نرم تنان چیست؟ — انواع و ویژگی ها — به زبان ساده

«نرم تنان» (Mollusca) گروه بسیار متنوعی از بی‌مهرگان هستند. این گروه شامل موجودات آشنایی مثل حلزون، اختاپوس و صدف دریایی می‌شوند. ویژگی مشترک نرم‌تنان بدن نرم آن‌ها است که در بسیاری از گونه‌ها به‌وسیله صدفی محافظت می‌شود. این موجوداتِ بسیار کوچک تا چند متری، در خشکی و آب زندگی می‌کنند. در این مطلب انواع نرم تنان و ویژگی‌های هر کدام را کامل توضیح می‌دهیم.

نرم تنان چیست ؟

نرم‌تنان شاخه‌ای از بی‌مهرگان هستند. این موجودات بدنی نرم، سه‌لایه، متقارن و حفره‌ای دارند. این موجودات در خشکی و عمق دریا زندگی می‌کنند و اندازه آن‌ها از چند میکرون تا چندین متر متغیر است. نر‌م‌تنان در چرخه زندگی انسان‌ها نقش مهمی دارند و با ویژگی‌های زیر شناخته می‌شوند.

• «پوشش خارجی» (Mantle)
• «حفره پوشش خارجی» (Mantle Cavity)
• «صدف» (Shell)
• «توده احشایی» (Visceral Mass)
• «نوار دندانی» (Radula)
• پاها

انواع نرم تنان چیست ؟

برخلاف این تفکر عمومی که نرم‌تنان تنها شامل حلزون‌های کوچک و آرام می‌شوند، این گروه از حیوانات، رده‌های مختلفی دارند که آن‌ها را در ادامه معرفی می‌کنیم.

• «مونوپلاکوفور» (Caudofoveates)
• «کادوفوت» (Caudofoveates)
• «سولانوگاستر» (Solanogastres)
• «چندصدفیان» (Polyplacophorans)
• «شکم‌پایان» (Gastropods)
• «خرگوش‌های دریایی» (Nudibranchs)
• «دوکفه‌ای‌ها» (Bivalves)
• «سرپایان» (Cephalopods)

بخش‌های بدن نرم‌تنان

بدن نرم‌تنان را می‌توان به سه بخش اصلی سر، پاها و توده احشایی تقسیم کرد. هر یک از این بخش‌ها از بافت‌ها و اعضایی تشکیل می‌شود که برای ادامه بقای جاندار ضروری هستند. در این بخش وظیفه و ویژگی‌های هر قسمت را بررسی می‌کنیم.

پوشش خارجی

پوشش خارجی لایه‌ای از بافت نرم و پوشش بدن نرم‌تنان است که زیر صدف قرار می‌گیرد. پوشش خارجی چند نقش حیاتی در بدن این حیوانات ایفا می‌کند.

• سلول‌های لایه خارجی این پوشش، ترکیبات صدف را ترشح می‌کنند.
• سلول‌های این لایه در تشکیل حفره پوششی نقش دارند. این حفره بین لایه پوششی و بدن حیوان تشکیل می‌شود.

 حفره پوشش خارجی

حفره خارجی، بخش بسیار مهمی در بدن نرم‌تنان آبزی است و ارتباط فضای داخلی بدن و محیط اطراف را برقرار می‌کند. بسیاری از فعالیت‌های بدن نرم‌تنان ازجمله موارد زیر برعهده این حفره است.

• آبشش‌ها در این حفره قرار دارند. آب وارد این حفره می‌شود و آبشش‌ها اکسیژن آن را جذب می‌کنند.
•  مواد زائد به این حفره وارد و سپس از بدن حیوان خارج می‌شوند.
• مسیر خروج سلول‌های جنسی از بدن حیوان، حفره پوشش خارجی است.
• در سرپایان این حفره برای کمک به حرکت جاندار سازگار شده است. آب از این حفره به‌وسیله اندامی به نام «سیفون» (Siphon) با فشار زیاد خارج می‌شود. این فشار نیروی لازم برای حرکت سریع بعضی سرپایان را فراهم می‌کند.

صدف

شکل و اندازه صدف در این موجودات متفاوت است اما ویژگی مشترک همه صدف‌ها نقش محافظتی آن‌ها است. این صدف، نرم‌تنان را در برابر حمله شکارچیان حفظ می‌کند و در گونه خشکی‌زی، اجازه نمی‌دهد پوست حیوان خشک شود. این لایه محافظتی از کلسیم‌کربنات ساخته شده است و سه بخش دارد.

• بخش سخت خارجی
• بخش گچی میانه
• بخش براق داخلی

پوشش داخلی ترکیبات تشکیل‌دهنده صدف را به‌صورت مایع ترشح می‌کند. این ترکیبات پس از مواجه با آب یا هوا سفت می‌شوند و شکل می‌گیرند. در سرپایان و خرگوش‌های دریایی لایه خارجی این ترکیبات را ترشح می‌کند. شکل صدف در مراحل رشد حیوان کامل می‌شود و بیشتر «پیچ» (Whorls) می‌خورد یا حفره‌های بیشتری در آن شکل می‌گیرد. ترکیبات صدف در دوکفه‌ای‌ها در لبه‌ها و دورترین فاصله نسبت به محل اتصال دو کفه ذخیره می‌شوند.

نوار دندانی

نوار دندانی یا رادولا اندام ماهیچه‌ای برای جویدن غذا است که دندان‌های کربوهیدراتی از جنس کیتین در آن قرار دارد. این نوار در تمام گونه‌های نرم‌تنان به جز دوکفه‌ای‌ها، در قسمت جلویی سر و دهان قرار می‌گیرد و حیوان برای خرد کردن طعمه‌هایی مثل جلبک و سوراخ کردن صدف طعمه‌های دیگر از آن‌ها استفاده می‌کند.

توده احشایی

توده احشایی روی پاها قرار دارد و سیستم‌های تنفسی، عصبی، گردش خون، گوارشی و دفع را در خود جای می‌دهد. صدف در جانوران صدف‌دار، بخش زیادی از توده احشایی را می‌پوشاند.

دسته‌بندی نرم تنان

شاخه نرم‌تنان بسیار متنوع است. این شاخه، حیوانات بسیار بزرگ و شکارچی مثل ماهی مرکب تا حیوانات بسیار کوچک و گیاه‌خوار مثل حلزون را شامل می‌شود. این شاخه به ۸ دسته زیر تقسیم می‌شود.

• کادوفوت: این نرم‌تنان کوچک در عمق دریاها زندگی می‌کنند و زیر رسوبات نرم پنهان می‌شوند. این حیوانات شبیه به کرم‌ها هستند و برخلاف سایر نرم‌تنان صدف و پا ندارند. پوششی آهکی، بدن کادوفوت را می‌پوشاند.

  

• سولانوگاسترها: نرم‌تنانی شبیه به کرم‌ها و بیشتر آن‌ها کور هستند. این حیوانات در اقیانوس‌ها زندگی می‌کنند و صدف ندارند. بدن سولانوگاستر، به شکل پهن یا استوانه‌ای است.
• مونو پالکوفور: این نرم‌تنان در اعماق دریا زندگی می‌کنند و صدف محافظتی دارند.
• چندصدفیان: چندصدفیان یا «کیتون‌ها» (Chitons) نسبت به دیگر حیوانات این رده ابتدایی‌تر هستند. در بخش خارجی این حیوانات ۴ صفحه خارجی و چند صدف برای محافظت قرار دارد.

• شکم‌پایان: این گروه از نرم‌تنان بسیار متنوع هستند. حلزون‌ها، یکی از شناخته شده‌ترین شکم‌پایان است. حفره پوششی، معمولا در بخش جلویی جاندار قرار دارد. ویژگی تمایزی در این جانداران تنوع یا عدم وجود نوار دندانی در گونه‌های مختلف است. دفع نیتروژن این حیوانات از راه «نفریدیا» (Nephridia) انجام می‌شود. شکم‌پایان، «سرپوش‌های آهکی» (Calcareous Operculum) دارند که مثل سپر ورودی بدن جاندار را می‌پوشاند.
• خرگوش‌های دریایی: خرگوش‌های دریایی در گروه حلزون‌های دریاییِ بدون صدف قرار می‌گیرند. این موجودات سمی هستند و رنگ بسیار زیبای آن‌ها هشداری برای جانداران دیگر است. سمیت خرگوش‌های دریایی در گونه‌های مختلف متفاوت است.
• دوکفه‌ای‌ها: این حیوانات از بدنی نرم تشکیل می‌شوند که با صدفی دوقسمتی محافظت می شود. پوشش خارجی بافتی تک‌لایه است که بی‌واسطه به صدف می‌چسبد. پاها از بافت نرمی تشکیل می‌شوند که وظیفه آن‌ها کمک به حرکت حیوان است.
• سرپایان: این حیوانات با دیگر نرم‌تنان تفاوت‌هایی دارند که تشخیص آن‌ها را راحت‌تر می‌کند. اعضای این خانواده به دو گروه صدف‌دار و بی‌صدف از جمله اختاپوس و هشت‌پا تقسیم می‌شوند. یکی از ویژگی‌های مهم این گونه‌ها، سیستم گردش خون بسته آن‌ها است. نهصد گونه متفاوت از این حیوانات در سراسر دنیا زندگی می‌کنند.

محل زندگی نرم تنان کجاست ؟

نرم‌تنان در خشکی و آب زندگی می‌کنند. مهم‌ترین ویژگی ضروری برای محل زندگی نرم‌تنان داشتن رطوبت است تا حیوان از خشک شدن در امان باشد. گونه‌های آبزی این حیوانات از جمله اختاپوس در اعماق آب‌های شور زندگی می‌کنند.

فیلم آموزش علوم تجربی پایه نهم – بخش شیمی در فرادرس

کلیک کنید

فواید نرم تنان

در بعضی از نقاط دنیا این موجودات بخشی از غذای روزانه مردم را تشکیل می‌دهند و از صدف آن‌ها برای ساخت زیورآلات استفاده می‌شود. مروارید یک از محصولات حاصل از صدف‌های دوکفه‌ای است و با گیر افتادن جسم خارجی بین پوشش خارجی و صدف تشکیل می‌شود.

بعضی نرم‌تنان ازجمله «ماهی مرکب غول‌پیکر» (Giant Squid) مدل‌های بسیار مناسبی برای مطالعه سیستم عصبی هستند. دانشمندان از «حلزون بی‌صدف کالیفرنیا» (California Sea Slug) برای مطالعه یادگیری و حافظه استفاده کردند. این حیوان سیستم عصبی ساده‌ای دارد که از چند صد نورون بزرگ و قابل تشخیص تشکیل می‌شود. با این وجود بعضی نرم‌تنان برای انسان‌ها مضر هستند. برای مثال، بعضی گونه‌های صدف‌دار، سم مرگ‌آوری به انسان تزریق می‌کنند.

حرکت در نرم تنان

همه نرم‌تنان پاهای ماهیچه دارند که به حرکت آن‌ها کمک می‌کند و با نیازهای موجود سازگار می‌شوند. در این قسمت حرکت در نرم‌تنان زیر را بررسی می کنیم.

• شکم‌پایان: برخلاف تصوری که در مورد شکم‌پایان ازجمله حلزون وجود دارد، این جانوران بسیار فعال هستند و پا برای آن‌ها بسیار حیاتی است. پای این گونه از نرم‌تنان بزرگ است و در طول سطح شکمی یا عقبی حیوان قرار دارد.
• دوکفه‌ای‌ها: دوکفه‌ای‌ها در بیشتر مواقع ساکن هستند اما پا در آن‌ها وجود دارد. پا در این نرم‌تنان، شکل شکاف دارد. در بعضی گونه‌ها از پا برای تونل زدن در کف دریا و پنهان شدن از شکارچیان بهره می‌برند.
• سرپایان: سرپایان گونه‌های شکارچی هستند که بسیار سریع حرکت می‌کنند. این حیوانات به جای پا از انقباض ماهیچه‌های اطراف پوشش خارجی برای خارج کردن آب با فشار و تولید نیرو برای حرکت بهره می‌برند. پا در این نرم‌تنان، به بازو‌ها و شاخک‌های اطراف دهان تمایز پیدا کرده است و وظیفه گرفتن طعمه را برعهده دارد. بازوها و شاخک‌ها را می‌توان بر اساس «مکنده‌های» (Suckers) آن‌ها تشخیص داد. مکنده بازوها در طول آن‌ها اما مکنده‌های شاخک‌ها سر شاخک قرار دارند. سرپایان طعمه را با این مکنده‌ها می‌گیرند.

سیستم عصبی نرم تنان

سیستم عصبی نرم‌تنان براساس گونه‌های مختلف ساختار متفاوتی دارد. این ساختار تکامل‌یافته‌تر از کرم‌های حلقوی و پهن است اما نسبت به گونه‌های بالایی خود پیچیدگی کمتری دارد.

• سیستم عصبی دوکفه‌ای‌ها: سیستم عصبی این موجودات بسیار ساده است و از سه «گانگلیا» (Ganglia) تشکیل می‌شود که به‌وسیله رشته‌های عصبی بهم وصل می‌شوند. این موجودات مغز ندارند و سه گانگلیا دسته‌ای سلول‌های عصبی هستند که وظایف مغز در دوکفه‌ای‌ها را انجام می‌دهند. این موجودات سر ندارند به‌همین دلیل چشم و شاخک‌ها در آن‌ها در لبه پوشش خارجی قرار می‌گیرد.
• سیستم عصبی شکم‌پایان: سیستم عصبی در شکم‌پایان پیچیده‌تر و شامل شش گانگلیا است. شاخک‌های آن‌ها اندام حسی دارد. این اندام‌های حسی، نوع ساده «اوسلی» (Ocelli) که در تشخیص نور نقش دارد تا انواع پیچیده‌تر دارای عدسی را شامل می‌شوند.
• سیستم عصبی سرپایان: سرپایان نه‌تنها پیچیده‌ترین سیستم عصبی نرم‌تنان بلکه پیچیده‌ترین سیستم عصبی بی‌مهرگان را دارند. اختاپوس، ماهی مرکب و «کیسه‌ماهی» (Cuttlefish) باهوش‌ترین بی‌مهرگان هستند. این گونه‌ها توانایی یادگیری ابتدایی دارند و در بعضی از آن‌ها همکاری‌های جمعی دیده می‌شود.

سیستم گردش خون در نرم تنان

این حیوانات سیستم گردش خون تکامل‌یافته‌تر از کرم‌ها دارند که تبادل اکسیژن و دی‌اکسیدکربن را انجام می‌دهد. سیستم گردش خون این بی‌مهرگان از قلب تشکیل می‌شود و در همه گونه‌ها به جز سرپایان از نوع سیستم گردش خون باز است. رگ‌های خونی کاملا بسته در سیستم گردش خون باز وجود ندارد. در این سیستم، قلب خون را به رگ‌های موجود در آبشش می‌فرستد و خون از آبشش به «حفره خونی» (Hemocoel) منتقل می‌شود و برای تبادل اکسیژن و دی‌اکسیدکربن کنار سلول‌ها قرار می‌گیرد. سپس خون دوباره برای انتقال دی‌اکسیدکربن به خارج از بدن و دریافت اکسیژن محلول در آن وارد رگ‌های آبشش می‌شود.

سرپایانِ سریع به اکسیژن زیادی نیاز دارند، به همین دلیل سیستم گردش خون در آن‌ها گردش خون بسته است که به انتشار اکسیژن و دی‌اکسیدکربن وابستگی ندارد.

سیستم تنفسی در نرم تنان

سیستم تنفسی نرم‌تنان مانند گونه‌های دیگر وابسته به محل زندگی حیوان است و به دو دسته زیر تقسیم می‌شود.

• تنفس آبششی (گونه آبزی)
• تنفس ششی (گونه خشکی‌زی)

تنفس آبششی نرم تنان

سیستم تنفسی این حیوانات در گونه آبزی از آبشش برای تبادلات گازی بهره می‌برد. آبشش در نرم‌تنان آبزی «ستندیا» (Ctenidia) نام دارد و از رشته‌هایی شبیه به شانه تشکیل می‌شود. این رشته‌ها اکسیژن را از آب به خون و دی‌اکسیدکربن را از خون به آب منتقل می‌کنند.

تنفس ششی نرم تنان

در گونه خشکی‌زی اندام اصلی تنفس، شش‌های ساده هستند که اکسیژن را از هوای اطراف حیوان دریافت می‌کنند.

سیستم گوارش در نرم تنان

لوله گوارش در نرم‌تنان از دهان شروع می‌شود و غذا پس از خرد شدن به ‌وسیله نوار دندانی وارد مری خواهد شد و به ترتیب از اندام‌های زیر می‌گذرد. این لوله در گونه‌های مختلف تفاوت‌هایی دارد.

• چینه‌دان
• معده
• روده‌ها
• مقعد

در حلزون باغچه، «توده دهانی» (Buccal Mass) در دهان قرار دارد و برای دریافت غذایی که هضم شده استفاده می‌شود. بعد از دهان غذا وارد نوار دندانی و تکه‌تکه می‌شود. مقصد بعدی غذای خرد شده، مری است که ذرات غذا را به معده هدایت می‌کند.

دیواره مری در ماهی مرکب، مخاط ترشح می‌کند که اجازه نمی‌دهد غذا قبل از کامل خرد شدن وارد معده شود. این نرم‌تن معده‌ای با دیواره زبر دارد که به تکه‌تکه شدن و هضم کامل غذا کمک می‌کند.

سیستم دفع در نرم‌تنان

سیستم دفع نرم‌تنان از لوله‌های توخالی به نام «نفریدیا» تشکیل می‌شود که مواد زائد را از مایعات حفره داخلی بدن تصفیه می‌کند. مواد زائد تشکیل شده به‌وسیله سلول‌های بدن به‌کمک نفریدیا وارد «حفره مایعات» (Coelom) می‌شود. دهانه نفریدیا، حاوی زائده‌های مو شکل سیلی است که حرکت مایعات و ورود آن به حفره مایعات را تسهیل می‌کند. مواد غیر زائد مثل قند و آب از دیواره نفریدیا بازجذب می‌شوند. مواد زائد باقی‌مانده، غلیظ و از منفذ دفعی وارد حفره پوششی می‌شوند.

تولید مثل

در چرخه زندگی نرم‌تنان مثل بسیاری دیگر از بی‌مهره‌ها، مرحله لارو وجود دارد که بسیار متفاوت از شکل بالغ موجود است. «لارو چرخان» (Trochophore Larva) در نرم‌تنان عضوی به نام «سیلی» (Cilia) دارد که دورتادور لاور می‌پیچد. شکم‌پایان مرحله لاروی دوم دارند که منحصر به این گونه است و «ویلگر» (Veliger) نام دارد.

از نظر تولید مثل و اندام‌های جنسی، نرم‌تنان دو گروه هستند.

• «نرماده» (Hermaphrodites): یک موجود هر دو اندام جنسی را دارند.
• «دو پایه» (Dioecious): هر کدام یکی از اندام‌های جنسی نر یا ماده را دارند.

براساس گونه، تشکیل تخم و لقاح ممکن است داخل بدن موجود یا در محیط انجام شود. در لقاح داخلی اسپرم وارد بدن ماده می‌شود و در لقاح خارجی هر کدام از موجودات اسپرم یا تخمک خود را به محیط می‌ریزد و لقاح خارج از بدن موجود انجام می‌شود.

سیستم دفاعی نرم تنان

نرم‌تنان روش‌های متفاوتی برای دفاع از خود در برابر جانوران مهاجم دارند. صدف این موجودات یکی از بهترین راه‌های دفاعی و محافظتی آن‌ها است. بسیاری از انواع چندصدفی و سولونوگاسترها، با جمع کردن بدن، خود را در برابر مهاجم‌ها حفظ می‌کنند. دفن کردن خود زیر خاک یا بستر نرم دریا یکی دیگر از راه‌های دفاع نرم‌تنان است که دوکفه‌ای‌ها و شکم‌پایان از آن بهره می‌برند. سرپایان، ماده‌ای رنگی از خود ترشح می‌کنند که مهاجم را می‌ترساند و فراری می‌دهد.

سیستم درون‌ریز نرم تنان

سنتز و عملکرد هورمون در شکم‌پایان و سرپایان وجود دارد. تولید مثل در شکم‌پایان و سرپایان را هورمون‌های عصبی کنترل می‌کنند که به ترتیب از گانگلیا و غدد بینایی حیوان ترشح می‌شوند. در بعضی سرپایان هورمون‌ها مرگ حیوان به‌وسیله گرسنگی را کنترل می‌کنند. در شکم‌پایان هورمونی شبیه به انسولین ذخیره قند به شکل «گلوکوژن» (Glycogen) را تنظیم می‌کند.