هسته در فارسی چیست؟ – به زبان ساده با مثال و تمرین

چه در زبان فارسی و چه در سایر زبان‌ها، برای سخن گفتن و نوشتن از سازه‌ای به نام «جمله» استفاده می‌شود. جمله خود از اجزای کوچک‌تری به نام «گروه» تشکیل می‌شود. گروه‌ها نیز از سازه‌های کوچک‌تری به نام «هسته» و «وابسته» تشکیل می‌شوند. هسته‌های هر گروه، از اصلی‌ترین عناصر جمله‌ها هستند که بدون آن‌ها هیچ گروه و جمله‌ای ساخته نمی‌شود. برای اینکه دقیقاً بدانید هسته در فارسی چیست و چه انواعی دارد، پیشنهاد می‌کنیم تا انتها، با این مطلب از مجله فرادرس همراه باشید. در این مطلب، ضمن معرفی انواع گروه‌ها در زبان فارسی، انواع هسته‌ و وابسته‌های آن‌ها را نیز بررسی می‌کنیم. همچنین نشان می‌دهیم که چگونه می‌توان هسته را از سایر اجزای گروه تشخیص داد. در ادامه، پس از ارائه مثال‌های متنوع، به برخی از سؤال‌های متداول در رابطه با این مبحث پاسخ می‌دهیم و تمرین‌هایی را برای یادگیری بهتر در اختیارتان می‌گذاریم.

هسته در فارسی چیست؟

برای اینکه نشان بدهیم هسته در فارسی چیست و چه کاربردی دارد، ابتدا لازم است چند مفهوم اساسی را در زبان فارسی معرفی کنیم. یکی از این مفاهیم، جمله است. جمله یعنی سخنی که معنای کاملی دارد و مفهومی را از گوینده یا نویسنده به مخاطب انتقال می‌دهد. برای آشنایی با نکات بیشتر در مورد هسته در فارسی، پیشنهاد می‌کنیم فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم در فرادرس را مشاهده کنید. لینک این فیلم آموزشی فرادرس در ادامه آورده شده است.

مثال زیر، یک نمونه از جمله‌های فارسی را نشان می‌دهد.

دیروز، از خانه به مدرسه رفتم.

مثال بالا یک جمله است که مفهوم کاملی را در خود دارد و پیام خاصی را به مخاطب منتقل می‌کند. جمله، خود از اجزای کوچک‌تری تشکیل می‌شود که اگرچه معنای کاملی ندارند اما در ساخت جمله مشارکت می‌کنند. اجزای تشکیل‌دهنده جمله، گروه نامیده می‌شوند. به طور مثال، جمله بالا از گروه‌های زیر ساخته شده است. هر گروه در داخل علامت () قرار گرفته است.

(دیروز) (از خانه) (به مدرسه) (رفتم).

هر کدام از گروه‌های بالا را نیز می‌توانیم به اجزای کوچک‌تری تجزیه کنیم. در واقع، هر کدام از گروه‌ها، خود از اجزای کوچک‌تری به نام «واژه» تشکیل می‌شوند. برخی از این واژه‌ها نقش مهمی در گروه دارند و حضور آن‌ها در گروه اجباری است اما برخی دیگر نقش مهمی ندارند و می‌توان آن‌ها را از گروه حذف کرد.

به واژه‌های اصلی و عناصر اجباری هر گروه، هسته گفته می‌شود. هسته‌های گروه‌های این جمله، در ادامه به صورت پررنگ نشان داده شده‌اند.

(دیروز) (از خانه) (به مدرسه) (رفتم).

در بخش‌های بعدی این مطلب، انواع گروه‌های زبان فارسی را معرفی کرده و جایگاه هسته را در آن‌ها بررسی می‌کنیم.

آشنایی با اجزای جمله

اگر بخش قبلی این مطلب را به خوبی مطالعه کرده باشید، حتماً متوجه شده‌اید که هسته در فارسی چیست و به این نکته هم پی برده‌اید که برای شناسایی هسته گروه‌ها، لازم است ابتدا با ساختار جمله و اجزای تشکیل‌دهنده آن، مانند اسم، فعل، حرف و... آشنا باشید. تنها در صورتی می‌توانید هسته‌ گروه‌ها را تشخیص بدهید که سایر اجزای جمله را نیز تاحدودی بشناسید. به همین خاطر، توصیه می‌کنیم ابتدا به فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کنید تا بعد از آشنایی کامل با عناصر جمله و با آمادگی بیشتر به سراغ مبحث گروه‌ها و هسته آن‌ها بروید.

• فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس
• فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس

البته به کمک این فیلم‌های آموزشی نه تنها با ساختار جمله‌های فارسی آشنا می‌شوید، بلکه ده‌ها نکته کاربردی در زمینه ادبیات و آرایه‌های ادبی را نیز یاد می‌گیرید. در صورتی که بخواهید مهارت‌های خود را در زمینه نگارش فارسی و خوانش متون کهن نیز افزایش دهید، پیشنهاد می‌کنیم سری به مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس بزنید.

• مجموعه فیلم های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس

انواع گروه در زبان فارسی

در بخش قبلی این مطلب، به طور اجمالی به گروه‌ها و هسته‌های آن‌ها اشاره کردیم. همچنین توضیح دادیم که هسته در فارسی چیست و چه اهمیتی دارد. در این بخش، انواع گروه‌ها را با جزئیات بیشتری بررسی می‌کنیم. گروه‌ها در واقع اجزای تشکیل‌دهنده جمله‌ها هستند. هر جمله‌ای با کنار هم قرار گرفتن گروه‌های مختلف ساخته می‌شود. گروه‌ها از نظر نحوی یک عنصر واحد هستند و عمل یکسانی را در جمله به عهده دارند. به کمک فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس می‌توانید به مثال‌های بیشتری از ساختار گروه‌ها و اجزای جمله‌های فارسی دسترسی داشته باشید. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه می‌بینید.

به طور مثال، در جمله زیر، گروه «ده گل رنگارنگ» از سه کلمه تشکیل شده است که همگی در کنار هم، نقش مفعول جمله را به عهده دارند.

مادر ده گل رنگارنگ را در باغچه کاشته است.

هر گروه خود از اجزای کوچک‌تری تشکیل می‌شود که «هسته» و «وابسته» نامیده می‌شوند. هسته، اصلی‌ترین بخش یک گروه است که معنای اصلی آن گروه را در خود دارد. با حذف هسته از گروه، آن گروه هم از بین می‌رود. توجه داشته باشید که هر گروه، تنها شامل یک هسته است. برعکس، هر گروه می‌تواند چندین وابسته داشته باشد. وجود وابسته‌ها در گروه اجباری نیست. به این معنا که با حذف وابسته‌ها از گروه، آن گروه از بین نمی‌رود.

به طور مثال، در گروه «ده گل رنگارنگ»، «گل» هسته است اما «ده» و «رنگارنگ» وابسته‌های گروه هستند. اگر وابسته‌های این گروه را حذف کنیم، باز هم جمله معنادار خواهد بود اما اگر هسته را از گروه حذف کنیم، جمله دیگر معنایی نخواهد داشت. این نکته را با دقت به مثال‌های زیر بهتر متوجه خواهید شد.

مادر گل را در باغچه کاشته است.

مادر ده رنگارنگ را در باغچه کاشته است.

در مثال اول، وابسته‌های گروه حذف شده‌اند اما جمله کاملاً معنادار است. برعکس، در جمله دوم با حذف شدن هسته، دیگر مشخص نیست چه چیزی در باغچه کاشته شده است. در زبان فارسی چهار نوع گروه وجود دارد که هر کدام از ساختار متفاوتی برخوردارند. فهرست انواع گروه‌ها در ادامه ارائه شده است.

• گروه اسمی
• گروه فعلی
• گروه حرف اضافه‌ای
• گروه قیدی

در بخش‌های قبلی این مطلب توضیح دادیم که هسته در فارسی چیست و در چه گروه‌هایی به کار می‌رود. در بخش‌های بعدی، هر کدام از این گروه‌ها را به همراه هسته و وابسته‌های آن‌ها معرفی کرده و ساختار آن‌ها را توضیح می‌دهیم.

گروه اسمی

گروه اسمی از کنار هم قرار گرفتن چند اسم و صفت ساخته می‌شود. هسته گروه اسمی، همیشه یک اسم است اما وابسته‌های گروه اسمی می‌توانند از نوع اسم یا صفت باشند. وابسته‌های گروه اسمی به دو دسته «پیشین» و «پسین» تقسیم می‌شوند. وابسته‌های پیشین، قبل از هسته قرار می‌گیرند اما وابسته‌های پسین، بعد از هسته می‌آیند. ساختار کلی گروه‌های اسمی به صورت زیر نشان داده می‌شود.

وابسته‌های پیشین و پسین گروه‌‌های اسمی به ۱۱ نوع تقسیم می‌شوند. در ادامه، انواع وابسته‌های پیشین و پسین را با مثال توضیح می‌دهیم. البته به مخاطبانی که می‌خواهند این وابسته‌ها و کاربرد آن‌ها را بیشتر و بهتر بیاموزند، توصیه می‌کنیم فیلم آموزش فارسی پایه دهم فرادرس را از دست ندهند.

وابسته‌های پیشین

• صفت اشاره
• صفت پرسشی
• صفت شمارشی اصلی
• صفت شمارشی ترتیبی با «ـُ مین»
• صفت تعجبی
• صفت عالی یا برترین
• صفت مبهم
• شاخص

در بخش بعد، هر کدام از این وابسته‌های پیشین را بررسی می‌کنیم.

صفت اشاره

از صفت‌های اشاره برای اشاره کردن به افراد، اشیاء و پدیده‌ها استفاده می‌شود. صفت‌های اشاره فارسی عبارتند از: این، آن، همین، همان، چنین، چنان، این چنین، آن چنین و... . برخی از این صفت‌های اشاره، برای اشاره کردن به مکان نزدیک به کار می‌روند، مانند این و همین. از برخی دیگر نیز برای اشاره به پدیده‌هایی که در مکانی دور قرار دارند، استفاده می‌شود، مانند آن و همان.

مثال‌های زیر، کاربرد صفت اشاره را در گروه‌های اسمی نشان می‌دهند.

همین روز گذشته

چنان آواز رسایی

نکته: در صورتی که صفت‌های اشاره به تنهایی به کار بروند و بعد از آن‌ها، اسم هسته قرار نگیرد، به آن‌ها ضمیر اشاره گفته می‌شود. مانند: این را امروز خریدم.

برای آشنایی بیشتر با صفت‌های اشاره و کاربرد آن‌ها، می‌توانید به مطلب زیر در مجله فرادرس مراجعه کنید.

صفت پرسشی

صفت‌های پرسشی، کلمه‌هایی هستند که برای پرسش در مورد زمان، مکان، تعداد، مقدار و... به کار برده می‌شوند. صفت‌های پرسشی فارسی شامل این موارد هستند: چه، چند، کدام، کدامین، چطور، چندمین و... . مثال‌هایی از صفت پرسشی را در گروه‌های اسمی زیر مشاهده می‌کنید.

کدامین مسافر سرگردان

چند تومان

نکته: اگر صفت‌های پرسشی به تنهایی بیایند و بعد از آن‌ها، هیچ اسم و هسته‌ای به کار نرفته باشد، به آن‌ها ضمیر پرسشی گفته می‌شود. مانند: کدام را خریدی؟

صفت شمارشی اصلی

عددهایی که در کنار هسته قرار می‌گیرند و تعداد آن را مشخص می‌کنند، صفت شمارشی نامیده می‌شوند. صفت‌های شمارشی به دو دسته «صفت شمارشی اصلی» و «صفت شمارشی ترتیبی» تقسیم می‌شوند. صفت‌های شمارشی اصلی همان عددهای اصلی فارسی هستند اما صفت‌های شمارشی ترتیبی از اضافه شدن پسوند‌های «ـُ م» و «ـُ مین» به عددهای اصلی به دست می‌آیند. در مثال‌های زیر، کاربرد صفت شمارشی اصلی را مشاهده می‌کنید.

پنج شاخه گل رز

 سی و چهار دانش‌آموز کلاس دوّم

نکته: هرگاه در گروه اسمی از صفت شمارشی اصلی استفاده شده باشد، هسته آن گروه به صورت اسم مفرد می‌‌آید، نه جمع.

صفت شمارشی ترتیبی با «ـُ مین»

صفت‌های شمارشی ترتیبی که با استفاده از پسوند «ـُ مین» ساخته شده باشند، می‌توانند به عنوان وابسته پیشین هسته در گروه اسمی به کار بروند. معمولاً بین صفت‌های شمارشی ترتیبی و هسته، کسره یا نقش‌نمای اضافه قرار نمی‌گیرد. در مثال‌های زیر، کاربرد این وابسته پیشین نشان داده شده است.

نهمین اجلاس

سیزدهمین روز فروردین

صفت تعجبی

از صفت‌های تعجبی، برای بیان احساس تعجب و شگفتی استفاده می‌شود. این صفت‌ها عبارتند از: چه، عجب و... .

چه گل‌های خوشبویی!

عجب مهمانی پرسروصدایی!

صفت عالی یا برترین

صفت‌های عالی یا برترین، صفت‌هایی هستند که برترین بودن موصوف خود را در یک ویژگی خاص نشان می‌دهند. برای ساخت صفت‌های برترین، از پسوند «ترین» استفاده می‌شود. کاربرد صفت‌های برترین را در مثال‌های زیر می‌بینید.

خواندنی‌ترین کتاب سال

مهربان‌ترین معلم مدرسه ما

معمولاً بین صفت عالی و هسته گروه اسمی، از کسره استفاده نمی‌شود. با این حال، گاهی ممکن است صفت عالی با استفاده از کسره به اسم و هسته پس از خود اضافه شود. مانند: مهربان‌ترینِ اقوام ما.

صفت مبهم

صفت مبهم، یکی از انواع صفت‌های پیشین است که نوع، مقدار، تعداد یا چگونگی هسته گروه اسمی را به صورت مبهم و نامشخص نشان می‌دهد. از میان صفت‌های مبهم فارسی می‌توان به هر، همه، هیچ و... اشاره کرد.

هر نکته کتاب

هیچ صدایی

برای اینکه مثال‌های بیشتری را از صفت‌های بیانی فارسی یاد بگیرید و به طور کامل بیاموزید که هسته در فارسی چیست، توصیه می‌کنیم مطلب زیر را در مجله فرادرس مطالعه کنید.

شاخص

به عناوین و القابی که قبل از هسته قرار می‌گیرند، شاخص گفته می‌شود. برخی از رایج‌ترین شاخص‌های زبان فارسی عبارتند از: دکتر، استاد، سرگرد، مهندس، عمو، خاله و... . در گروه‌های اسمی زیر، کاربرد برخی از شاخص‌های فارسی را مشاهده می‌کنید.

عمّه مریمِ مهمان‌نواز

سرهنگ خسرویِ کارکشته

نکته: بین شاخص و هسته، هیچ علامت کسره (ـِ) یا هیچ وابسته‌ای به کار نمی‌رود.

وابسته‌های پسین

• نشانه نکره
• علامت جمع
• صفت شمارشی ترتیبی با «ـُ م»
• مضاف‌الیه
• صفت بیانی

در ادامه مطلب هسته در فارسی چیست، هریک از وابسته‌های پسین را بررسی کرده و مثال‌هایی را از کاربرد آن‌ها در گروه‌های اسمی نشان می‌دهیم. برای آشنایی بیشتر با انواع وابسته‌های پسین در گروه‌های اسمی، می‌توانید از فیلم آموزش فارسی پایه هشتم فرادرس کمک بگیرید.

نشانه نکره

نشانه‌های نکره، علامت‌هایی هستند که ناشناس بودن یک اسم را نشان می‌دهند. اسم‌هایی که برای گوینده، نویسنده یا مخاطب ناشناس باشند، «اسم نکره» نامیده می‌شوند. نشانه‌های نکره، «یک» و «ی» هستند. در برخی مواقع، اسم‌های نکره با هر دوی این نشانه‌ها به کار می‌روند. در مثال‌های زیر، نشانه‌های نکره و کاربردهای آن‌ها نشان داده شده‌اند.

یک کتاب

کتابی

یک کتابی

از میان علامت‌های نکره، تنها «ی» به عنوان وابسته پسین به کار می‌رود.

علامت جمع

برای تبدیل اسم‌های مفرد به اسم‌های جمع، از علامت‌های جمع استفاده می‌شود. نشانه‌های جمع فارسی عبارتند از: «ها»، «ان» و «ات». علامت‌های جمع «ون» و «ین» نیز برای جمع بستن کلمه‌های عربی رایج در فارسی به کار می‌روند. کاربرد نشانه‌های جمع را در مثال‌های زیر مشاهده می‌کنید.

نقاشی‌های دیواری

دستان مهربان مادر

مذاکرات اخیر

آقایون محترم

مظنونین پرونده

صفت شمارشی ترتیبی با «ـُ م»

آن دسته از صفت‌های ترتیبی که با اضافه شدن پسوند «ـُ م» به صفت شمارشی اصلی ساخته می‌شوند، می‌توانند به عنوان وابسته پسین گروه اسمی به کار بروند. مانند: ششم، سیصد و شصت و چهارم. در ادامه، نمونه‌هایی از صفت‌های شمارشی ترتیبی را در گروه‌های اسمی می‌بینید.

سؤال نوزدهم امتحان

سیاره چهارم منظومه شمسی

مضاف‌الیه

هرگاه دو اسم پشت سر هم قرار بگیرند، اسم دوم، مضاف‌الیه اسم اوّل محسوب می‌شود. به طور مثال، در گروه اسمی «رنگِ درِ خانه ما»، «رنگ» هسته گروه اسمی است و «در» مضاف‌الیه آن به شمار می‌آید. از سوی دیگر، «خانه» هم مضاف‌الیه «در» است و در نهایت، «ما» نیز مضاف‌الیه «خانه» به حساب می‌آید.

نکته: ضمیر متصل یا منفصلی که پس از اسم قرار می‌گیرد، مضاف‌الیه آن اسم به شمار می‌آید.

در مثال‌های زیر، کاربرد مضاف‌الیه به عنوان وابسته پسین نشان داده شده است.

کتاب دوستم

خانه‌اش

نور خورشید

صفت بیانی

صفت بیانی، کلمه‌ای است که با استفاده از کسره به هسته اضافه می‌شود و ویژگی‌های آن را از قبیل اندازه، مقدار، رنگ و... نشان می‌دهد. انواع گوناگون صفت‌های بیانی را در فهرست زیر مشاهده می‌کنید.

• صفت ساده، مانند خوب، سبز، روشن.
• صفت فاعلی، مانند بیننده، کردگار، بینا.
• صفت مفعولی، مانند فهمیده، نتراشیده
• صفت نسبی، مانند ایرانی، دنیوی
• صفت لیاقت، مانند خواندنی، دیدنی

نکته: گاهی ممکن است صفت بیانی پیش از هسته قرار بگیرد. در این صورت، دیگر از نوع صفت پسین نیست، بلکه صفت پیشین به شمار می‌آید.

با مطالعه مطلب زیر در مجله فرادرس، می‌‌توانید انواع صفت‌های بیانی و ساختار آن‌ها را به راحتی بیاموزید.

مثال هسته و وابسته گروه اسمی

در ادامه، مثال‌هایی از هسته و وابسته در گروه اسمی ارائه شده است. با توجه به این مثال‌ها، به خوبی می‌آموزید که هسته در فارسی چیست و چگونه در کنار انواع وابسته‌ها به کار می‌رود. البته با تهیه و مشاهده فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس، می‌توانید مثال‌های بیشتری را از گروه‌های اسمی بیاموزید.

مثال اول برای گروه اسمی

در گروه اسمی زیر، «کتاب» نقش هسته را به عهده دارد. «همین» و «پنج» وابسته‌های پیشین آن هستند که اولی از نوع صفت اشاره است و دومی نیز صفت شمارشی اصلی به شمار می‌آید. از آنجایی که «خواندنی» و «دستور زبان» بعد از هسته آمده‌اند، وابسته‌های پسین آن محسوب می‌شوند. «خواندنی» صفت لیاقت است و «دستور زبان» مضاف‌الیه هسته برشمرده می‌شود.

همین پنج کتاب خواندنی دستور زبان

مثال دوم برای گروه اسمی

در مثال زیر، «اتاق» هسته گروه اسمی است که صفت پیشین «چه» قبل از آن قرار گرفته است. این وابسته، از نوع صفت‌های تعجبی است و شگفتی گوینده را از بزرگی اتاق‌ها نشان می‌دهد. «ها» نشانه جمع است و به عنوان وابسته پسین هسته به کار رفته است. «بزرگ» و «زیبا» هر دو صفت بیانی ساده هستند که به عنوان وابسته پسین آمده‌اند. در انتهای صفت «زیبا»، «ی» نکره قرار دارد که وابسته پسین «اتاق» است اما به این صفت بیانی متصل شده است.

چه اتاق‌های بزرگ زیبایی!

مثال سوم برای گروه اسمی

هسته گروه اسمی زیر «نقاشی» است که با سه وابسته پیشین و پسین آمده است. «کدام» وابسته پیشین و از نوع صفت اشاره است. «مشهور» صفت بیانی هسته است و بعد از آن قرار گرفته است. «موزه» مضاف‌الیه هسته است و بعد از هسته و صفت بیانی آمده است.

کدام نقاشی مشهور موزه

گروه فعلی

در بخش‌های قبلی نشان دادیم که هسته در فارسی چیست و کاربرد آن در گروه‌های اسمی چگونه است. در این بخش به سراغ دومین نوع از گروه‌های فارسی می‌رویم و کاربرد هسته را در آن‌ها بررسی می‌کنیم.

فعل‌هایی که در جمله به کار می‌بریم، در واقع گروه‌های فعلی هستند که از بن فعل، پیشوند، شناسه فعل و... تشکیل می‌شوند. هسته گروه‌ فعلی، بن فعل است و هر چیزی جز آن، وابسته گروه فعلی به شمار می‌آید.

هرگاه در گروه فعلی، فعل اصلی به صورت ماضی یا آینده صرف شده باشد، هسته آن، بن ماضی فعل اصلی است. در صورتی که فعل اصلی در گروه فعلی به صورت مضارع صرف شده باشد، هسته آن گروه، بن مضارع فعل اصلی است.

مثال هسته و وابسته گروه فعلی

در این بخش، مثال‌هایی از هسته و وابسته در گروه‌های فعلی بیان شده است. با دقت به این مثال‌ها، ساختار و کاربرد گروه‌های فعلی را بهتر و بیشتر می‌آموزید.

مثال ۱

بن ماضی «نوشت» هسته گروه فعلی زیر به شمار می‌آید. سایر اجزای این گروه، یعنی «ن‍ـ» منفی‌ساز، بن مضارع «خواه» از فعل کمکی «خواستن»، شناسه «ـَ ند» و شناسه ø در انتهای فعل «نوشت»، وابسته‌های آن محسوب می‌شوند.

نخواهند نوشت

مثال ۲

فعل اصلی در گروه فعلی زیر به صورت ماضی صرف شده است، بنابراین هسته این گروه نیز بن ماضی همین فعل خواهد بود. «گفت» هسته این گروه است و سایر اجزای گروه، یعنی پسوند «ه» در «گفته»، صفت مفعولی «شده» از فعل کمکی «شدن»، صفت مفعولی «بوده» از فعل کمکی «بودن» و فعل کمکی «است» وابسته‌های «گفت» هستند.

گفته شده بوده است

مثال ۳

«دارم می‌خوانم» فعل مضارع مستمر است. به همین دلیل، هسته این گروه فعلی، بن مضارع فعل اصلی است. «خوان» هسته گروه فعلی زیر است که با وابسته‌های گروه، یعنی بن مضارع «دار» از مصدر «داشتن»، شناسه «ـَ م» در فعل کمکی «دارم»، پیشوند «می» و شناسه «-َ م» در انتهای فعل اصلی به کار رفته است.

دارم می‌خوانم

گروه حرف اضافه ای

به گروه‌هایی که با یک حرف اضافه آغاز می‌شوند، گروه حرف اضافه‌ای گفته می‌شود. در گروه‌های حرف‌ اضافه‌ای، معمولاً بعد از حرف اضافه، یک یا چند اسم و صفت نیز می‌آید. هسته این گروه‌ها، حرف اضافه است و سایر اجزای گروه، نقش وابسته را به عهده دارند. گروه‌های حرف اضافه‌ای، معمولاً به عنوان متمم یا قید در جمله‌های فارسی به کار می‌روند.

مثال هسته و وابسته گروه حرف اضافه ای

برای آشنایی بیشتر با ساختار گروه‌های حرف اضافه‌ای و هسته و وابسته‌های آن‌ها، به مثال‌های زیر دقت کنید.

مثال اول برای گروه حرف اضافه‌ای

گروه زیر با حرف اضافه «به» آغاز شده است، بنابراین از نوع گروه‌های حرف اضافه‌ای است. «به» نقش هسته این گروه را به عهده دارد. اسم‌های «فروشگاه» و «محلّه»، همچنین ضمیر «شما» در جایگاه وابسته‌های این هسته قرار گرفته‌اند.

به فروشگاه محلّه شما

مثال دوم برای گروه حرف اضافه‌ای

«برای» هسته گروه حرف اضافه‌ای زیر است که همراه با وابسته‌های خود، یعنی «اهدا» و «جوایز» به کار رفته است.

برای اهدای جوایز

مثال سوم برای گروه حرف اضافه‌ای

مثال زیر از نوع گروه‌های حرف اضافه‌ای است که با استفاده از حرف اضافه «از» به عنوان هسته، همچنین وابسته‌های «نخستین»، «لحظه‌ها»، «شروع» و «مسابقه» ساخته شده است.

از نخستین لحظه‌های شروع مسابقه

برای اینکه با سایر انواع حروف در زبان فارسی بیشتر آشنا شوید، توصیه می‌کنیم مطلب زیر را در مجله فرادرس مطالعه کنید.

گروه قیدی

برای اینکه بدانید هسته در فارسی چیست، لازم است با گروه‌های قیدی و ساختار آن‌ها نیز آشنا شوید. قیدها آن بخش از جمله هستند که می‌توان آن‌ها حذف کرد، بدون اینکه ساختار دستوری جمله دچار مشکل شود. به عبارت دیگر، حضور قیدها در جمله به انتقال مفهوم کمک می‌کند اما وجودشان در جمله ضروری نیست، به همین خاطر می‌توان آن‌ها را حذف کرد. قیدها معمولاً ویژگی‌هایی مانند حالت، کیفیت، مکان، مقدار و... را در مورد جمله یا یکی از اجزای آن مشخص می‌کنند. هسته گروه قیدی، از نوع قید یا صفت است و وابسته‌های آن نیز می‌توانند از نوع صفت، مضاف‌‌الیه یا بدل باشند.

قیدها و گروه‌های قیدی فارسی به دو دسته تقسیم می‌شوند. گروه اول «قید مختص» نام دارند که ذاتاً قید هستند و جز نقش قیدی، نقش دیگری را در جمله به عهده نمی‌گیرند. قیدهای تنوین‌دار (مانند احتمالاً و مثلاً) و برخی عبارت‌های عربی (مانند حاشا و کلّا) در این دسته قرار می‌گیرند.

نوع دوم، «قید مشترک» نام دارند که ذاتاً قید نیستند اما می‌توانند در جمله نقش قید را ایفا کنند. این قیدها معمولاً با سایر اجزای جمله، مانند گروه اسمی، گروه حرف اضافه‌ای و... مشترک‌اند.

مثال گروه قیدی

در این بخش، نمونه‌هایی از گروه قیدی، به همراه هسته و وابسته‌های آن‌ها ارائه شده است. برای اینکه به خوبی بیاموزید که هسته در فارسی چیست و کاربرد آن در گروه‌های قیدی چگونه است، به مثال‌های زیر توجه کنید.

مثال ۱

در جمله زیر، گروه قیدی «خیلی آهسته» برای نشان دادن کیفیت وقوع فعل به کار رفته است. در این گروه، «آهسته» نقش هسته را به عهده دارد و «خیلی» وابسته آن است.

داشتم خیلی آهسته به خانه می‌رفتم.

مثال ۲

در این مثال، از قید «قطعاً» استفاده شده است. این قید کل مفهوم جمله را مقید می‌کند. «قطعاً» هسته گروه قیدی است و هیچ وابسته‌ای ندارد.

قطعاً امسال، سال خوبی خواهد بود.

مثال ۳

«کم‌کم» گروه قیدی جمله زیر است و معنای فعل «فرا می‌رسد» را مقید کرده است. این گروه تنها یک هسته دارد که همان «کم‌کم» است. هیچ وابسته‌‌ای در این گروه به کار نرفته است.

فصل شکوفه‌های رنگارنگ، کم‌کم فرا می‌رسد.

شناسایی هسته در گروه‌ ها

در این مطلب از مجله فرادرس، توضیح دادیم که هسته در فارسی چیست و چگونه در ساختار گروه‌ها به کار می‌رود. همچنین این نکته را بررسی کردیم که نوع هسته در گروه‌های مختلف، متفاوت است. هسته در گروه‌های اسمی، حتماً از نوع اسم است اما در گروه‌های حرف اضافه‌ای، از جنس حروف اضافه است. هسته ممکن است در گروه‌های قیدی، از نوع صفت یا قید باشد اما در گروه‌های فعلی، لزوماً بن ماضی یا مضارع فعل است.

با توجه به این نکته، متوجه می‌شویم که شناخت اجزای جمله، مانند صفت، قید، اسم، بن فعل و... تا چه حد در شناسایی هسته گروه‌ها اهمیت دارد. به همین دلیل، لازم است با سایر بخش‌ها و واژگان موجود در جمله‌ها نیز آشنایی داشته باشیم. تهیه و مشاهده فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس به شما کمک می‌کند تا علاوه بر شناخت نوع هسته‌ها، با سایر اجزای جمله نیز آشنا شوید.

• فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس
• فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس

به مخاطبانی که قصد دارند در رابطه با آرایه‌های ادبی و نگارش فارسی، همچنین متون نظم و نثر کهن، نکته‌های کاربردی و متنوعی را بیاموزند، پیشنهاد می‌کنیم از مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس، نهایت بهره را ببرند.

• مجموعه فیلم های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس

روش تشخیص هسته در فارسی

در بخش‌های قبلی این مطلب، نشان دادیم که هسته در فارسی چیست و به این نکته هم اشاره کردیم که هسته، اصلی‌ترین بخش گروه است. در واقع، هسته معنا و مفهوم اصلی آن گروه را به مخاطب منتقل می‌کند. با این حال، تشخیص هسته از سایر اجزای گروه، همیشه کار آسانی نیست. در این بخش به نکته‌هایی اشاره می‌کنیم که با توجه به آن‌ها می‌توانید به راحتی، هسته گروه‌ها را تشخیص بدهید.

هسته در گروه اسمی

یکی از ساده‌ترین راه‌های تشخیص هسته در گروه‌های اسمی این است که به علامت کسره اضافی (ـِ) دقت کنید. معمولاً در گروه‌های اسمی، اولین کلمه‌ای که کسره بگیرد، هسته گروه است. در مثال‌ زیر، این نکته به خوبی نشان داده شده است.

این دو کلاسِ درسِ ریاضی

در جمله بالا، «کلاس» اولین کلمه‌ای است که با کسره آمده است. این کلمه، نقش هسته گروه اسمی را به عهده دارد. البته کلمه «درس» هم با کسره آمده اما هسته نیست، بلکه وابسته پسین هسته محسوب می‌شود.

گاه ممکن است کلمه‌ای با کسره بیاید اما هسته گروه اسمی نباشد، مانند حرف اضافه «برایِ» که همیشه با کسره تلفظ می‌شود اما اسم نیست و هرگز به عنوان هسته گروه اسمی به کار نمی‌رود.

هسته در گروه فعلی

در بخش‌های قبلی این مطلب، گفتیم که هسته گروه فعلی، همیشه بن فعل است. بن ماضی معمولاً در ساختار فعل‌های ماضی و آینده به کار می‌رود اما بن مضارع برای صرف فعل‌های مضارع استفاده می‌شود. توجه داشته باشید که بن ماضی هر فعل، دقیقاً مشابه صورت سوم شخص مفرد آن است. در ادامه، نمونه‌هایی از بن ماضی در زبان فارسی ارائه شده است.

شنیدم (بن ماضی: شنید)

خواندند (بن ماضی: خواند)

برای اینکه بن مضارع یک فعل را تشخیص بدهید، لازم است ابتدا فعل را به صورت امر صرف کنید و سپس پیشوند «ب‍ـ» را از ابتدای آن حذف نمایید. آنچه باقی می‌ماند، بن مضارع آن فعل است. این نکته را با توجه به مثال‌های زیر بهتر می‌آموزید.

رفتن ← برو (فعل امر) ← رو (بن مضارع)

دویدن ← بدو (فعل امر) ← دو (بن مضارع)

هسته در گروه حرف اضافه ای

شناسایی هسته در گروه‌های حرف اضافه‌ای بسیار ساده است. در واقع، هر کجای جمله که با حرف اضافه روبه‌رو شدید، می‌توانید مطمئن باشید که در همان بخش از جمله، از گروه حرف اضافه‌ای استفاده شده است. هسته گروه‌های حرف اضافه‌ای، همان حرف اضافه‌ای است که در ابتدای گروه قرار می‌گیرد. در مثال‌های زیر، نمونه‌های از گروه‌های حرف اضافه‌ای، به همراه هسته آن‌ها نشان داده شده است.

برای رشد کردن درخت‌ها

از سال‌های گذشته

نکته: توجه داشته باشید که حرف اضافه را با پیشوندهای فعلی اشتباه نگیرید. حرف‌های اضافه در گروه‌های حرف اضافه‌ای کاربرد دارند و بعد از آن‌ها از اسم و صفت استفاده می‌شود اما پیشوندها در گروه‌های فعلی کاربرد دارند و بعد از آن‌ها فعل می‌آید.

هسته در گروه قیدی

برای تشخیص هسته در گروه‌های قیدی، می‌توانید از معنای کلمه‌ها کمک بگیرید. هسته گروه قیدی، همان قید یا صفتی است که بیشترین نقش معنایی را در گروه به عهده دارد. برای یادگیری بهتر این نکته، به مثال زیر دقت کنید.

بسیار آرام در را بستم.

در جمله بالا، گروه قیدی «بسیار آرام» به کار رفته است. همان‌طور که مشاهده می‌کنید بیشترین نقش معنایی را صفت «آرام» به عهده دارد و صفت «بسیار» فقط شدت آن را بیان می‌کند. در نتیجه، «آرام» هسته گروه قیدی است و «خیلی» نقش وابسته آن را به عهده دارد.

به طور کلی برای شناخت بهتر انواع هسته در گروه‌ها و تشخیص آن‌ها، پیشنهاد می‌کنیم به فیلم آموزش فارسی پایه دهم فرادرس مراجعه کنید.

سؤالات متداول

در بخش‌های پیشین، توضیح دادیم که هسته در فارسی چیست و انواع آن را برشمردیم. در این بخش، به برخی از سؤال‌های متداول در مورد انواع هسته در فارسی اشاره می‌کنیم و به آن‌ها پاسخ می‌دهیم.

ضمیرها جزء کدامیک از گروه‌های زبان فارسی هستند؟

به طور کلی، ضمیرها در دسته اسم‌ها قرار می‌گیرند. ضمیرهای اسمی می‌توانند به عنوان هسته گروه اسمی یا وابسته آن به کار بروند. مانند گروه اسمی «منِ خسته» که هسته آن ضمیر منفصل است یا گروه اسمی «نگاهش» که در آن ضمیر متصل «ش» به عنوان وابسته پسین «نگاه» آمده است.

چطور تفاوت دو وابسته صفت و مضاف‌الیه را تشخیص بدهیم؟

برای تشخیص صفت و مضاف‌الیه از یکدیگر، لازم است به یکی از تفاوت‌های مهم آن‌ها توجه کنید: بین هسته گروه اسمی و صفت می‌توان از «ی» نکرده استفاده کرد اما بین هسته و مضاف‌الیه نمی‌توان «ی» نکرده قرار داد.

به طور مثال، می‌توان بین دو جزء گروه «نگاه زیبا»، نشانه نکره قرار داد و آن را به گروه اسمی «نگاهی زیبا» تبدیل کرد. پس وابسته این گروه، یعنی «زیبا»، از نوع صفت است. برعکس، در گروه «نگاه مادر» نمی‌توان بین هسته و وابسته، علامت نکرده را قرار داد و آن را به صورت «نگاهی مادر» درآورد. بنابراین، جزء دوم در این گروه، مضاف‌الیه است، نه صفت.

آیا ممکن است در یک گروه، تنها از یک کلمه استفاده شده باشد؟

بله، با یک کلمه هم می‌توان گروه ساخت. البته در صورتی که در آن گروه فقط هسته وجود داشته باشد و هیچ وابسته‌ای به کار نرفته باشد. مانند گروه اسمی «او» در جمله «او به خانه رفت.» که تنها با استفاده از هسته اسمی ساخته شده است و هیچ وابسته‌ای ندارد.

تمرین انواع هسته و وابسته در فارسی

اکنون که آموختید هسته در فارسی چیست و چه انواعی دارد، می‌توانید با مراجعه به تمرین‌های این بخش و حل کردن آزمون‌هایی که در اختیارتان قرار می‌گیرد، سطح اطلاعات خود را بسنجید. تمرین‌های بخش حاضر شامل سه قسمت هستند و هر قسمت نیز دارای ۱۰ سؤال است.

تمرین انواع هسته و وابسته در فارسی - بخش یک

سؤال‌های این بخش به صورت چهارگزینه‌ای طراحی شده‌اند. برای پاسخگویی به این آزمون، لازم است ابتدا صورت سؤال‌ها را با دقت بخوانید و سپس گزینه مورد نظر را علامت بزنید. برای اینکه از درستی جواب خود مطمئن شوید یا پاسخ درست هر سؤال را مشاهده کنید، کافی است روی گزینه «مشاهده جواب» کلیک کنید.

بعد از پاسخ‌گویی به همه سؤال‌ها، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نشان داده می‌شود که با کلیک روی آن می‌توانید امتیازهای دریافتی خود را مشاهده کنید.

بخش سوم تمرین انواع هسته و وابسته در فارسی

در گروه‌های اسمی زیر، نوع وابسته‌های پررنگ‌شده را مشخص کنید. برای مشاهده پاسخ هر سؤال، تنها لازم است بر گزینه «جواب» کلیک نمایید.

جمع بندی

در این مطلب، انواع گروه‌ها را در زبان فارسی بررسی کردیم و نشان دادیم که در ساختار آن‌ها از چه نوع هسته و وابسته‌ای استفاده می‌شود. همچنین توضیح دادیم که هسته در فارسی چیست و چگونه می‌توان آن را از سایر اجزای گروه تشخیص داد. در ادامه، با استفاده از مثال‌های متنوع، کاربرد هسته‌ و وابسته‌ها را در انواع گروه‌ها تحلیل کردیم. در مرحله بعد، به برخی از سؤال‌های متداول در مورد گروه‌ها و ساختار آن‌ها اشاره کردیم و به آن‌ها پاسخ دادیم. سپس آزمونی را در اختیارتان قرار دادیم که با پاسخگویی به آن می‌توانید مبحث گروه‌ها و هسته‌ آن‌ها را به خوبی بیاموزید و تمرین کنید.