ساقه گیاه چیست ، کار و وظیفه آن چه هستند؟ — به زبان ساده

ساقه گیاه یکی از چشم‌گیرترین سازه‌های مکانیکی طبیعت است. ساختار مرتب و طبقه‌بندی شده پیچیده و چند کارکردی ساقه‌ها به درختان اجازه می‌دهد تا بیش از 100 متر ارتفاع داشته باشند. در این مقاله از مجله فرادرس به بررسی ساقه انواع گیاهان شامل نهان‌دانگان (تک‌لپه و دو لپه) و بازدانگان می‌پردازیم و وظیفه هر کدام از بخش‌ها را بررسی می‌کنیم.

ساقه گیاه چیست؟

ساقه یکی از دو محور ساختاری اصلی یک گیاه آوندی است که محور دیگری ریشه است. ساقه گیاه از برگ‌ها، گل‌ها و میوه‌ها حمایت می‌کند، آب و مواد محلول را بین ریشه‌ها و شاخه‌های آوند چوبی و آوند آبکش منتقل می‌کند، مواد مغذی را ذخیره کرده و بافت زنده جدید تولید می‌کند. ساقه‌ها همچنین ممکن است غذا را ذخیره کند یا برخی از ساقه‌های سبز می‌توانند در تولید غذا نیز نقش داشته باشند. ساقه گیاه ممکن است مانند درخت خرما بدون انشعاب یا مانند درخت ماگنولیا بسیار منشعب باشد.

فیلم آموزش علوم تجربی پایه ششم در فرادرس

کلیک کنید

بخش های مختلف ساقه

ساقه گیاه ریشه‌ها را به برگ‌ها متصل می‌کند و به انتقال آب و مواد معدنی جذب شده به قسمت‌های مختلف گیاه کمک می‌کند. همچنین به انتقال محصولات فتوسنتز، یعنی قندها، از برگ‌ها به بقیه گیاهان کمک می‌کند. ساقه به طور معمول به گره‌ها و میان‌گره‌ها تقسیم می‌شود، در ادامه هر کدام از قسمت‌هاس ساقه را بیشتر بررسی می‌کنیم:

فیلم آموزش زیست شناسی ۲ – زیست پایه یازدهم

کلیک کنید

• «گره‌ها» (node). دارای یک یا چند برگ و همچنین جوانه‌هایی هستند که می‌توانند به شاخه‌ها تبدیل شوند (با برگ‌ها، مخروط‌ها یا گل‌آذین). ریشه‌های نابجا نیز ممکن است از گره‌ها تولید شوند.
• «میان‌گره‌ها» (internode). یک گره را از گره دیگر دور می‌کنند.
• «دم‌برگ» (petiole). ساقه کوتاهی که از ساقه اصلی گیاه تا قاعده برگ امتداد دارد.
• «جوانه جانبی» (axillary bud). ساقه جنینی که در محل اتصال ساقه و دمبرگ قرار دارد که شاخه یا گلی ایجاد می‌کند.
• «جوانه رأسی یا انتهایی» (apical bud). راس (نوک) شاخه شامل مریستم آپیکال در جوانه آپیکال است.

اصطلاح «شاخه» اغلب با «ساقه» اشتباه گرفته می‌شود. شاخه به طور کلی به رشد گیاه تازه جدید از جمله ساقه و سایر ساختارها مانند برگ یا گل اشاره دارد. در بیشتر گیاهان ساقه‌ها در بالای سطح خاک قرار دارند اما برخی از گیاهان دارای ساقه‌های زیرزمینی هستند.

آناتومی ساقه گیاهان

ساقه و سایر اندام‌های گیاهی عمدتاً از سه نوع سلول گیاهی ساده ساخته می‌شوند: سلول‌های پارانشیم، کلانشیم و اسکلرانشیم. سلول‌های پارانشیم شایع‌ترین سلول‌های گیاهی هستند. آن‌ها در ساقه، ریشه، داخل برگ و پالپ میوه یافت می‌شوند. سلول‌های پارانشیم مسئول عملکردهای متابولیکی مانند فتوسنتز هستند. آن‌ها همچنین به ترمیم و بهبود زخم‌ها کمک می‌کنند.

فیلم آموزش ریخت شناسی و تشریح گیاهی در فرادرس

کلیک کنید

علاوه بر این، برخی از سلول‌های پارانشیم نشاسته را ذخیره می‌کنند. سلول‌های کلانشیمی سلول‌هایی دراز با دیواره‌های ضخیم ناهموار هستند. آن‌ها به طور عمده از ساقه و برگ‌ها حمایت ساختاری می‌کنند. این سلول‌ها در زمان بلوغ زنده هستند و معمولاً در زیر اپیدرم یافت می‌شوند. رشته‌های ساقه کرفس نمونه‌ای از سلول‌های کلانشیم هستند.

سلول‌های اسکلرنشیم نیز از گیاه حمایت می‌کنند، اما برخلاف سلول‌های کلانشیم، بسیاری از آن‌ها در بلوغ مرده هستند. دو نوع سلول اسکلرنشیم وجود دارد: فیبرها و اسکلریدها. هر دو نوع دیواره‌های سلولی ثانویه دارند که با رسوبات لیگنین (یک ترکیب آلی و جزء کلیدی چوب)، ضخیم شده است. فیبرها سلول‌های بلند و باریکی هستند. اسکلریدها اندازه کوچک‌تری دارند. اسکلرئیدها به میوه گلابی بافت ریسه‌ای می‌دهد. انسان‌ها از الیاف اسکلرانشیم برای ساختن کتان و طناب استفاده می‌کنند. ساقه مانند بقیه گیاهان دارای سه سیستم بافتی است: پوستی، آوندی و بافت مغز ساقه. هر کدام با انواع سلول‌های مشخصی که وظایف خاصی را برای رشد و بقای گیاه انجام می‌دهند، متمایز می‌شوند.

بافت پوستی

بافت پوستی ساقه عمدتاً از اپیدرم تشکیل شده است: یک لایه سلولی که بافت زیرین را می‌پوشاند و از آن محافظت می‌کند. گیاهان چوبی دارای یک لایه بیرونی سخت و ضد آب از سلول‌های چوب‌پنبه‌ای هستند که معمولاً به عنوان پوست شناخته می‌شوند که بیشتر از گیاه در برابر آسیب محافظت می‌کند. سلول‌های اپیدرمی از بین سلول‌های پوستی متمایزترین و کم‌تعدادترین سلول‌ها هستند. اپیدرم برگ همچنین دارای منافذی است که به نام روزنه شناخته شده و از طریق آن تبادل گازها انجام می‌شود. تریکوم‌ها ساختارهای مو مانندی در سطح اپیدرم هستند. آن‌ها به کاهش تعرق (از دست دادن آب توسط قسمت‌های بالای زمینی گیاه)، افزایش بازتاب خورشیدی و ذخیره ترکیباتی که از برگ‌ها در برابر شکار گیاه‌خواران محافظت می‌کنند، کمک می‌کنند.

بافت آوندی

آوند چوبی و آوند آبکش که بافت آوندی ساقه را تشکیل می‌دهند در رشته‌های مجزایی به نام دسته‌های آوندی قرار گرفته‌اند که در طول ساقه بالا و پایین می‌روند. هر دوی آن‌ها بافت گیاهی پیچیده‌ای در نظر گرفته می‌شوند زیرا از بیش از یک نوع سلول ساده تشکیل شده‌اند که در هماهنگی با یکدیگر کار می‌کنند. هنگامی که ساقه به صورت مقطعی مشاهده می‌شود، دسته‌های آوندی ساقه‌های دو لپه‌ای به صورت حلقه‌ای مرتب می‌شوند. در گیاهان با ساقه که بیش از یک سال زندگی می‌کنند، دسته‌های جداگانه با هم رشد کرده و حلقه‌های رشد مشخصه را تولید می‌کنند. در ساقه‌های تک لپه‌ای، دسته‌های آوندی به طور تصادفی در سراسر بافت مغزی پراکنده می‌شوند.

فیلم آموزش ریخت شناسی و تشریح گیاهی در فرادرس

کلیک کنید

بافت آوند چوبی دارای سه نوع سلول است: پارانشیم آوند چوبی، تراکئیدها و عناصر آوندی. دو نوع آخر آب را هدایت می‌کنند و در زمان بلوغ مرده هستند. تراکئیدها سلول‌های آوند چوبی با دیواره‌های سلولی ثانویه ضخیم هستند که لیگنینی شده هستند. آب از یک تراکئید به آوند دیگر از طریق نواحی روی دیواره‌های جانبی به نام چاله‌هایی که دیواره‌های ثانویه وجود ندارند، حرکت می‌کند. عناصر آوندی سلول‌های آوند چوبی با دیواره‌های نازک‌تر بوده و کوتاه‌تر از تراکئیدها هستند. هر عنصر آوندی با استفاده از یک صفحه سوراخ‌دار در دیواره‌های انتهایی عنصر به بعدی متصل می‌شود. آب از طریق صفحات سوراخ‌دار منتقل می‌شود تا به سمت گیاه حرکت کند.

بافت آبکش از سلول‌های لوله غربالی، سلول‌های همراه، پارانشیم آبکش و الیاف آبکش تشکیل شده است. مجموعه‌ای از سلول‌های غربالی (که به آن‌ها لوله غربال نیز گفته می‌شود) برای ایجاد یک لوله غربال طولانی، که مواد آلی مانند قندها و اسیدهای آمینه را حمل می‌کند، مرتب شده‌اند. قندها از طریق صفحات غربالی سوراخ‌دار که در انتهای اتصالات بین دو سلول یافت می‌شوند و از یک سلول لوله غربال به سلول بعدی جریان می‌یابند. این سلول‌ها اگرچه در بلوغ هنوز زنده هستند، اما هسته و سایر اجزای سلولی سلول‌های لوله غربال متلاشی شده اند.

سلول‌های همراه در کنار سلول‌های لوله غربال یافت می‌شوند و پشتیبانی متابولیک را برای آن‌ها فراهم می‌کنند. سلول‌های همراه حاوی ریبوزوم‌ها و میتوکندری‌های بیشتری نسبت به سلول‌های لوله غربال هستند که فاقد برخی اندامک‌های سلولی هستند.

بافت مغز ساقه گیاهان

بافت مغز عمدتاً از سلول‌های پارانشیم تشکیل شده است، اما ممکن است حاوی سلول‌های کلانشیم و اسکلرانشیم باشد که به حمایت از ساقه کمک می‌کنند. بافت مغزی به سمت داخل بافت آوندی در ساقه یا ریشه به عنوان مغز شناخته می‌شود، در حالی که لایه بافت بین بافت آوندی و اپیدرم به عنوان قشر شناخته می‌شود.

رشد ساقه گیاه چگونه است؟

رشد در گیاهان با بلند شدن ساقه و ریشه اتفاق می‌افتد. برخی از گیاهان، به ویژه آن‌هایی که چوبی هستند، در طول عمر خود ضخامت آن‌ها افزایش می‌یابد. افزایش طول ساقه و ریشه رشد اولیه نامیده می‌شود. این نتیجه تقسیم سلولی در مریستم آپیکال ساقه است. رشد ثانویه با افزایش ضخامت یا دور گیاه مشخص می‌شود. این نوع رشد به دلیل تقسیم سلولی در مریستم جانبی ایجاد می‌شود. گیاهان علفی عمدتاً تحت رشد اولیه همراه با رشد ثانویه کمی یا افزایش ضخامت هستند. رشد ثانویه یا چوب در گیاهان چوبی قابل توجه است. در برخی از دو لپه‌ای‌ها رخ می‌دهد، اما در تک لپه‌ای‌ها بسیار نادر است.

برخی از قسمت‌های گیاه، مانند ساقه و ریشه، در طول زندگی گیاه به رشد خود ادامه می‌دهند: پدیده‌ای به نام رشد نامشخص. سایر قسمت‌های گیاه، مانند برگ‌ها و گل‌ها، رشد مشخصی از خود نشان می‌دهند، که با رسیدن یک قسمت گیاه به اندازه خاص، متوقف می‌شود. در ادامه انواع رشد ساقه را بررسی می‌کنیم.

رشد اولیه ساقه

بیشتر رشد اولیه در نوک ساقه‌ها و ریشه‌ها اتفاق می‌افتد. رشد اولیه نتیجه تقسیم سریع سلول‌ها در مریستم‌های آپیکال در نوک ساقه و نوک ریشه است. افزایش طول سلولی بعدی نیز به رشد اولیه کمک می‌کند. رشد شاخه‌ها و ریشه‌ها در طول رشد اولیه، گیاهان را قادر می‌سازد تا در ریشه به طور مداوم به دنبال آب یا در ساقه و شاخه‌ها به دنبال نور خورشید باشند. تأثیر جوانه رأسی بر رشد کلی گیاه به عنوان غالبیت آپیکال شناخته می‌شود که رشد جوانه‌های جانبی را که در امتداد طرف شاخه‌ها و ساقه‌ها تشکیل می‌شوند کاهش می‌دهد.

اکثر درختان مخروطی دارای تسلط بالای راسی هستند، بنابراین شکل درخت کریسمس مخروطی معمولی را ایجاد می‌کنند. اگر جوانه آپیکال برداشته شود، جوانه‌های جانبی شروع به تشکیل شاخه‌های جانبی می‌کنند. باغبانان وقتی گیاهان را با بریدن سر شاخه‌ها هرس می‌کنند، از این واقعیت استفاده می‌کنند، بنابراین جوانه‌های جانبی را تشویق می‌کنند تا رشد کنند و به گیاه شکل بوته‌ای می‌دهند.

رشد ثانویه

افزایش ضخامت ساقه که از رشد ثانویه حاصل می‌شود به دلیل فعالیت مریستم‌های جانبی است که در گیاهان علفی فاقد آن هستند. مریستم‌های جانبی شامل کامبیوم آوندی و در گیاهان چوبی، کامبیوم چوب‌پنبه‌ای است. کامبیوم آوندی درست خارج از آوند چوبی اولیه و در قسمت داخلی آبکش اولیه قرار دارد. سلول‌های کامبیوم عروقی تقسیم می‌شوند و آوند چوبی ثانویه (تراکئیدها و عناصر آوندی) به داخل و آبکش ثانویه (لوله غربالی و سلول‌های همراه) به بیرون را تشکیل می‌دهند.

ضخیم شدن ساقه که در رشد ثانویه رخ می‌دهد به دلیل تشکیل آبکش ثانویه و آوند چوبی ثانویه توسط کامبیوم آوندی به علاوه عمل کامبیوم چوب‌پنبه‌ای است که بیرونی‌ترین لایه ساقه را تشکیل می‌دهد. سلول‌های آوند چوبی ثانویه حاوی لیگنین هستند که سختی و استحکام را فراهم می‌کند. در گیاهان چوبی، کامبیوم چوب‌پنبه‌ای بیرونی‌ترین مریستم جانبی است. سلول‌های چوب‌پنبه‌ای ماده مومی شکل به نام سوبرین تولید می‌کند که می‌تواند آب را دفع کند. پوست از گیاه در برابر آسیب فیزیکی محافظت کرده و به کاهش اتلاف آب کمک می‌کند.

کامبیوم چوب‌پنبه‌ای همچنین لایه‌ای از سلول‌ها به نام فلودرم را تولید کرده که از کامبیوم به سمت داخل رشد می‌کند. کامبیوم چوب‌پنبه، سلول‌های چوب‌پنبه و فلودرم در مجموع پریدرم نامیده می‌شوند. پریدرم در گیاهان بالغ جایگزین اپیدرم می‌شود. در برخی از گیاهان، پریدرم دارای دهانه‌های زیادی است که به نام عدس‌هایی شناخته می‌شود، که به سلول‌های داخلی اجازه می‌دهند تا گازها را با اتمسفر خارج مبادله کنند. این اکسیژن را به سلول‌های زنده و فعال متابولیکی قشر ساقه، آوند چوبی و آبکش می‌رساند.

حلقه های سالیانه ساقه گیاه چیست؟

فعالیت کامبیوم آوندی باعث ایجاد حلقه‌های رشد سالانه می‌شود. در طول فصل رشد بهار، سلول‌های آوند چوبی ثانویه قطر داخلی زیادی دارند. دیواره سلولی اولیه آن‌ها به طور گسترده ضخیم نشده است. این به عنوان چوب اولیه یا چوب بهاره شناخته می‌شود. در طول فصل پاییز، آوند چوبی ثانویه دیواره‌های سلولی ضخیم ایجاد می‌کند و چوب دیررس یا چوب پاییزی را تشکیل می‌دهد که متراکم‌تر از چوب اولیه است. این تناوب چوب اولیه و دیررس عمدتاً به دلیل کاهش فصلی تعداد عناصر آوندی و افزایش فصلی تعداد تراکئیدها است. منجر به تشکیل یک حلقه یک ساله می‌شود که به صورت حلقه‌ای مدور در مقطع ساقه دیده می‌شود. بررسی تعداد حلقه‌های سالانه و ماهیت آن‌ها (مانند اندازه و ضخامت دیواره سلولی آن‌ها) می‌تواند سن درخت و شرایط آب و هوایی غالب در هر فصل را آشکار کند.

کار ساقه گیاه چیست؟

ساقه آب، مواد معدنی و غذا را به قسمت‌های دیگر گیاه هدایت می‌کند. همچنین می‌تواند غذا را ذخیره کند و ساقه‌های سبز خود غذا تولید می‌کنند. آن‌ها عموماً بالای سطح زمین هستند، اگرچه ساقه برخی از گیاهان مانند سیب‌زمینی نیز در زیر زمین رشد می‌کنند. این شامل تولید غذا در طول فتوسنتز می‌شود و همچنین محصولات تولید شده در طول فتوسنتز را ذخیره می‌کند. یک ساقه ریشه‌ها را به برگ‌ها می‌چسباند، از گیاه حمایت می‌کند، غذا را ذخیره می‌کند و برگ‌ها، گل‌ها و جوانه‌ها را نگه می‌دارد. بر اساس موقعیت ساقه با در نظر گرفتن زمین، سه نوع ساقه وجود دارد:

فیلم آموزش علوم تجربی پایه ششم

کلیک کنید

• ساقه‌های زیرزمینی: این ساقه‌ها در سطح زمین باقی می‌مانند و شاخه‌های هوایی تولید کرده که در بالای خاک رشد می‌کنند. این ساقه‌ها از قبل برای نگه‌داری غذا تعیین شده‌اند. مثال: زنجبیل، سیب زمینی، پیاز.
• ساقه‌های رونده: این ساقه‌ها موازی با خاک هستند و در فواصل یا گره‌های معینی ریشه می‌دهند.
• ساقه‌های هوایی: این ساقه‌ها در بالای خاک یافت می‌شوند و عملکردهای مختلفی را انجام می‌دهند. مثال: گل رز، ساقه انواع گل‌ها.

ساقه در رشد و نمو گیاه وظایف زیر را انجام می‌دهد:

• یک ساقه ریشه‌ها را به برگ‌ها متصل می‌کند، غذا را ذخیره می‌کند و برگ‌ها، گل‌ها و جوانه‌ها را نگه می‌دارد.
• ساقه وزن شاخه‌ها، برگ‌ها، گل‌ها و میوه‌ها را تحمل می‌کند.
• ساقه شاخه‌ها و برگ‌ها را به گونه‌ای باز می‌کند که به اندازه کافی نور خورشید دریافت کنند.
• ساقه آب و املاح معدنی را از طریق آوند چوبی و آبکش موجود در بسته‌های آوندی به شاخه‌ها، برگ‌ها، گل‌ها و میوه‌ها می‌فرستد.
• هنگامی که ساقه‌های سبز رنگ جوان هستند، مقدار کمی غذا از طریق فتوسنتز تولید می‌کنند.
• ساقه گیاه به عنوان ساختار پشتیبانی برای اجزای بالای زمینی آن و به عنوان مجرایی عمل می‌کند که آب و مواد مغذی می‌توانند از طریق آن حرکت کنند.
• ساقه اجازه می‌دهد تا برگ‌ها به گونه‌ای جمع شوند که بتوانند نور مستقیم خورشید را بپذیرند تا به خوبی فتوسنتز را انجام دهند.
• برخی از ساقه‌ها برای انجام تکثیر رویشی اصلاح می‌شوند که نوعی تولید مثل غیرجنسی است که در گیاهان مشاهده می‌شود.

انواع ساقه ها

ساقه‌ها در شکل‌ها و اندازه‌های مختلف وجود دارند و برخی از گیاهان دارای ساقه‌های اصلاح شده یا تخصصی هستند که اهداف دیگری را انجام می‌دهند. به عنوان مثال، برخی از ساقه‌ها در زیر زمین رشد می‌کنند و توسط گیاه برای ذخیره مواد غذایی استفاده می‌شود. چگونه می‌توان تشخیص داد که ساختار گیاه زیرزمینی ساقه است یا ریشه؟ به یاد داشته باشید که ساقه‌ها دارای گره‌ها و جوانه‌های جانبی هستند، بنابراین اگر دقت کنید، می‌توانید این ساختارها را در ساقه‌های اصلاح شده مشاهده کنید. در ادامه انواع مختلف ساقه‌های اصلاح شده آورده شده است.

فیلم آموزش ریخت شناسی و تشریح گیاهی در فرادرس

کلیک کنید

ریزوم ها

«ریزوم‌ها» (rhizome) ساقه‌های زیرزمینی هستند که به صورت افقی رشد می‌کنند و وظیفه ذخیره مواد مغذی و آب را دارند. در گره‌هایی که نسبتا نزدیک به هم قرار دارند، ریزوم‌ها ریشه‌های جدید را به سمت پایین و شاخه‌های جدید را به سمت بالا می‌فرستند. سرخس، مارچوبه، زنجبیل، گزنه و زنبق کوهی دارای ریزوم هستند.

استولون ها

«استولون‌ها» (stolon) شبیه ریزوم‌ها هستند، اما به جای رشد افقی در زیر زمین، بیشتر در بالای سطح زمین رشد می‌کنند (بعضی از آن‌ها درست در زیر سطح بسیار کم عمق رشد می‌کنند). استولون‌ها بسیار شبیه به ریزوم‌ها هستند، اما این ساقه‌ها اغلب بالای سطح زمین یا درست زیر سطح هستند و گره‌های آن‌ها معمولاً با فاصله بیشتری از هم قرار می‌گیرند که منجر به «پراکندگی» بیشتر نسل جدید می‌شود. استولون‌ها به عنوان تولید مثل غیرجنسی گیاه استفاده می‌شوند، زیرا یک گیاه جدید (کلون) می‌تواند از گره‌های موجود در استولون‌ها رشد کند. برخی از علف‌ها استولون تولید می‌کنند و می‌توانند از منطقه‌ای به منطقه دیگر پخش شوند. در پایه هر گره، ریشه‌های ناخواسته می‌توانند رشد کرده و محکم شوند. توت‌فرنگی و گیاهان عنکبوت به راحتی با استفاده از استولون تولیدمثل می‌کنند.

غده ها

برخی از گیاهان ساختارهای گرد یا استوانه‌ای به نام «غده» (tuber) در نوک استولون‌ها تشکیل می‌دهند که در نهایت از ساختار اصلی جدا می‌شوند. وظیفه اصلی غده‌ها ذخیره کربوهیدرات‌ها است. این گیاه ممکن است این کار را برای ذخیره مواد غذایی در زیر زمین انجام دهد تا در دوره خشکسالی یا سرما زنده بماند. یک مثال خوب از غده‌ها سیب‌زمینی است. اگر از نزدیک به سیب‌زمینی نگاه کنید چشم‌های کوچک را خواهید دید. این چشم‌ها گره‌ها و جوانه‌های جانبی هستند که می‌توان از آن‌ها برای تکثیر گیاه استفاده کرد، زیرا کاشت این چشم سیب‌زمینی باعث رشد گیاهان جدید می‌شود. نمونه دیگر پیا (Tacca leontopetaloides) است که یک گیاه معرفی شده در پلینزی است که برای نشاسته آن استفاده می‌شود.

پیازها

«پیازها» (bulbs) ساقه‌های کوتاه اصلاح شده با برگ‌های گوشتی فراوان هستند. یک نمونه از این گروه از ساقه‌ها پیاز و موسیر است. پیازها دارای ساقه بسیار کوتاه و مسطح هستند که به آن «صفحه پایه» (basal plate) می‌گویند. ساختارهای بالای آن برگ‌های اصلاح شده هستند.

بنه ها

«بنه‌ها» (corms) ساقه‌های زیرزمینی هستند که عمودی هستند. به طور معمول اندامی برای گیاه برای ذخیره مواد مغذی است. در گیاهان غیر کشت شده، این برای زنده ماندن در فصل زمستان یا خشکسالی مهم است. در گیاهان کشت شده، این ساختارها برای کربوهیدرات‌های آن‌‌ها انتخاب شده و خورده می‌شوند. بنه‌ها در واقع توسط برگ‌های نازک و کاغذی اصلاح شده محافظت می‌شوند، اما وقتی بریده می‌شوند، گوشت آن به جای لایه لایه شدن، جامد است. نمونه‌هایی از گیاهانی که بنه تشکیل می‌دهند عبارتند از کروکوس، تارو و گلایل. گیاهان غذا را در بنه به عنوان محافظی در برابر خشکسالی، قحطی یا زمستان ذخیره می‌کند، انسان‌ها برخی از گیاهان را کشت می‌کنند تا بنه را به عنوان سبزی نشاسته‌ای برداشت کنند. تصور می‌شود تارو یکی از اولین گیاهان کشت شده باشد.

پیچک ها و خارها

برخی از تغییرات هوایی ساقه‌ها، «پیچک» (tendril) و «خار» (thorn) هستند. پیچک‌ها رشته‌های باریک و دوقلویی هستند که گیاه را قادر می‌سازد (مانند تاک یا کدو تنبل) با بالا رفتن از سطوح دیگر به دنبال حمایت باشد. خارها شاخه‌های اصلاح‌شده‌ای هستند که به صورت رویش‌های تیز ظاهر می‌شوند که از گیاه محافظت می‌کنند. نمونه‌های رایج عبارتند از گل رز، پرتقال اوسیج و عصای شیطان. تاک گندم سیاه (Brunnichia ovata) که در جنوب شرقی ایالات متحده یافت می‌شود یک گیاه علف هرز است که با کمک پیچک بالا می‌رود.

اهمیت اقتصادی ساقه گیاه

هزاران گونه گیاهی وجود دارد که ساقه آن‌ها کاربرد اقتصادی دارد. ساقه‌ها چند محصول اصلی مانند سیب‌زمینی و تارو را فراهم می‌کنند. ساقه نیشکر منبع اصلی قند است. شکر افرا از تنه درختان افرا به دست می‌آید. سبزیجات ساقه‌ای عبارتند از: مارچوبه، شاخه‌های بامبو، پدهای کاکتوس یا نوپالیتوس، سرمه و شاه بلوط آبی. ادویه دارچین، پوست تنه درخت است. صمغ عربی یک افزودنی مهم غذایی است که از تنه درختان اقاقیا سنگال به دست می‌آید. چیکل، ماده اصلی آدامس، از تنه درخت چیکله به دست می‌آید. داروهایی که از ساقه‌ها به دست می‌آیند عبارتند از کینین از پوست درختان سینچونا، کافور تقطیر شده از چوب درختی در همان جنس که دارچین را تولید می‌کند و کورار، شل کننده عضلانی از پوست درختان انگور استوایی بدست می‌آید. در ادامه اهمیت اقتصادی ساقه‌ها را به طور کامل بررسی می‌کنیم.

استفاده از ساقه به عنوان منبع مصالح ساختمانی

این یک استفاده بسیار مهم از ساقه برای انسان است. در واقع، ساقه‌های چوبی مانند کنده و الوار از جمله اقلام صادراتی کشوری مانند فیلیپین به حداقل 20 کشور در سراسر جهان از جمله ایالات متحده آمریکا و ژاپن هستند. ضایعاتی که از چوب بری و چوب‌بری به دست می‌آیند دور ریخته نمی‌شوند، بلکه به صورت تخته سه‌لا و روکش پردازش می‌شوند. از چوب‌ها فقط برای ساختن دیوارها و درها استفاده نمی‌شود، همچنین از آن‌ها برای ساخت مبلمان محکم، بشکه، جعبه، تابوت، اسباب‌بازی، دسته ابزار، تیرک ابزار، پست نرده، قاب عکس، بند راه آهن، ساختمان‌های تخته سه لا، خلال دندان، کبریت، واگن، قطعات خودرو، آلات موسیقی و موارد بسیار دیگری استفاده می‌شود.

ساقه گیاه منبع مواد و محصولات مصنوعی

ساقه‌ها همچنین منبع خوبی برای ساخت کاغذ، ابریشم مصنوعی و سلفون از طریق سلولز هستند که از خمیر چوب به دست می‌آیند. همچنین یکی از مواد مورد نیاز در ساخت الکل چوب و استون است. پوست درخت علاوه بر فیبر، بسیاری از محصولات مهم دیگر را تولید می‌کند. یکی از آن‌ها چوب‌پنبه است که برای درپوش بطری‌ها، واشرها، عایق‌ها، پوشش کف (کف اتاق) و سایر اقلام استفاده می‌شود. همچنین محصولاتی مانند تانن (مورد استفاده در ساخت چرم) و رنگ‌ها هستند. ساقه برخی از گیاهان موادی ترشح می‌کند که برای انسان ارزشمند است. از جمله این مواد لاستیکی می‌توان به لاک و صمغ‌ها و رزین‌های مختلف اشاره کرد که در لاک‌ها از صمغ و رزین استفاده می‌شود. سقز از کانال‌های رزین درختان کاج به دست می‌آید. به عنوان تینر در رنگ‌ها و لاک‌ها استفاده می‌شود. بلسان سقز از درختان صنوبر بلسان است. از آن برای چسباندن ورقه‌های پوششی به لام‌های میکروسکوپ در تهیه پایه‌های دائمی نمونه‌ها استفاده می‌شود.

ساقه گیاه منبع سوخت

ساقه خشک شده درختان بیشتر به صورت زغال چوب یکی از نمونه‌های خوب هیزم باکاوان (Rhizophora) یا حرا هستند. گیاهانی که هزاران سال مدفون و فسیل شده‌اند ممکن است گاز طبیعی یا سوخت فسیلی نیز تولید کنند.

ساقه گیاه منبع دارو و غذا

از آن برای تهیه دارو نیز استفاده می‌شود، مانند کینین از پوست درخت سینچونا که درمان کننده مالاریا است. همچنین در بسیاری از آماده‌سازی‌های دارویی و در چندین فرآیند صنعتی استفاده می‌شود. ساقه درخت صندل (Santalum album) دارای روغن معطری است که در عطرسازی و گاهی در داروسازی استفاده می‌شود. چوب این درخت به دلیل عطری که دارد بوی آن نه تنها برای انسان خوشایند است، بلکه حشرات را نیز از بین می‌برد. ساقه‌ها همچنین منبع خوبی از مواد غذایی مانند نیشکر، ساقه بامبو، غده‌هایی مانند سیب‌زمینی ایرلندی و بنه‌هایی مانند تارو هستند. همچنین ساقه گیاه منبعی برای ادویه‌هایی مانند زنجبیل و دارچین است.

ساقه گیاه منبع فیبر هستند

ساقه‌ها منبع فیبر هستند. از پوست درختچه رامی (Boehmeria nivea) الیاف قوی و براق تولید می‌شود که می‌توان آن را به مواد لباسی تبدیل کرد که عموماً «رامی» نامیده می‌شود، ساقه علف‌های هرز خوراکی رایج محلی به نام saluyot فیبری به نام جوت تولید می‌کند. از جوت برای تهیه ریسمان و گونی برنج، ذرت، شکر و غیره استفاده می‌شود و از آن کاغذ کادو نیز می‌سازند. «ساقه کتان» (Linum usitatissimum) الیاف بلند و ابریشمی تولید می‌کند، از آن نخ و ریسمان کتان درست می‌شود و برای فرش و ملحفه استفاده می‌شود. پوست درخت علاوه بر فیبر، بسیاری از محصولات مهم دیگر را تولید می‌کند. یکی از آن‌ها چوب‌پنبه است که برای درب بطری، واشر، عایق، پوشش کف (ممنوع) و سایر اقلام استفاده می‌شود. برخی دیگر تانن (مورد استفاده در ساخت چرم)، رنگ‌ها و مواد پزشکی هستند.

گیاهان تکثیر شونده با ساقه

تکثیر از طریق قلمه‌های ساقه نوعی شبیه‌سازی گیاه اصلی است زیرا گیاه جدید دقیقاً مطابقت ژنتیکی با گیاه مادر خواهد بود. بسیاری از گیاهان هیبریدی بذرهایی تولید می‌کنند که برای گیاهان مادر رشد واقعی ندارند، بنابراین ریشه‌دار کردن قلمه‌های ساقه مطمئن‌ترین راه برای تکثیر گیاهان هیبرید است. از ریشه‌دار کردن قلمه‌ها اغلب برای تکثیر گیاهان آپارتمانی استفاده می‌شود، اما گیاهان باغی زیادی وجود دارند که می‌توانید با استفاده از این روش تکثیر کنید. در آب و هوای سرد، قلمه‌های گیاهان باغبانی مانند کولئوس یا ایمپاتیانس را می‌توان در اواخر پاییز برداشت، در زمستان در داخل خانه ریشه‌دار کرد و سپس در بهار در فضای باز کاشت. اگرچه کمی دشوارتر است، اما بسیاری از گیاهان چوبی را می‌توان با بریدن قلمه‌های ساقه و ریشه‌دارکردن آن‌ها تکثیر کرد.

روش های تکثیر گیاه با ساقه

دو روش برای ریشه‌دارکردن قلمه‌های ساقه وجود دارد: قرار دادن آن‌ها در آب یا قرار دادن آن‌ها در خاک گلدان یا محیط کشت دیگری. بسیاری از گیاهان مانند کولئوس، گیاه عنکبوتی و پوتوس به راحتی در آب ریشه می‌دهند. اما روش قرار دادن در آب می‌تواند باعث شود که ریشه‌ها کاملا شکننده باشند و برخی از گیاهان در برابر ریشه زدن در آب به طور کلی مقاومت می‌کنند. به طور کلی بهتر است در صورت امکان، قلمه‌های خود را در برخی از انواع محیط گلدان ریشه‌دار کنید.

چه زمانی اقدام به برش ساقه ها کنیم؟

قلمه‌های ساقه را می‌توان تقریباً در هر زمانی برداشت و ریشه‌دار کرد، اما این روش زمانی موفق‌تر است که گیاه در شکوفه‌دهی کامل نباشد. وقتی هدف شما تکثیر گیاهان باغچه در فضای باز در زمستان است، پس از پایان دوره شکوفه‌دهی گیاه در پاییز، قلمه‌های خود را بردارید، یا هر گل یا جوانه گلی را از ساقه‌ای که در حال جدا کردن آن هستید جدا کنید. قلمه ساقه‌ای که حاوی گل یا جوانه گل است انرژی زیادی را برای تولید گل صرف می‌کند تا امکان رشد خوب ریشه را فراهم کند. برای بوته‌ها و سایر گیاهان چوبی، ریشه‌زایی از طریق قلمه‌های ساقه به احتمال زیاد موفقیت‌آمیز خواهد بود اگر قلمه‌هایی را از رویش‌های جدید که هنوز چوبی نشده اند انتخاب کنید. اواسط فروردین تا اواسط مرداد معمولا بهترین زمان برای قلمه گرفتن از گیاهان چوبی است. علاوه بر این، استفاده از هورمون ریشه‌زایی هنگام تلاش برای ریشه‌زایی قلمه‌ها از گیاهان چوبی ضروری است.

مراحل تکثیر با ساقه گیاه

هر گونه گیاهی نوع ایده آلی از مخلوط خاک گلدانی دارد که برای ریشه‌زایی قلمه‌هایش بهترین کاربرد را دارد. برای بسیاری از گیاهان، یک مخلوط گلدان تجاری معمولی بر پایه پیت ماس ​​به خوبی کار می‌کند. اما سایر گونه‌های گیاهی بهتر است در ترکیبات متخلخل‌تری مانند ورمیکولیت، ماسه، مخلوط دانه‌های آغازگر، مخلوط کاکتوس/ساکولنت یا مخلوطی از این مواد ریشه کنند. همیشه بهتر است از یک محیط کشت استریل بدون خاک استفاده کنید زیرا عاری از عوامل بیماری‌زای خاک است که می‌تواند تلاش شما را برای تکثیر خراب کند. در ادامه مراحل تکثیر گیاهان از طریق ساقه را بررسی می‌کنیم.

فیلم آموزش کاشت و پرورش گیاهان آپارتمانی در فرادرس

کلیک کنید

از یک گیاه سالم قلمه بگیرید

یک تکه به طول 3 تا 6 اینچ را از قسمت سالم ساقه گیاه مادری با استفاده از یک چاقوی تیز یا قیچی هرس برش دهید، ساقه را با زاویه 45 درجه ببرید. این برش زاویه‌دار باعث به حداکثر رساندن سطح در دسترس برای رشد ریشه‌ها می‌شود. در صورت امکان، از جدیدترین رشد روی گیاه قلمه بگیرید. هر قلمه باید حداقل دو یا سه دسته برگ در طول خود داشته باشد. اطمینان حاصل کنید که قلمه شامل حداقل یک گره رشد (یک برجستگی روی ساقه که از آن برگ‌ها یا گل‌ها بیرون می‌زند) باشد که می‌تواند در محیط رشد دفن شود. ریشه‌ها از این گره و همچنین از انتهای بریده شده ساقه جوانه می‌زنند. غیر معمول نیست که برخی از تلاش‌ها برای تکثیر با شکست مواجه شوند، بنابراین بهتر است حداقل سه قلمه بردارید تا از موفقیت اطمینان حاصل شود.

برگ ها را کوتاه کنید و از هورمون ریشه زایی استفاده کنید

برگ‌ها را از گره پایینی قلمه ساقه بردارید. معمولاً می‌توانید به سادگی برگ‌ها را جدا کنید. اطمینان حاصل کنید که حداقل سه تا چهار برگ را روی قلمه ساقه نگه دارید. به عنوان یک مرحله اختیاری، یک هورمون ریشه‌زایی پودری یا ژلی را به انتهای بریده شده قلمه و ناحیه‌ای که برگ‌ها برداشته شده است، بمالید. (بسیاری از گیاهان بدون استفاده از هورمون ریشه‌زایی از قلمه‌ها با موفقیت ریشه می‌دهند، اما استفاده از هورمون می‌تواند روند را تسریع کند و ممکن است برای برخی از گیاهانی که تکثیر آن‌ها سخت است ضروری باشد.) اگر از هورمون پودری استفاده می‌کنید، قبل از قرار دادن آن در پودر ساقه را اندکی مرطوب کنید. اگر از هورمون ژلی استفاده می کنید، به سادگی انتهای قلمه را در هورمون فرو کنید.

قلمه ها را بکارید

یک سینی کاشت یا گلدان‌های کوچک را با محیط گلدانی بدون خاک، مانند مخلوط بذر یا ورمیکولیت آماده کنید. با مداد یک سوراخ در محیط ایجاد کنید. سپس، انتهای هر قلمه را در محیط رشد قرار دهید و مخلوط را به آرامی در اطراف ساقه قلمه بچسبانید تا آن را صاف نگه دارید.

به قلمه ها رسیدگی کنید

بیشتر گیاهان در آفتاب کامل به خوبی ریشه نخواهند داشت، بنابراین قلمه‌ها را در مکانی قرار دهید که نسبت 50/50 سایه به نور خورشید را دریافت کنند. برای بیشتر گیاهان، قلمه‌ها با گرما و رطوبت رشد می‌کنند، و محیط رشد باید به طور یکنواخت مرطوب نگه داشته شود اما در حین رشد ریشه‌ها خیس نشود. قلمه‌ها را هر دو هفته یک‌بار بررسی کنید و به دنبال رشد برگ و رشد ریشه جدید باشید. اگر جوانه‌ها یا شکوفه‌های گل رشد کردند، آن‌ها را با دست جدا کنید.

برگ‌های جدید به رشد ریشه کمک می‌کنند، اما گل‌ها انرژی را از رشد ریشه منحرف می‌کنند. برخی از گونه‌های گیاهی برای ریشه‌زایی قلمه‌های خود نیاز به تیمار خاصی دارند. به عنوان مثال، توصیه برای برخی از گیاهان گرمسیری ممکن است قرار دادن گلدان و برش در یک کیسه پلاستیکی آزاد باشد تا سطح رطوبت افزایش یابد. یا، گیاهان دوست‌دار گرما ممکن است نیاز داشته باشند که گلدان و قلمه را در یک مکان مخصوصا گرم یا روی سطح گرمایشی در طول فرآیند ریشه‌زایی قرار دهید. همیشه در مورد نیازهای خاص گونه‌های گیاهی که می‌خواهید تکثیر کنید تحقیق کنید.

قلمه ها را انتقال دهید

وقتی می‌بینید که رشد برگ جدید در امتداد ساقه قلمه در حال رشد است، معمولاً به این معنی است که ریشه‌های جدید سالم ایجاد می‌شود. هنگامی که با کشیدن کمی بر روی قلمه احساس مقاومت کردید، به این معنی است که ریشه‌ها به اندازه کافی توسعه یافته‌اند. در این مرحله می‌توانید قلمه را با خاک تازه به گلدان جدید منتقل کنید. یک بیلچه کوچک یا قاشق بزرگ آشپزخانه ابزار خوبی برای برداشتن قلمه ریشه‌دار و انتقال آن به گلدان جدید است.

گیاهان جدید را به فضای باز انتقال دهید

هنگامی که زمان انتقال به فضای باز گیاهان جدیدی است که از قلمه‌های ریشه‌دار تکثیر کرده اید، مهم است که به تدریج آن‌ها را با شرایط بیرونی سازگار کنید، فرآیندی که به عنوان سخت شدن شناخته می‌شود. این فرآیند شامل قرار گرفتن نمونه‌های جدید به طور فزاینده‌ای طولانی‌تر در فضای باز طی یک دوره یک تا دو هفته‌ای است. گیاهان را در چند روز اول فقط یک تا دو ساعت بیرون بگذارید و به تدریج زمان قرار گرفتن در معرض آن را افزایش دهید. گیاهان را در ساعات گرم روز در فضای باز قرار دهید، اما در شب‌های خنک آن‌ها را به داخل خانه بازگردانید. به تدریج گیاه به محیط بیرون عادت می‌کند. هنگامی که دمای شب به طور قابل اعتمادی به ۱۰ درجه سانتی‌گراد یا گرم‌تر در تمام طول شب رسید، گیاهان جدید شما می‌توانند با خیال راحت در باغ کاشته شوند.

انواع گیاهانی که با ساقه تکثیر می شوند

لیست بلند بالایی از گیاهانی که از قلمه‌های ساقه رشد می‌کنند وجود دارد، اما ما در مورد پنج گیاه معروفی که از ساقه رشد می‌کنند صحبت خواهیم کرد. گیاهان انتخاب شده به راحتی با قلمه‌های ساقه رشد می‌کنند. انواع آن‌ها شامل موارد زیر هستند.

سینگونیوم

گیاه مهم از لحاظ فنگ‌شویی و بومی جنگل‌های بارانی استوایی در جنوب مکزیک، هند غربی و آمریکای مرکزی و جنوبی است. برگ‌های سر پیکان سینگونیوم با توجه به رشد گیاه تغییر شکل می‌دهند. مراحل قلمه‌زنی آن به ترتیب شامل موارد زیر است:

• یک ساقه با 2 تا 3 گره بردارید.
• برگ‌های پایینی نزدیک محل برش را بردارید.
• ساقه را در یک شیشه آب تمیز قرار دهید و گلدان را در مکانی با نور متوسط ​​قرار دهید.
• وقتی ریشه‌ها رشد کردند، گیاه را بکارید.

فیلودندرون

گل شیپوری پیچی امریکا یا فیلودندرون نام خود را از کلمات یونانی فیلو به معنای عشق یا محبت و دندرون به معنای درخت گرفته شده است، بنابراین درختی دوست داشتنی است. مراحل تکثیر آن از طریق قلمه‌گیری به ترتیب بیان شده است:

• یک ساقه فیلودندرون سالم به طول حدود 7/5 سانتی‌متر بردارید.
• برگ‌های پایینی نزدیک محل برش را بردارید.
• ساقه را در یک شیشه آب تمیز قرار داده و گلدان را در مکانی با نور متوسط ​​قرار دهید.
• وقتی ریشه‌ها رشد کردند، درخت را بکارید.

دراسنا

گیاهی از خانواده مارچوبه‌ها و بومی آفریقا و جنوب آسیا است. Dracaena یک گیاه معماری‌شده است که دارای برگ‌های تسمه مانند است و گل رزهای پررنگ تولید می‌کند. مراحل قلمه‌زنی و تکثیر آن از طریق ساقه گیاه به ترتیب زیر است:

• ساقه دراسنا را به طول 20 تا 30 سانتی‌متر برش بزنید. هنگام برش، به پایه و بالای ساقه توجه کنید.
• کف ساقه را در یک شیشه آب در حالت ایستاده قرار دهید. آب را مرتباً پر کنید.
• ساقه را برای گره‌ها و تورم‌های ظاهر شده بررسی کنید.
• گره‌ها به ریشه تبدیل می‌شوند و شاخه‌ها رشد می‌کنند.
• پس از اینکه ساقه‌ها به خوبی ریشه‌دار شدند، آن‌ها را در ظرف‌هایی بکارید.
• آن‌ها را به طور منظم تغذیه و آبیاری کنید.

فیکوس

فیکوس یک گیاه همیشه سبز بومی جنوب غربی آسیا و نواحی مدیترانه است و شامل درختان انجیر است. فیکوس یک درخت معمولی گیاهان آپارتمانی است. مراحل تکثیر آن به ترتیب در ادامه آمده است:

• قلمه‌های ساقه فیکوس با رشد سبز در نوک پایه‌های چوبی ایده‌آل هستند.
• قلمه‌ها را در خاک گلدان با زهکشی خوب بکارید و روی آن را با پلاستیک بپوشانید که باعث ایجاد گلخانه می‌شود.
• ساقه‌های فیکوس در گلدان‌های آب نیز ریشه می‌کنند.
• هنگامی که ریشه‌ها رشد کردند، می‌توانید آن را مستقیماً در گلدان یا باغچه بکارید.

هیبیسکوس

گونه‌ای از گیاهان گلدار متعلق به خانواده مالو است. گل هیبیسکوس در میان باغبانان و دوست‌داران طبیعت به دلیل گل‌های بزرگ و نمایان خود بسیار مشهور است و کمتر به عنوان گل خطمی صورتی شناخته می‌شود. مراحل تکثیر آن از طریق ساقه گیاه در ادامه بیان شده است:

• یک قلمه چوب نرم بردارید.
• طول قلمه باید 10 تا 15 سانتی‌متر باشد.
• همه چیز را به جز مجموعه بالایی برگ‌ها بردارید.
• ساقه زیر گره برگ پایین را کوتاه کنید.
• قلمه را در محیط ریشه دهی بکارید.

جمع‌بندی

در این مطلب از مجله فرادرس با ساقه گیاه و وظیفه آن آشنا شدیم. ساقه گیاه یکی از چشم‌گیرترین سازه‌های مکانیکی طبیعت است. ساختار مرتب و طبقه‌بندی شده پیچیده و چند کارکردی ساقه‌ها به درختان اجازه می‌دهد تا بیش از 100 متر ارتفاع داشته باشند.