انگل چیست؟ — به زبان ساده

«انگل» (Parasite) ارگانیسمی است که برای ادامه حیات خود، از یک موجود زنده دیگر تغذیه می‌کند. انگل‌ ها جاندارانی با تنوع گونه‌ای بسیار زیاد شامل برخی از قارچ‌ها، ویروس‌ها، باکتری‌ها، کرم‌ها‌، شپش و آمیب‌ها هستند و میزبان‌های متعددی مانند انسان، حیوانات و گیاهان دارند.

چرخه زندگی انگل

همه انگل‌ها یک چرخه زندگی دارند که به دو بخش تقسیم می‌شود. بخشی از آن را در بدن میزبان و بخشی دیگر را در بدن انتقال دهنده واسط یا طبیعت سپری می‌کنند. انگل در بدن میزبان، مراحل رشد، تولید مثل و انتقال را طی می‌کند. به طور کلی چرخه زندگی انگل‌ها، دو نوع دارد:

فیلم آموزش علوم تجربی پایه نهم – بخش زیست و زمین شناسی در فرادرس

کلیک کنید

• چرخه زندگی مستقیم: انگل بالغ در بیشتر چرخه حیات خود، دارای یک میزبان است و به صورت مستقیم، از میزبانی به میزبان دیگر انتقال می‌یابد. این نوع انگل‌ها معمولا میزبان واسط ندارند و می‌توانند در طبیعت به حیات خود ادامه دهند. بنابراین به آن‌ها انگل اختیاری گفته می‌شود. برای زنده ماندن، اغلب انگل‌های آزاد و تک‌سلولی، در طبیعت دور خود کیست ایجاد می‌کنند.
• چرخه زندگی غیر مستقیم: انگل بخشی از چرخه حیات خود را در میزبان حد واسط سپری می‌کند و انگل اجباری نام دارد. میزبان واسط اغلب دچار هیچ بیماری و علائمی نمی‌شود. انگل بالغ در بدن میزبان نهایی تولیدمثل می‌کند و در میزبان وابسته رشد و نمو می‌یابد مانند لیشمانیا.

برخی انگل‌ها نیز در بخشی از چرخه زندگی خود وابسته و در بخشی از آن آزادزی هستند.

طبقه بندی انگل ها

انگل‌ها بر اساس معیارهای متعددی قابل طبقه‌بندی هستند. به طور مثال از نظر تعداد میزبان دو دسته دارند:

• انگل‌های تک‌میزبان: نیاز به میزبان واسط ندارند مانند کرم آسکاریس.
• انگل‌های چندمیزبان: دو یا چند میزبان دارند که بین آن‌ها منتقل می‌شوند و هر بخش از چرخه حیات خود را در بدن یکی از آن‌ها طی می‌کنند.

از نظر مدت زمان زندگی در بدن میزبان شامل گروه‌های زیر می‌شوند:

• انگل تصادفی: به دو صورت آزاد و چسبیده به میزبان زندگی می‌کنند.
• انگل موقت: فقط مدتی از چرخه حیات خود را در بدن میزبان هستند.
• انگل دائم: برای حیات کاملا به میزبان وابسته هستند و خارج از آن زنده نمی‌مانند.

انگل‌ها از نظر محل رشد و تکثیر، به دو گروه قابل تقسیم هستند:

• «انگل‌های برون‌زی» (Ectoparasites): در سطح بدن موجود دیگر قرار می‌گیرند و از او تغذیه می‌کنند، مانند کک و شپش.
• «انگل‌های درون‌زی» (Endooparasites): وارد بافت‌های مختلف درون بدن موجود زنده می‌شوند، مانند انواع کرم‌های انگلی. انگل‌های درون‌زی خود در سه دسته جای می‌گیرند:
  • انگل پروتوزوآ (Protozoan Parasite)
  • کرم‌ها (Helminths)
  • کرم‌های نواری (Tapeworms)

در ادامه به توضیح و ارائه‌ نمونه‌هایی از این انگل‌ها پرداخته‌ایم.

انگل های برون ‌زی

در سطح بدن موجودات زندگی و معمولا از خون آ‌ن‌ها تغذیه می‌کنند. موارد شایع‌تر انگل‌های برون‌زی را در ادامه توضیح داده‌ایم.

• ساس: پوست و بینایی را تحت تأثیر قرار می‌دهد و از طریق لباس و پارچه‌ها منتقل می‌شود.
• شپش بدن: انتقال مقاربتی، تماس پوستی، لباس و تخت‌خواب مشترک از روش‌های انتقال آن هستند.
• شپشک: قسمت تناسلی و پلک‌های چشم را آلوده می‌کنند. از طریق تماس جنسی، تماس پوستی، لباس و تخت‌خواب مشترک انتقال می‌یابد.
• دمودکس: روی پوست زندگی می‌کند و افزایش تعداد آن‌، به علائمی مانند جوش پوستی، ریزش ابرو و مژه‌ها می‌انجامد. تماس پوستی طولانی مدت، راه انتقال دمودکس است.
• گال: از طریق تماس جنسی، تماس پوستی، لباس و تخت‌خواب مشترک منتقل می‌شود.
• «پیچ کرم» (Screwworm): توسط نوعی مگس منتقل می‌شود. پوست و زخم‌ها را آلوده می‌کند و در قسمت‌های مرکزی آمریکا و جنوب افریقا شیوع دارد.
• شپش سر: روی پوست سر زندگی می‌کند و موها را تحت تأثیر قرار می‌دهد. بزاق ترشح شده از دهان این نوع شپش، عامل خارش سر و ریزش مو است.

انگل های پروتوزوآ

پروتوزوآ یوکاریوت‌های تک‌سلولی هستند. برخی گونه‌های آن‌ها انگلی و میزبان آن‌ها انسان است. انگل‌های پروتوزوآ بر اساس نوع حرکت، به ۴ دسته تقسیم‌بندی می‌شوند:

• سارکودینا (Sarcodina): حرکات آمیبی دارند.
• ماستیگوفورا (Mastigophora): با فلاژلوم حرکت می‌کنند.
• سیلوفورا (Ciliophora): با مژک‌های فراوان خود جابجا می‌شوند.
• اسپوروزوآ (Sporozoa): فرم بالغ این دسته، فاقد تحرک است.

انگل پلاسمودیوم

«پلاسمودیوم» (Plasmodium) عامل بیماری مالاریا است. این بیماری سالانه بیش از ۲۰۰ میلیون فرد را مبتلا می‌کند و باعث مرگ بیش از یک میلیون نفر و خصوصا کودکان می‌شود. پلاسمودیوم، دو میزبان شامل نوعی پشه و انسان دارد. در پشه، تولیدمثل جنسی انجام می‌دهد و تخم (اووسیت) ایجاد می‌کند. تخم‌ها درون ساختارهایی کیسه مانند و دارای تعداد زیادی انگل‌های کوچک هستند که با نیش پشه‌ مبتلا به عفونت، به انسان انتقال می‌یابند. تخم پلاسمودیوم از طریق جریان خون وارد کبد خواهد شد و در آنجا شروع به تولیدمثل غیر جنسی می‌کند. پلاسمودیوم در نهایت باعث آلودگی گلبول‌های قرمز خون می‌شود.

رشد و تکثیر پلاسمودیوم در گلبول‌های قرمز، با علائم زیر همراه است:

• تب و لرز
• تهوع
• استفراغ

انگل ژیاردیا

انگل «ژیاردیا» (Giardia) پروتوزوآ است و در روده انسان زندگی می‌کند. آلودگی با ژیاردیا شیوع به نسبت بالایی دارد و درصد بالایی از عفونت‌های انگلی منتقل شده از آب را تشکیل می‌دهد. بیماری از طریق غذا و آب آلوده به کیست‌های ژیاردیا، منتقل می‌شود. کیست‌ها نوع غیر فعال انگل هستند و با یک پوشش خارجی سخت، در مقابل محیط حفاظت ایجاد می‌کنند. به محض ورود به بدن، کیست تخریب و انگل در روده وارد فاز فعال می‌شود و شروع به تغذیه و رشد می‌کند. علائم ابتلا به ژیاردیا، دردهای شکمی، اسهال و نفخ هستند.

تریکوموناس واژینالیس

برخی گونه‌های انگل‌، در بافت‌های حفرات و مجاری بدن زندگی می‌کنند. «تریکوموناس واژینالیس» (Trichomonas vaginalis)، در مجاری ادراری-تناسلی زنان و مردان یافت می‌شود. ۷۰٪ از مبتلایان هیچ علائمی ندارند اما در صورت بروز، نشانه‌ها شامل موارد زیر هستند:

• درد واژینال
• تکرر ادرار
• دفع ادرار با درد

واژینالیس به صورت غیرجنسی تکثیر می‌شود و فرم کیستی ندارد و بنابراین قادر به زندگی خارج از بدن میزبان نیست. این انگل انتقال مقاربتی دارد و در امریکا سالیانه حدود سه میلیون نفر را مبتلا می‌کند.

کرم‌ انگلی

«کرم‌ها» (Helminths) ارگانیسم‌های پرسلولی هستند که در مرحله بلوغ، با چشم غیر مسلح دیده می‌شوند. کلمه «Helminths» از ریشه لاتین آن به معنای «کرم» گرفته شده است. این موجودات به دو شکل انگلی و آزاد در طبیعت زندگی می‌کنند. کرم روده‌ای ۳ گروه اصلی دارد که انگل انسان هستند و بر اساس شکل خود تقسیم‌بندی می‌شوند:

فیلم آموزش کرم شناسی ۱ – ترماتودها و سستودها در فرادرس

کلیک کنید

• کرم نواری: به طور معمول در روده یا خون وجود دارد.
• کرم قلابدار: در دستگاه گوارش زندگی می‌کند.
• کرم حلقوی یا لوله‌ای: فرم بالغ آن می‌تواند در لوله گوارشی، خون، سیستم لنفاوی یا بافت‌های زیر پوستی جای بگیرد. در دوران لاروی، قادر به زندگی در بافت‌های مختلف بدن هستند.

شیستوزوما

«شیستوزوما» (Schistosoma)، نوعی کرم نواری است که در رگ‌های خونی زندگی می‌کند و بیماری ناشی از آن به عنوان «لکه‌های خونی» شناخته می‌شود. بیش از ۲۰۷ میلیون نفر در سراسر دنیا و خصوصا افریقا، عفونت شیستوزوما دارند. چرخه زندگی آن، با آشامیدن و شنا در آب، خوردن غذای آلوده به مدفوع و ادرار، در بدن میزبان آغاز می‌شود. شنا در آب آلوده، موجب ورود انگل به پوست و سپس سیاهرگ‌ها خواهد شد. علائم عفونت شیستوزوما عبارتند از:

• راش پوستی
• تب
• سرفه
• درد عضلانی

عدم درمان عفونت با شیستوزوما، به آسیب کبدی، درد شکم و دفع خون در ادرار و مدفوع می‌انجامد.

کرم های نواری

کرم نواری در روده زندگی و تخم‌ریزی می‌کند و از طریق مدفوع فرد مبتلا، انتقال می‌یابد. خوردن گوشت خوک و گاو نپخته یا نیم‌پز که از گیاهان آلوده تغذیه کرده‌اند، راه انتقال لارو یا تخم کرم نواری به روده انسان است. کرم پس از بالغ شدن، با کمک قلاب یا دهان مکنده به دیواره روده می‌چسبد و گاهی لاروهای کرم نواری، درون بافت ماهیچه‌ای می‌روند.

انگل های شایع در انسان

انسان میزبان بسیاری از انگل‌ها است که به برخی از شایع‌ترین آن‌ها می‌پردازیم:

فیلم آموزش انگل شناسی ۲ – تک یاخته و حشره

کلیک کنید

• «آکانتاموبیازیس» (Acanthamoebiasis): آمیب انگلی که می‌تواند چشم، پوست و مغز را درگیر کند و راه اصلی انتقال آن لنز تماسی آلوده است.
• «بابزیوزیس» (Babesiosis): انگل‌هایی که با کنه منتقل می‌شوند و سلول‌های خونی را آلوده می‌کنند.
• «بالانتیدیزیازیس» (Balantidiasis): عفونت ناشی از یک انگل تک‌سلولی در روده است که از طریق خوک منتقل می‌شود.
• «بلاستوسیستوز» (Blastocystosis): در روده ایجاد می‌شود و از طریق مدفوع انسان و حیوان انتقال می‌یابد.
• «آموبیازیس» (Amoebiasis): عامل آن نوعی آمیب به نام انتاموبا هیستولیتیکا است.
• «ایزوسپوریازیس» (Isosporiasis): به سلول‌های پوششی روده کوچک حمله می‌کند.
• «مننژانسانسفالیت آمیبی اولیه» (Primary Amoebic Meningoencephalitis): توسط نوعی آمیب، در بافت مغز و سیستم عصبی ایجاد می‌شود و تقریبا در بیشتر موارد، باعث مرگ طی ۱ الی ۱۸ روز پس از ابتلا خواهد شد. از طریق تنفس ذرات آلوده، استخر و آب آلوده انتقال می‌یابد اما نوشیدن آب روش انتقال آن نیست.
• مالاریا: انواع پلاسمودیوم‌ها عامل مالاریا هستند و در مناطق گرمسیری شیوع دارند.
• «رینوسپوریدیوز» (Rhinosporidiosis): به طور معمول بافت مخاطی بینی، بافت ملتحمه چشم و مجاری ادراری را تحت تأثیر قرار می‌دهد و یکی از عوارض آن پولیپ بینی است.
• «توکسوپلاسموز» (Toxoplasmosis): نوعی پنومونیای انگلی که بر کبد، قلب، چشم‌ها و مغز اثر می‌گذارد. این انگل با ذرات خاک، غذا و آب آلوده به مدفوع گربه، خوک، گوسفند و بز یا شیر آلوده منتقل می‌شود.
• «تریکومونیازیس» (Trichomoniasis): نوعی بیماری مقاربتی بوده و در مردان معمولا بدون علامت است. تریکومونیازیس در زنان، به مجرای ادراری-تناسلی حمله می‌کند.
• «تریپانومیازیس» (Trypanomiasis): بیماری خواب که روندی مزمن دارد و سیستم عصبی مرکزی، خون و لنف را آلوده می‌کند.
• «شاگاس» (Chagas): خون، عضلات، سیستم عصبی، قلب و کولن (روده بزرگ) را عفونی می‌کند و با نیش حشرات انتقال می‌یابد.

انگلی که باعث‌ چاقی می‌شود

برخی کرم‌های نواری روده، از طریق افزایش اشتها و میل به خوردن کربوهیدرات، منجر به افزایش وزن می‌شوند. از طرفی برخی انگل‌ها مانند متازوآهای انگلی، با مصرف زیاد ویتامین B، که کوآنزیم ضروری در متابولیسم است، منجر به کاهش سوخت و ساز بدن و چاقی فرد می‌شوند.

انگلی که باعث خارش می‌شود

«کرمک» (Pinworm) یا کرم سنجاقی، از کرم‌های گرد (لوله‌ای) یا نماتودها محسوب می‌شود و در قسمت‌های تحتانی روده باریک، سکوم و آپاندیس زندگی می‌کند. نشانه اصلی ابتلا به کرمک، خارش در اطراف مقعد است.

انگلی که باعث لاغری می‌شود

اغلب انگل‌ها با مکانیسم‌های زیر موجب کاهش وزن می‌شوند:

• تغذیه از میزبان
• ایجاد اسهال و از دست دادن آب بدن و مواد مغذی
• ممانعت از جذب ریزمغذی‌ها در روده کوچک

از این میان می‌توان به ژیاردیا و برخی کرم‌های روده‌ای مانند انواع کرم نواری (مثلا کرم نواری کوتوله (Hymenolepis nana))، اشاره کرد.

علائم انگل

به دلیل تغذیه انگل از بدن میزبان، تخم‌ریزی و آزادسازی سموم مختلف در خون، علائم متعددی ایجاد می‌شوند که به نوع انگل نیز وابسته هستند. گاهی نشانه‌های عفونت انگلی، شبیه به اختلالات هورمونی، پنومونی (عفونت و التهاب ریه) یا مسمومیت غذایی به نظر می‌رسند. شایع‌ترین علائم وجود انگل در انسان، موارد زیر هستند:

• یبوست بدون دلیل
• اسهال
• آلرژی
• تب
• نفخ شکم
• تهوع یا استفراغ
• به هم خوردن تعادل هورمون‌ها
• سندرم روده تحریک پذیر
• اسهال ناگهانی در سفر
• مشکل در هضم غذا
• بیخوابی شبانه یا به دفعات بیدار شدن از خواب طی شب
• دندان قروچه در خواب
• مشکلات پوستی بدون علت زمینه‌ای دیگر مانند راش، اگزما، روزاسه و کهیر
• درد عضلات یا مفاصل
• خستگی مفرط و زودرس
• تغییرات خلق و خو و افسردگی که علت زمینه‌ای دیگری ندارند.
• عدم احساس سیری حتی پس از غذا خوردن
• کم‌خونی یا آنمی
• کاهش وزن بدون دلیل

در صورتیکه یک یا چند مورد از علائم بالا را دارید و هیچ علت دیگری برای آن تشخیص داده نشده است، باید آزمایش تشخیصی انگل انجام دهید که معمولا نمونه‌گیری از مدفوع است.

عفونت انگلی

عفونت انگلی منجر به انواع بسیار زیادی از بیماری‌ها می‌شود که اگرچه در نقاط حاره‌ای و گرمسیری شیوع بالاتری دارند، در دیگر مناطق نیز قابل مشاهده هستند. از بین انواع عفونت‌های انگلی، مالاریا عامل بیشترین آمار مرگ و میر در دنیا است. در افریقا سالانه ۶۶۰ هزار نفر در اثر این بیماری از بین می‌روند که بیشتر آن‌ها را کودکان تشکیل می‌دهند. بسیاری از عفونت‌های انگلی در مناطق گرمسیری و کشورهای در حال توسعه شیوع دارند و سالانه ۱ میلیارد فرد را بیمار می‌کنند اما توجه کمی به کنترل آن‌ها شده است. از این دسته عفونت‌های انگلی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• «فیلاریازیس لنفاوی» (Lymphatic Filariasis)
• «انکوسرکیازیس» (Onchocerciasis) یا کوری رودخانه
• «بیماری کرم گینه» (Guinea Worm Disease)

روش تشخیص انگل

آزمایشات تشخیص انگل و شناسایی دقیق نوع آن، به شرح زیر هستند:

• آزمایش مدفوع یا ادرار: نمونه جهت وجود انگل، لارو یا تخم آن بررسی می‌شود.
• کلونوسکوپی: اگر جواب آزمایش مدفوع منفی بود و علت دیگری برای اسهال مداوم یافت نشد، کلونوسکوپی روش دقیق‌تری برای تشخیص مشکل است.
• آزمایش خون: برای تشخیص انواع انگل‌های خون
• عکس‌برداری: مانند CT اسکن، CAT اسکن، MRI، و اشعه X، آسیب‌های ناشی از انگل را نشان می‌دهند.
• تست نواری: برای تشخیص کرمک، نواری در اطراف مقعد قرار می‌گیرد و وجود کرمک یا تخم آن زیر میکروسکوپ بررسی می‌شود. البته گاهی کرمک در کودکان و خصوصا چند ساعت اول به خواب رفتن، با چشم غیر مسلح نیز قابل مشاهده است.

درمان انگل

پنج مسیر درمانی اصلی، برای عفونت‌های انگلی وجود دارد:

• دارودرمانی: دارو به صورت اختصاصی برای نوع انگل انتخاب و حداقل چند هفته مصرف می‌شود.
• درمان‌ مکمل یا جایگزین: اثرات سریع‌تر و عوارض جانبی کمتری دارند و می‌توان در کنار داروهای اختصاصی از این روش‌ها بهره برد.
• رژیم درمانی: متعادل ساختن رژیم غذایی، رشد و تکثیر انگل را کند می‌کند.
• گیاهان طبی: باید توجه داشت که هرگونه درمان گیاهی و سنتی، باید با پزشک هماهنگ شده باشد تا از بروز تداخل و عارضه جانبی جلوگیری شود.
• جراحی: در صورت زیاد شدن تعداد انگل‌ها و بزرگ شدن آن‌ها و همچنین ورود به بافت یا وجود خطری مانند نابینایی، جراحی انجام می‌گیرد و انگل‌ها خارج می‌شوند.

رژیم درمانی

رعایت نکات تغذیه‌ای که در ادامه آورده شده‌اند، به کاهش رشد و تکثیر انگل و دفع سریع‌تر آن‌ها از بدن، کمک می‌کنند:

• از مصرف کربوهیدرات یا قند فراوان بپرهیزید.
• مایعات فراوان بنوشید تا به دفع سریع‌تر تخم و لاروهای انگل کمک کند.
• مصرف فراوان فیبر
• استفاده از پروبیوتیک‌ها که سیستم ایمنی بدن را تقویت می‌کنند.
• مصرف ویتامین C علاوه بر تقویت ایمنی بدن، موجب کاهش اسهال می‌شود.
• زینک یکی از عناصر تقویت‌کننده قدرت ایمنی بدن است اما با برخی داروها خصوصا آنتی‌بیوتیک‌ها تداخل و در بیماران مبتلا به «HIV» منع مصرف دارد. بنابراین قبل از استفاده با پزشک مشورت کنید.