوهان ذخیره کند. پلک‌های ضخیم این جانور از ورود شن به چشم‌ها جلوگیری می‌کند. عرض کف پا در این جانوران برای جلوگیری از سر خوردن روی شن‌ها و قدم برداشتن راحت‌تر افزایش پیدا کرده است. به علاوه پوست ضخیم شترها، جانور را از یخ زدن در سرمای شب محافظت می‌کند. «موش کانگورو» (Kangaroo Rat)، گروهی از جانوران فراوان در بیایان‌های شمال قاره آمریکا است. این جانوران می‌توانند تا یک سال بدون مصرف آب و با مصرف دانه‌های خشک زنده بمانند. بدن جانورانی که در زیستگاه‌های بیابانی زندگی می‌کنند، با تغییرات دما سازگار شده است و از راه تعریق آب از دست نمی‌دهند. حشرات، گونه‌های جانوری دیگری هستند که در بیابان‌ها زندگی می‌کنند. لایه خارجی بدن این موجودات برای جلوگیری از تبخیر و از دست دادن آب ضخیم شده است و در شب‌های سرد، زیر شن‌ها پنهان می‌شوند.
  

  

• گیاهان زیستگاه بیابانی: گیاهان بیابانی مثل جانوران این منطقه برای حفظ آب و تحمل دمای هوای بسیار زیاد این منطقه سازگار شده‌اند. برگ گیاهان این منطقه معمولا جای خود را به ساختارهای سوزنی‌شکل خار داده‌اند و عرض ساقه‌ها برای حفظ آب بیشتر شده است. همچنین ریشه این گیاهان عمق زیادی در خاک ندارد. فتوسنتز این گیاهان در ساقه انجام می‌شود. برای کاهش تبخیر آب، سطح برگ و ساقه این گیاهان با یک لایه موم پوشیده شده است. گیاهان گونه کراسولاسه، پوشش گیاهی غالب زیستگاه‌های بیابانی هستند.
  

  

بیابان زایی چیست ؟

«بیابان‌زایی» (Desertification) بر اثر فرسایش مدام خاک به وجود می‌آید و بخش زیادی از زمین‌های حاصلخیر برای کشت محصولات کشاورزی و زندگی جانوران را از بین می‌برد. مثل بسیاری دیگر از مشکلات طبیعت، فعالیت‌های انسان و تغییرات اقلیمی ناشی از این فعالیت‌ها، دو دلیل اصلی بیابان‌زایی هستند. از بین رفتن زیستگاه بسیاری از گونه‌های جانوری و گیاهی، کاهش محصولات کشاورزی و افزایش جاری شدن سیل مشکلاتی هستند که به دنبال بیابان‌زایی به وجود می‌آیند.

زیستگاه قطبی چیست ؟

تا حدودی یاد گرفتیم که انواع زیستگاه چیست و تعدادی از آن‌ها را بررسی کردیم. اما در ادامه باید از زیستگاه قطبی هم صحبت کنیم. زیستگاه‌های قطبی دو منطقه در دورترین عرض جغرافیایی از مرکز کره زمین هستند. ویژگی اصلی «قطب شمال» (The Arctic) و «قطب جنوب» (Antarctica)، هوای بسیار سرد این مناطق است و گونه‌های گیاهی و جانوری مشخصی با این شرایط سازگار شده‌اند. یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد این منطقه، تفاوت طلوع و غروب خورشید با مناطق دیگر است. در تابستان خورشید در این مناطق غروب و در زمستان طلوع نمی‌کند. میانگین دمای هوا در تابستان‌های قطب شمال ۰ $$0 °C$$ و در زمستان‌ها $$-40 °C$$ و تغییر دمای هوا در تابستان‌ها و زمستان‌های قطب جنوب از $$-28 °C$$ به $$-60 °C$$ می‌رسد.

• قطب شمال: قطب شمال اقیانوسی است که سطح آن از تکه‌های یخ پوشیده شده است و اطراف آن خشکی‌های قاره اروپا، آسیا و آمریکای شمالی قرار دارد. این خشکی‌ها مجموعه‌ای زیستگاه‌های مختلف هستند.
• قطب جنوب:‌ قطب جنوب خشکی است که ۹۸٪ آن با لایه ضخیمی از یخ پوشیده شده است و اقیانوس منجمد جنوبی اطراف آن قرار دارد. این بخش از زمین، بیشترین ارتفاع از زمین، بیشترین بادها، کم‌ترین دمای هوا و کمترین رطوبت را دارد. بخش زیادی از این منطقه غیرقابل سکونت است.

کدام جانوران در قطب زندگی می کنند ؟

قبل از بررسی جانورانی که در قطب زندگی می‌کنند بهتر است این نکته را در نظر داشته باشیم که قطب جنوب منطقه‌ای کاملا جدا از خشکی‌های اطراف با آب و هوایی بسیار سردتر است. به همین دلیل گونه‌های گیاهی و جانوری این منطقه نسبت به قطب شمال بسیار کمتر است. بیشتر گونه‌های جانوری این دو منطقه، برای زندگی در یکی از آن‌ها سازگار شده است و تعداد جانورانی که در سطح خشکی این دو منطقه زندگی می‌کنند بسیار کم است. برای مثال نهنگ خاکستری یکی از پستاندارانی است که در هر دو قطب وجود دارد. همچنین دانشمندان ۲۰۰ گونه آبزی مشترک بین اقیانوس منجمد شمالی و جنوبی کشف کرده‌اند. خرس قطبی، جغد برفی، گوزن شمالی، روباه قطبی، گوزن کانادایی، نهنگ سفید، نهنگ قاتل و گونه‌های مختلف پنگوئن ازجمله جانورانی هستند که زیستگاه ان‌ها قطب شمال است. بدن این جانوران برای سازگاری با سرمای شدید این منطقه از ویژگی‌های زیر بهره می‌برد.

• برای گرم نگه‌داشتن بدن لایه ضخیمی از چربی زیر پوست ذخیره یا سطح پوست با لایه متراکم پشم و مو پوشیده می‌شود.
• یک لایه ماده ضد آب سطح در و پاهای پرندگان را می‌پوشاند و این گونه‌ در سردترین فصل‌های قطب به مناطق گرمسیری مهاجرت می‌کنند.
• بسیاری از جانوران لانه‌های زیرزمینی می‌سازند تا از سرمای هوا در امان بمانند.
• جانوران این منطقه بخش زیادی از فصل سرد را در خواب زمستانی هستند.
• جانوران گوشتخوار این منطقه از طیف وسیع جانوران کوچک جونده تا جانوران بزرگ مثل گوزن‌ها تغذیه می‌کنند و در مواقعی که تعداد طعمه‌های گوشتی کم می‌شود از تخم جانوران و انواع توت‌ها تغذیه می‌کنند.
• به دلیل پوشش گیاهی محدود در این منطقه، گلسنگ‌ها یکی از منابع غذایی جانوران گیاهخوار زیستگاه‌های قطبی است.

کدام گیاهان در قطب زندگی می کنند ؟

در هر دو منطقه قطبی نور خورشید بسیار کم، هوا بسیار سرد و زمین یخ‌زده است. این عوامل جذب مواد غذایی از آب، زمین و هوا برای گیاهان را دشوار می‌کند. اما بیش از ۱۰۰ گونه گیاهی برای زندگی در این مناطق سازگار شده‌اند.

• گیاهان قطب شمال: پوشش گیاهی این منطقه توندرا نام دارد. توندرا مجموعه‌ای از بوته‌ها، علف‌ها، گلسنگ، خزه و گیاهان کوتاه و به معنی زمین بدون درخت است. بید قطبی، سافرکس بنفش و خشخاش قطبی ازجمله گیاهان این منطقه هستند.
• گیاهان قطب جنوب: حدود ۹۸٪ خشکی این منطقه با یخ‌هایی به عمق ۴ کلیومتر پوشیده شده است. در نتیجه تعداد اندکی از گیاهان در این منطقه رشد می‌کنند. حدود ۸۰۰ گونه گیاهی در این منطقه شناخته شده است که بیشتر آن‌ها گلسنگ هستند و تنها دو گونه از گیاهان گلدار در این منطقه شناسایی شده است که در صخره‌های ساحلی رشد می‌کنند.

ریشه گیاهان قطبی عمق کمی در خاک دارد. این گیاهان برای حفظ گرما و محافظت از خود در برابر بادهای شدید در فاصله بسیار کمی از هم رشد می‌کنند. به علاوه برای جلوگیری از تبخیر آب، برگ‌های بسیار کوچکی دارند. گونه‌های گلدار این گیاهان مثل خشخاش قطبی، برای اطمینان از دریافت بیشترین میزان نورخورشید جامی‌شکل هستند.

چه خطراتی زیستگاه های قطبی را تهدید می کند ؟

در این بخش‌های گذشته، متوجه شدیم ویژگی‌های زیستگاه قطبی چیست و چه گونه‌های جانوری و گیاهی با این زیستگاه سازگار شده‌اند. اما باید بدانیم، با وجود اینکه زیستگاه‌های قطبی، مناطقی کاملا جدا از سایر خشکی‌ها و اقیانوس‌ها به نظر می‌رسند، فعالیت‌های انسانی که میلیون‌ها کلیومتر دورتر از این مناطق انجام می‌شود، بر ویژگی‌های آب و هوایی و گونه‌های زیستی قطب اثر دارند. ماهیگیری بی‌رویه، استخراج نفت و گاز و آلودگی‌های آبی اصلی‌ترین عوامل خطر برای زیستگاه‌های قطبی هستند.

زیستگاه کوهستانی چیست ؟

کوه‌ها مناطقی از کره زمین هستند که در اثر میلیون‌ها سال حرکت ورقه‌های سطحی زمین به وجود می‌آیند. ارتفاع بسیار زیاد این مناطق از سطح زمین سبب می‌شود دما، رطوبت و گونه‌های جانوری و گیاهی موجود در کوهپایه‌ها، بخش‌های میانی و قله بسیار متفاوت باشد. کوهستان‌ها مناطق وسیعی هستند که زیستگاه‌های کوچک‌تر ازجمله جنگل‌های شمالی، دریاچه‌ها، رودخانه‌ها و جنگل‌های سوزنی را در خود جای می‌دهند.

فیلم آموزش بیولوژی خاک (رایگان) در فرادرس

کلیک کنید

انواع زیستگاه‌های آبی کدامند ؟

زیستگاه‌های آبی منطقه وسیعی از کره زمین را به خود اختصاص می‌دهند و سه دسته کلی آب‌های شور، شیرین و مناطق ساحلی تقسیم می‌شوند. در هر یک از این زیستگاه‌ها براساس دما، اکسیژن موجود در آب، شدت نور و ترکیب شیمیایی آب گونه‌های جانوری و گیاهی مختلفی برای زندگی سازگار شده‌اند. در این بخش توضیح می‌دهیم زیستگاه آب شیرین و شور چیست .

زیستگاه آب شیرین چیست ؟

آب شور دریاها و اقیانوس‌ها پس از تبخیر تبدیل به باران و بارش باران سبب جاری شدن رودخانه‌ها در سطح خاک و تشکیل دریاچه‌های آب شیرین می‌شود. غلظت نمک موجود در این آب‌ها بسیار کمتر از آب دریا و اقیانوس است و بسیاری از گونه‌های جانوری، گیاهی و باکتری‌ها در این مناطق زندگی می‌کنند. این مناطق ۱ تا ۳٪ سطح زمین را می‌پوشانند و تنوع زیستی آب‌های شیرین به تنوع زیستی خشکی‌های اطراف آن، آب و هوا و ترکیب خاک منطقه بستگی دارد. گیاهان آب شیرین، مانند گیاهان خشکی برای ادامه حیات و فتوسنتز نیاز به نور خورشید، دی‌اکسید کربن و عناصر فسفر، نیتروژن، سدیم، کلسیم و پتاسیم دارند. ذرات معلق موجود در آب میزان نور و ترکیب خاک اطراف ترکیب شیمیایی این آب‌ها را تعیین می‌کنند. زیستگاه‌های آب شیرین به دو دسته کلی آب‌های جاری و آب‌های ساکن تقسیم می‌شوند.

آب‌های شیرین جاری

رودخانه‌ها و جویبارها، زیستگاه‌های آب شیرین هستند که آب موجود در آن‌ها یک‌طرفه و از منطقه با ارتفاع بیشتر به منطقه با ارتفاع کمتر جریان دارد. جویبارها معمولا به رودخانه‌ها و رودخانه‌ها به دریا می‌پیوندند. سرعت جریان آب در ابتدای رودخانه بیشتر از انتهای آن است به همین دلیل فرسایش بستر رودخانه و ورود ترکیبات شیمیایی خاک به این آب‌ها در ابتدای آن بیشتر است. تفاوت ویژگی‌های آب در ابتدا و انتهای رودخانه‌ سبب تفاوت گونه‌های گیاهی و جانوری این دو منطقه می‌شود.

• جلبک‌ها، گلسنگ و خزه‌ها گونه‌های گیاهی اصلی در آب‌های رودخانه‌ها هستند. یکی از مشکلات عمده این گیاهان، مقاومت در برابر جریان آب و کنده شدن است. به همین دلیل این گیاهان بین شکاف صخره‌ها رشد می‌کنند یا ریشه آن‌ها داخل سنگ‌ها قلاب می‌شود. یکی دیگر از روش‌های سازگاری با جریان آب در گیاهان این منطقه، ساقه‌های انعطاف‌پذیری است که با جریان آب حرکت می‌کند.
• جانوران کوچک ساکن این آب‌ها، مانند گیاهان برای غلبه بر اصطکاک جریان آب، با اندام‌های شبیه قلاب به صخره‌ها و سنگ‌های مسیر رودخانه متصل می‌شوند. لارو مگس سیاه، یکی از جانوران آب‌های شیرین است که از زائده‌های قلابی برای مقاومت در برابر جریان آب بهره می‌برد. در جانوران بزرگ‌تر شکل بدن به انواع مختلفی تغییر می‌کند تا کمترین اصطکاک با جریان آب به وجود بیاید. ماهی قزل‌آلا یکی از گونه‌های فراوان در آب‌های شیرین با غلظت اکسیژن و سرعت جریان آب زیاد است. بدن این ماهی‌ها شبیه موشک‌های زیردریایی است.

آب‌های شیرین ساکن

آب‌های شیرین ساکن شامل دریاچه‌ها و برکه‌ها می‌شوند. گونه‌های جانوری و گیاهی موجود در این زیستگاه‌ها بر اساس عمق آب متفاوت است.

• منطقه ساحلی: این منطقه نزدیک به خشکی‌های اطراف دریاچه، عمق کمی دارد و برای رشد گیاهان آبزی مناسب است.
• منطقه نزدیک به سطح: این ناحیه شامل آب‌های سطحی و دور از خشکی می شود و مثل منطقه ساحلی محل مناسبی برای رشد گیاهان آبزی است. این منطقه تا جایی که نور خورشید نفوذ می‌کند ادامه دارد. فیتوپلانکتون‌ها بیشترین گونه‌های فتوسنتزکننده این ناحیه از آب دریاچه را به خود اختصاص می‌دهند.
• منطقه عمقی: به دلیل شدت نور بسیار کم، در این منطقه هیچ گونه گیاهی رشد نمی‌کند. باکتری‌های تجزیه‌کننده گونه‌های زیستی موجود در این بخش هستند که بقای گیاهی و جانوری را تجزیه می‌کنند.

زئوپلانکتون‌ها از گونه‌های جانوری فراوان در این زیستگاه هستند. این موجودات که برای فرار از شکارچی‌ها بدنی بی‌رنگ دارند منطقه سطحی دریاچه شنا می‌کنند. غذای این موجودات فیتوپلانکتون‌ها و زوپلانکتون‌های دیگر است. بسیاری از حشرات بخشی از چرخه زندگی خود را در آب دریاچه‌ها طی می‌کنند و پس از بلوغ از آب خارج می‌شوند. همچنین عمق دریاچه‌ها محل زندگی بسیاری از نرم‌تنان، کرم‌ها و سخت‌پوستان است. حلزون، لاک‌پشت، قورباغه، مار و پرندگان سایر گونه‌های جانوری هستند که بخشی از زندگی خود را در دریاچه‌ها می‌گذرانند.

زیستگاه آب شور چیست ؟

اقیانوس‌ها و دریاها دو گروه اصلی آب‌های شور هستند که بسیاری از گیاهان و جانوران در این مناطق زندگی می‌کنند. بسیاری از گونه‌های خشکی از تکامل گونه‌های آبزی اولیه به وجود آمده‌اند. زیستگاه‌های آب شور بیشترین تنوع زیستی را به خود اختصاص می‌دهند. این مناطق محل زندگی انواع مختلف موجودات پروکاریوتی، آغازیان، بی‌مهرگان و مهر‌داران هستند. پلانکتون‌ها (فیتوپلانکتون‌ها و زئوپلانکتون‌ها) دو گونه گیاهی و جانوری مهم در اقیانوس‌ها هستند که غذای بسیاری از گونه‌های دیگر از آن‌ها تامین می‌شود. زیستگاه‌های آب شور به سه دسته ساحلی، نزدیک به سطح آب و اعماق آب تقسیم می‌شوند. گونه‌های گیاهی و جانوری این سه منطقه، به دلیل تفاوت شدن نور، غلظت اکسیژن، فشار آب، مواد غذایی و دما متفاوت هستند.

صخره‌های مرجانی

مرجان‌ها گروهی از کیسه‌تنان هستند که با ترشح کلسیم کربنات، صخره‌های مرجانی تولید می‌کنند. این صخره‌ها، یکی از زیستگاه‌های آبی هستند که گونه‌های بسیار متنوع گیاهی و جانوری را در خود جای می‌دهند. حضور بیش از ۷۰۰ هزار گونه جانوری و گیاهی در این زیستگاه سبب شده لقب «جنگل‌های استوایی دریا» را به آن بدهند. ماهی‌ها، خزندگان، بی‌مهرگان، خارپوستان و سخت‌پوستان ازجمله گونه‌های جانوری این زیستگاه هستند. توتیای دریایی، ستاره دریایی و خرچنگ‌ها ازجمله بی‌مهرگانی هستند که زیستگاه اصلی آن‌ها صخره‌های مرجانی است. مارماهی، کوسه و لاک‌پشت‌های آبزی دیگر جانورانی هستند که برای شکار یا جست و جوی غذا وارد این منطقه می‌شوند. صخره‌های مرجانی از نظر جنس به دو نوع اصلی نرم و سخت تقسیم می‌شوند.

• صخره‌های مرجانی نرم: این صخره‌ها از مرجان‌های زنده تشکیل می‌شوند که در یک منطقه کنار هم قرار گرفته‌اند.
• صخره‌های مرجانی سخت: این صخره‌ها صدف به‌جامانده از موجودات مرده هستند که رسوب آن‌ها روی هم صخره‌ها را ایجاد می‌کند.

این صخره‌ها در مناطق استوایی و نیمه‌استوایی تشکیل می‌شود که در بیشتر فصل‌های سال دمای هوا بالا است. بزرگ‌ترین صخره‌های مرجانی در سواحل جنوب‌غربی آفریقا، کارائيب، اطراف استرالیا، جنوب‌شرقی آسیا و منطقه ساحلی اقیانوس آرام قرار دارند. ماهی‌گیری بی‌رویه، افزایش آلودگی آب‌ها و افزایش طوفان‌ها به دلیل تغییرات اقلیمی، سه خطر جدی برای زیستگاه‌های مرجانی هستند که بسیاری از گونه‌های این مناطق را در خطر انقراض قرار داده است. ویژگی‌های صخره‌های مرجانی در مناطق کم‌عمق و عمیق با هم متفاوت است.

• صخره مرجانی مناطق کم‌عمق: جلبک فتوسنتزکننده «زواوکسانتلا» ( Zooxanthellae) همزیست بافت‌های این مرجان‌ها است. زواوکسانتلا با استفاده از نور خورشید در فرایند فتوسنتز، کربوهیدرات و اکسیژن لازم برای ادامه حیات مرجان را تولید و مرجان در ازای غذا از جلبک محافظت می‌کند. این نوع همزیستی که هر دو موجود از آن سود می‌برند، همیاری نام دارد.
• صخره مرجانی مناطق عمیق: این مرجان‌ها در مناطق عمیق‌تر و سردتر اقیانوس زندگی می‌کنند که اکسیژن و نور کمی دارد. برخلاف مرجان‌های دریاهای کم‌عمق، این مرجان‌ها جلبک فتوسنتزکننده همزیست ندارند و انرژی خود را از پلانکتون‌ها و مواد معدنی تامین می‌کنند.

زیستگاه مصنوعی چیست ؟

زیستگاه‌های مصنوعی، ساختارهایی هستند که به‌وسیله انسان و معمولا برای ترمیم زیستگاه‌های طبیعی آسیب‌دیده می‌سازد. این ساختارها با هدف محافظت موجودات در برابر شکارچی، فراهم کردن سرپناه مناسب برای تولید مثل یا مخفی شدن در تنش‌های محیطی ساخته می‌شوند. ساختارهایی که تصادفی در طبیعت رها و تبدیل به زیستگاه موجودات زنده شده‌اند، جز زیستگاه‌های مصنوعی نیستند. برای مثال در تصویر زیر صخره‌های سیمانی برای کمک به تشکیل صخره‌های مرجانی در آب‌های سطحی جزیره «جرانادا» (Grenada) در منطقه کارائیب قرار گرفتند.

سازگاری با زیستگاه چیست ؟

زیستگاه محیطی پویا است که دائما تغییر می‌کند. گونه‌های جانوری و گیاهی برای ادامه حیات در این محیط‌ها باید متناسب با تغییرات زیستگاه تغییر کنند. به این تغییرات «سازگاری» (Adaptations) گفته می‌شود. برای مثال در مناطق بسیار سرد قطب، بدن جانوران برای حفظ دما، میزان زیادی چربی ذخیره می‌کند.

تفاوت زیست بوم و زیستگاه چیست ؟

«زیستگاه» (Habitat) و «زیست‌بوم» (Ecosystem) دو مفهوم متفاوت در «بوم‌شناسی» (Ecology) هستند. زیستگاه محل زندگی یک گونه گیاهی یا جانوری است که با ویژگی‌های فیزیکی و زیستی محیط تعریف می‌شود. اما زیست‌بوم واحد عملکردی است که ارتباط بین گونه‌های مختلف گیاهی و جانوری با هم و محیط را نشان می‌دهد. در واقع زیستگاه بخشی از زیست‌بوم است. برای مثال زیستگاه شیرها علفزارهای مناطق مرکزی آفریقا است. این جانوران شکارچی در راس زنجیره غذایی اکوسیستم خود قرار می‌گیرند. زنجیره غذایی که شیر بخشی از آن است گونه‌های گیاهی متفاوتی را شامل می‌شود که غذای جانوری مثل گورخر و زرافه -شکار شیر- هستند.

گسستگی زیستگاه چیست ؟

تا به اینجا خواندیم انواع زیستگاه چیست و چه ویژگی‌های دارد. در این بخش انواع تخریب زیستگاه و عوامل ایجاد آن را بررسی می‌کنیم. «گسستگی زیستگاه» (Habitat Fragmentation) یا تکه‌تکه شدن زیستگاه، «تخریب زیستگاه» (Habitat Destruction) و «فرسایش زیستگاه» (Habitat Degradation)، سه مشکل اساسی است که منجر به از دست رفتن زیستگاه‌های طبیعی می‌شود.

• تخریب زیستگاه: استخراج سوخت‌های فسیلی، جنگل‌زدایی، لایروبی رودخانه‌ها، ماهیگیری از اعماق دریاها و شهرسازی عواملی هستند که با تخریب زیستگاهای طبیعی، پتانسیل این مناطق برای فراهم کردن آب، مواد غذایی و سرپناه گونه‌های مختلف را از بین می‌برند. تخریب یک زیستگاه منجر به از دست رفتن کامل یا تغییر تنوع زیستی این منطقه می‌شود.

• فرسایش زیستگاه: فرسایش زیستگاه منجر به نابود شدن تدریجی یک زیستگاه در طول زمان می‌شود. در این وضعیت زیستگاه قادر نخواهد بود نیازهای گونه‌های بومی خود را به طور کامل تامین کند و منجر به افزایش سرعت انقراض یا مهاجرت گونه‌ها به زیستگاه‌های دیگر می‌شود. آلودگی، گونه‌های مهاجم، گسترش کشاورزی، کاهش منابع مواد غذایی، قطع درختان، استخراج معادن و ماهیگیری ازجمله عواملی هستند که منجر به فرسایش زیستگاه‌های طبیعی می‌شوند. به علاوه برخی عوامل طبیعی ازجمله باران‌های اسیدی، آتش‌سوزی خودبه‌خودی، سیل و رانش زمین در این فرسایش نقش دارند.
• گسستگی زیستگاه: تبدیل بخشی از زیستگاه طبیعی به زمین کشاورزی، شهرسازی، ایجاد سد، آلودگی، جنگل‌زدایی، وجود گونه‌های مهاجم، تغییر دادن مسیر آب و پدیده‌های جغرافیایی ازجمله عواملی هستند که منجر به تکه‌تکه شدن زیستگاه‌های طبیعی و از بین رفتن یکپارچگی آن‌ها می‌شود. برای مثال ایجاد جاده در جنگل‌ها، در واقع ایجاد یک مانع سخت برای حرکت جانوران است. در نتیجه زیستگاه بزرگی که پیش از احداث جاده وجود داشت، تبدیل به دو زیستگاه کوچک می‌شود. در این شرایط تعداد گونه‌ها تغییری نمی‌کند. اگرچه نوع آن‌ها در دو منطقه جدا شده متفاوت خواهد بود. همچنین، کاهش فضای فیزیکی در دسترس و منابع غذایی رقابت بین آن‌ها را افزایش می‌دهد. گسستگی زیستگاه یکی از عوامل انقراض تدریجی موجودات زنده است.

زیستگاه های طبیعی ایران

انواع زیستگاه‌های طبیعی ایران شامل زیستگاه‌های جنگلی، کوهستانی، بیابان‌ها باتلاق‌ها و دریاها می‌شود. یکی از گونه‌های مهم و در خطر انقراضی که در این زیستگاه‌ها زندگی می‌کند یوزپلنگ آسیایی است. به علاوه شیر آسیایی و ببر خزر دو گونه جانوری منقرض شده در این زیستگاه‌ها هستند. زیستگاه‌های جنگلی ایران حدود یک‌دهم مساحت این کشور را می‌پوشانند و در پنج منطقه قرار دارند.

• جنگل‌های هیرکانی: این جنگل‌ها در مناطق شمالی ایران و در امتداد دریاچه خزر قرار دارند. جنگل‌های هیرکانی زیستگاه ۱۵۰ گونه گیاهی و بعضی گونه های در خطر انقراض ازجمله پلنگ، خرس، گرگ، گورکن و سمور است. این جنگل‌ها در دسته جنگل‌های معتدل قرار دارند.
• جنگل‌های زاگرس: جنگل‌های موجود در رشته کوه‌های زاگرس که از مرز ترکیه (شمال‌غربی) تا مرز پاکستان (جنوب‌شرقی) قرار دارند. درختان بلوط، پسته و بادام ازجمله پوشش‌های گیاهی این زیستگاه و بعضی گونه‌های خرس و عقاب، ازجمله جانورانی هستند که در این منطقه زندگی می‌کنند.
• جنگل‌های ارسباران: این جنگل‌ها در شمال‌شرقی ایران و در مرز ایران با ارمنستان قرار دارند. علاوه بر ۱۰۰۰ گونه گیاهی منحصر به فرد در این منطقه، حدود ۲۹٪ کل گونه‌های پستاندار ایران، ۴۴٪ پرندگان، ۳۲٪ دوزیستان، ۹٪ ماهی‌ها و ۲۰٪ خزندگان در این منطقه زندگی می‌کنند.
• جنگل‌های پسته: این جنگل‌ها در مناطق شرقی، جنوبی و جنوب‌شرقی ایران قرار دارند و علاوه بر درختان پسته، زیستگاه درختان بادوم، انواع بوته‌ها و گونه‌های جانوری گیاهخوار هستند. همچنین، تعداد بسیاری کمی از یوزپلنگ‌ها، پلنگ و برکوهی در این زیستگاه زندگی می‌کنند.
• جنگل‌های خلیج فارس و دریای عمان: این جنگل‌ها در دسته جنگل‌های نیمه‌گرمسیری قرار می‌گیرند و از پوشش گیاهی ازجمله درختان مانگرو تشکیل شده‌اند که با دمای بالای منطقه سازگار شده است.
  

  

جمع‌بندی

در این مطلب یاد گرفتیم که زیستگاه چیست و چه تعریفی دارد. گفتیم که زیستگاه به منطقه زندگی هر موجود زنده می‌گویند که از ویژگی‌های فیزیکی ازجمله خاک، آب، هوا و ویژگی‌های زیستی ازجمله گونه‌های دیگر تشکیل شده است. زیستگاه هر موجود زنده مواد غذایی مورد نیاز برای رشد و سرپناه مناسب برای ادامه حیات را فراهم می‌کند. این مناطق در سه دسته‌بندی کلی خشکی، آب و بدن موجودات زنده تقسیم وجود دارند.