ضمیر چیست؟ – به زبان ساده با مثال و تمرین

ضمیر کلمه‌ای است که جانشین اسم یا گروه‌های اسمی می‌شود و از تکرار آن‌ها جلوگیری می‌کند. انواع ضمیر در زبان فارسی عبارتند از: ضمیر شخصی، ضمایر پرسشی، ضمیر مشترک، ضمیر تعجبی، ضمیر اشاره، ضمیر مبهم، ضمیر شمارشی، ضمیر احترامی و ضمیر متقابل. به‌طور مثال، در جمله «خواهرم قفس پرنده را بلند کرد و آن را روی میز گذاشت.» از ضمیر اشاره «آن» به‌جای گروه اسمی «قفس پرنده» استفاده شده است. در این مطلب از مجله فرادرس، در عین حال که توضیح می‌دهیم ضمیر چیست، انواع و مثال‌های آن را نیز بررسی می‌کنیم.

در مرحله بعد، نشان می‌دهیم که ضمیرها کدام نقش‌های دستوری را در انواع جمله‌ها به عهده می‌گیرند. سپس توضیح می‌دهیم که تفاوت صفت با ضمیر چیست و چگونه می‌توان آن‌ها را از یکدیگر تشخیص داد. در نهایت، ۱۵ سؤال چهارگزینه‌ای را برای یادگیری بهتر این مبحث ارائه می‌کنیم.

ضمیر چیست؟

ضمیرها کلمه‌های هستند که به‌جای انواع اسم‌ها یا گروه‌های اسمی قرار می‌گیرند و به فرد، شیء یا پدیده‌ای در جهان خارج اشاره می‌کنند. ضمیرها می‌توانند نقش‌های دستوری اسم‌ها را به عهده بگیرند. از سوی دیگر، می‌توانند هسته گروه اسمی باشند یا به‌عنوان وابسته آن به کار بروند.

در برخی از کتاب‌های دستور زبان، ضمیر را «کنایه» نیز نامیده‌اند. در فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس، ضمیرهای فارسی و کاربرد آن‌ها آموزش داده شده‌اند. لینک این فیلم آموزشی را در کادر زیر مشاهده می‌کنید.

کلمه یا کلمه‌هایی که ضمیر به‌جای آن‌ها قرار می‌گیرد، «مرجع ضمیر» نامیده می‌‌شوند. ضمیرها معمولاً از نظر شخص و شمار با مرجع ضمیر مطابقت دارند.

در زبان فارسی، ۹ نوع ضمیر وجود دارد. انواع ضمیرها را در جدول زیر مشاهده می‌کنید.

با توجه به مثال زیر، ضمیرها و کاربرد آن‌ها را بهتر درک می‌کنید.

در مثال زیر، ضمیر شخصی «او» به‌جای کلمه «معلم» قرار گرفته است و از تکرار آن جلوگیری کرده است. این ضمیر دارای نقش دستوری نهادی است و به‌عنوان هسته گروه اسمی به کار رفته است.

در این بخش، به‌طور کلی توضیح دادیم که ضمیر چیست و انواع آن کدام‌اند. در بخش‌های بعدی، ضمن برشمردن انواع ضمایر، هر کدام را با مثال توضیح می‌دهیم.

انواع ضمیر فارسی

در بخش قبلی، ضمیرها را معرفی کردیم. در این بخش، نشان می‌دهیم که انواع ضمیر چیست و هر کدام چه ویژگی‌هایی دارند. انواع ضمیرها را در فهرست زیر نام برده‌ایم.

• ضمیر شخصی
• ضمیر پرسشی
• ضمایر مشترک
• ضمیر تعجبی
• ضمیر اشاره
• ضمایر مبهم
• ضمیر شمارشی
• ضمیر احترامی
• ضمیر متقابل

در ادامه، این ضمیرها را به‌طور کامل و البته با مثال آموزش می‌دهیم.

ضمیر شخصی

«ضمیرهای شخصی» برای اشاره به افراد و اشخاص به کار می‌روند. این ضمیرها به دو دسته منفصل و جدا یا ضمیر متصل و پیوسته تقسیم می‌شوند. هر کدام را در ادامه توضیح داده‌ایم.

• ضمیر جدا یا منفصل: استقلال معنایی، آوایی و دستوری دارند. همواره به صورت جداگانه به کار می‌روند.
• ضمیر پیوسته یا جدا: هرگز به صورت جداگانه به کار نمی‌روند. بلکه به کلمه قبل از خود متصل می‌‌شوند.

از سوی دیگر، همه ضمیرهای منفصل و متصل دارای ۶ شخص و شمار هستند. تمامی ضمیرهای شخصی متصل و منفصل را با توجه به شخص و شمار آن‌ها در جدول زیر مشخص کرده‌ایم.

برای اینکه ضمیرهای شخصی و کاربرد آن‌ها را بهتر یاد بگیرید، لازم است به نکته‌های زیر هم توجه کنید. البته در فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس نیز نکته‌های مهمی در مورد ضمیرهای شخصی توضیح داده شده است.

• ضمیرهای «شما» و «ما» بر معنای جمع دلالت دارند و معمولاً با نشانه‌های جمع، جمع بسته نمی‌شوند.
• چنانچه ضمیرهای «ما» و «شما» را جمع ببندیم و آن‌ها را به صورت ضمیرهای «ماها» و «شماها» درآوریم، در واقع بر معنای «امثال ما» و «امثال شما» دلالت می‌کنند.
• اگر بعد از ضمیر «من» از نقش‌نمای مفعولی «را» استفاده شود، این کلمه‌ها در هم ادغام شده و به صورت «مرا» درمی‌آیند.
• در صورتی که بعد از ضمیر «تو» از نقش‌نمای مفعولی «را» استفاده شود، این کلمه‌ها با هم ترکیب می‌شوند و به صورت «ترا» درمی‌آیند.
• در برخی از کتاب‌های دستور زبان به شناسه‌های فعلی «ـَ م، ی، ـَ د / ø، یم، ید، ـَ ند»، ضمیر پیوسته فاعلی گفته می‌‌شود.
• همچنین در بعضی از کتاب‌های دستور زبان، ضمایر پیوسته، به‌عنوان ضمیر پیوسته مفعولی و اضافی معرفی شده‌اند.
• چنانچه قبل از ضمیرهای پیوسته «ـَ م، ـَ ت و ـَ ش» کلمه‌ای بیاید که حرف آخر آن «ا» یا «او» است، بین آن کلمه و ضمیر بعد از آن، «ی» میانجی قرار می‌گیرد: زانو + ـَ م ← زانویَم.

• در فارسی محاوره، اگر ضمیرهای «ـَ م، ـَ ت و ـَ ش» بعد از کلمه‌های مختوم به «ا» یا «او» بیایند، بین آن‌ها واج میانجی قرار نمی‌گیرد: زانو + ـَ م ← زانوم.
• ضمیرهای پیوسته در برخی مواقع، نشان‌دهنده مالکیت هستند (کتابم). به‌همین خاطر، به آن‌ها «ضمیر مِلکی» نیز گفته می‌‌شود.
• در برخی مواقع، برای احترام به مخاطب، به‌جای ضمیر مفرد «تو / ـَ ت» از ضمیر جمع «شما / تان» استفاده می‌شود.
• همچنین برای احترام ممکن است به‌جای «او / ـَ ش» از ضمیرهای «ایشان / شان» استفاده شود.
• در برخی از کتاب‌های دستور زبان، ضمیرهای پیوسته به‌عنوان «واژه‌بست» معرفی شده‌اند.

حذف ضمیر شخصی

در بسیاری از موارد، ضمیرهای شخصی با روش حذف به قرینه لفظی از جمله حذف می‌شود. به‌ویژه زمانی که به‌عنوان نهاد یا فاعل جمله آمده باشند و گوینده یا نویسنده بر آن‌ها تأکید نکرده باشد.

در زبان «ضمیرانداز» فارسی، ضمیرها، به‌‌خصوص ضمیرهای اول شخص و دوم شخص از جمله حذف می‌‌شوند. برای روشن‌تر شدن این نکته به مثال زیر توجه کنید.

همان‌طور که مشاهده می‌کنید، نهاد و فاعل جمله زیر حذف شده است. در واقع، نهاد آن، ضمیر محذوف «تو» است که به قرینه لفظی شناسه «ی» حذف شده است.

گوینده یا نویسنده جمله زیر، قصد تأکید بر نهاد جمله را نداشته است، به‌همین خاطر آن را از جمله حذف کرده است.

جهش و جا به‌ جایی ضمیر

در برخی از جمله‌ها، به‌خصوص در آثار ادبی، ضمیرهای شخصی از محل اصلی خود جابه‌جا می‌شوند و در بخش دیگری از جمله قرار می‌گیرند. جابه‌جایی ضمیر غالباً در مورد ضمیرهای شخصی متصل رخ می‌دهد و برای رعایت وزن و قافیه شعر صورت می‌گیرد.

جهش ضمیر و چگونگی آن در فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس تدریس شده است.

در مثال زیر، نمونه‌ای از جهش ضمیر را نشان داده‌ایم. در بیت زیر، شاعر برای رعایت وزن شعر، ضمیر شخصی متصل «ـَ ت» را جابه‌جا کرده است و به‌جای اینکه آن را بعد از کلمه «دوست» بیاورد، آن را به انتهای «چنان» متصل کرده است.

همچنین ضمیر «ـَ م» به‌جای اینکه به کلمه «دل» متصل شود، در انتهای کلمه «وصل» قرار گرفته است.

در صورتی که این ضمیرها را سر جای اصلی خود قرار بدهیم، مصراع اول به این صورت درمی‌آید: «چنان دوستت می‌دارم که وصل دلم نمی‌خواهد.»

مثال ضمیر شخصی

در ادامه، مثال‌های بیشتری را از انواع ضمیرهای شخصی توضیح می‌دهیم تا به‌خوبی یاد بگیرید که این نوع از ضمیر چیست و چگونه به کار می‌رود.

مثال اول برای ضمیر شخصی

در مثال زیر، از ضمیر شخصی «ایشان» استفاده شده است. این ضمیر به صورت مستقل به کار رفته است. بنابراین، نوعی ضمیر شخصی منفصل به شمار می‌آید.

همان‌طور که مشاهده می‌کنید، این ضمیر در جایگاه نهاد جمله قرار گرفته است و از نظر شخص و شمار (سوم شخص جمع) با فعل جمله مطابقت دارد.

مثال دوم برای ضمیر شخصی

در جمله زیر، از ضمیر شخصی «شما» استفاده شده است. این ضمیر به‌خودی‌خود بر معنای جمع دلالت دارد. اکنون که با نشانه جمع «ها» آمده است، بر معنای «امثال شما» دلالت می‌کند.

مثال سوم برای ضمیر شخصی

در کادر زیر، نمونه‌ای از کاربرد ضمیر پیوسته «ـَ ش» را نشان داده‌ایم. این ضمیر به‌تنهایی کاربرد ندارد. در این مثال نیز به کلمه قبل از خود متصل شده است.

ضمیر پرسشی

«ضمیرهای پرسشی» در واقع، کلمه‌های پرسشی هستند که با استفاده از آن‌ها می‌توانیم کیفیت، مقدار، نوع و... را مورد پرسش قرار بدهیم. برخی از رایج‌ترین کلمه‌های پرسشی را با مثال در جدول زیر نشان داده‌ایم.

ضمیرهای پرسشی را با توجه به نکته‌های زیر بهتر یاد می‌گیرید.

• ضمیرهای پرسشی جانشین اسم می‌شوند و به جای آن به کار می‌روند. به همین خاطر، بعد از آن‌ها، اسمی نمی‌آید. در صورتی که بعد از این ضمیرها، اسمی قرار گرفته باشد، دیگر ضمیر پرسشی نیستند. بلکه صفت پرسشی محسوب می‌شوند. صفت‌های پرسشی را می‌توانید با مشاهده فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس بیاموزید.
• «که» و «چه» اگر قبل از فعل ربطی «است» قرار بگیرند، به صورت «کیست» و «چیست» درمی‌آیند.

مثال ضمیر پرسشی

در مثال‌های زیر، نمونه‌هایی از ضمیرهای پرسشی و کاربرد آن‌ها را نشان داده‌ایم.

مثال اول برای ضمیر پرسشی

در مثال زیر، «چندم» در واقع جانشین گروه اسمی «کلاس چندم» شده است. بنابراین، نوعی ضمیر به شمار می‌آید. مشاهده می‌کنید بعد از این کلمه هیچ اسمی نیامده است.

مثال دوم برای ضمیر پرسشی

«چه‌قدر» یکی از ضمیرهای پرسشی رایج در زبان فارسی است که کاربرد آن را در مثال زیر نشان داده‌ایم. مانند سایر ضمیرها، بعد از این ضمیر نیز از اسم یا گروه اسمی استفاده نشده است.

مثال سوم برای ضمیر پرسشی

در این مثال، ضمیر پرسشی «چه» به کار رفته است. بعد از این ضمیر، هیچ اسمی نیامده است. ضمیر «چه» به‌تنهایی در نقش نهاد جمله به کار رفته است.

ضمیر مشترک

به ضمیرهایی که برای اشاره به اشخاص به کار می‌روند و بین شخص و شمارهای مختلف مشترک هستند، «ضمیر مشترک» گفته می‌‌شود. انواع ضمیرهای مشترک را در جدول زیر مشاهده می‌کنید.

ضمیرهای مشترک را با توجه به نکته‌های زیر بهتر می‌آموزید.

• ضمیرهای «خویش» و «خویشتن» امروزه کاربرد زیادی ندارند.
• ضمیر «خود» گاهی به‌عنوان مضاف، قبل از ضمیرهای شخصی منفصل قرار می‌گیرد: خودِ شما، خودِ من.
• در برخی موارد، ضمیرهای شخصی پیوسته به انتهای ضمیر «خود» متصل می‌شوند: خودم، خودت، خودش.
• گاهی ضمیر مشترک «خود»، بدون کسره اضافه، بعد از ضمیرهای شخصی جدا قرار می‌گیرد: من خود به شما گفتم.
• ممکن است در زبان محاوره، «خود» را با «ها» جمع ببندند و بعد از آن یکی از ضمیرهای پیوسته را قرار بدهند: خودهامان، خودهاتان، خودهاشان.

مثال ضمیر مشترک

در ادامه، مثال‌های بیشتری از ضمیرهای مشترک ارائه شده است.

مثال اول برای ضمیر مشترک

«خود» پرکاربردترین ضمیر مشترک در زبان فارسی است که مثالی از آن را در کادر زیر مشاهده می‌کنید. البته به انتهای این ضمیر، ضمیر شخصی پیوسته «تان» نیز متصل شده است.

مثال دوم برای ضمیر مشترک

«خویشتن» امروزه دیگر در فارسی محاوره کاربرد ندارد اما در گذشته، به‌خصوص در شعر و ادبیات، کاربرد زیادی داشته است. همان‌طور که در بیت زیر نیز به کار رفته است.

مثال سوم برای ضمیر مشترک

«خویش» نیز یکی از ضمیرهای کم‌کاربرد زبان فارسی است که غالباً در متون ادبی به کار می‌رود. در مثال زیر، کاربرد این ضمیر مشترک را نشان داده‌ایم.

ضمیر تعجبی

«ضمیرهای تعجبی» در جمله‌های تعجبی یا عاطفی به کار می‌روند و تعجب گوینده یا نویسنده را نشان می‌دهند. رایج‌ترین ضمیرهای پرسشی «چه» و «عجب» هستند که کاربرد آن‌ها را در مثال‌های زیر نشان داده‌ایم.

نکته: ضمیرهای اشاره مانند تمامی ضمیرها جانشین اسم‌ها می‌شوند. به همین دلیل، قبل و بعد از آن‌ها اسمی نمی‌آید. در صورتی که بعد از این ضمیرها، اسمی قرار بگیرد، دیگر ضمیر تعجبی نیستند. بلکه صفت تعجبی به شمار می‌روند.

صفت تعجبی و سایر صفت‌ها در فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس بررسی شده‌اند.

مثال ضمیر تعجبی

در مثال‌های زیر، ضمیرهای تعجبی و کاربرد آن‌ها نشان داده شده است.

مثال اول برای ضمیر تعجبی

گوینده جمله زیر قصد داشته است تعجب خود را از پدیده خاصی بیان کند. البته به‌جای اینکه مستقیماً به آن پدیده اشاره کند، از ضمیر تعجبی «چه» استفاده کرده است.

بعد از «چه» از اسم یا گروه اسمی استفاده نشده است. بنابراین، می‌توانیم با اطمینان بگوییم که «چه» در جمله زیر نوعی ضمیر است، نه صفت. انتهای این کلمه، نشانه جمع «ها» قرار گرفته است.

مثال دوم برای ضمیر تعجبی

«عجب» یکی دیگر از ضمیرهای پرسشی است که کاربرد آن را در مثال زیر مشاهده می‌کنید. این ضمیر به‌تنهایی و بدون کاربرد اسم یا گروه اسمی به کار رفته است.

ضمیر اشاره

«ضمیرهای اشاره» برای اشاره کردن به افراد، اشیاء و پدیده‌ها به کار می‌روند. «این» و «آن» دو مورد از رایج‌ترین ضمیرهای اشاره هستند. سایر ضمیرهای اشاره از ترکیب «این» و «آن» با کلمه‌های دیگر به وجود آمده‌اند.

در جدول زیر، برخی از رایج‌ترین ضمیرهای پرسشی را با مثال معرفی کرده‌ایم.

اکنون که با ضمایر اشاره آشنا شدید، لازم است نکته‌های تکمیلی زیر را نیز در مورد این ضمیرها یاد بگیرید.

• ضمیرهای اشاره جانشین اسم‌ها می‌شوند. بنابراین، بعد از آن‌ها اسمی نمی‌آید. اگر بعد از آن‌ها از اسم استفاده شده باشد، دیگر ضمیر اشاره نیستند. بلکه صفت اشاره به شمار می‌آیند.
• می‌توان ضمیرهای اشاره را با نشانه‌های جمع «ها / ان» جمع بست.
• اگر مرجع ضمیر اشاره انسان باشد، با «ان» جمع بسته می‌شود: آنان.
• در صورتی که مرجع ضمیر اشاره شیء باشد، با «ها» جمع بسته می‌شود: این‌ها.
• اگر قبل از ضمیرهای اشاره «این» و «آن» از حرف اضافه «به» استفاده شود، این ضمیرها به صورت «بدین» و «بدان» درمی‌آیند.
• در آثار ادبی، از ترکیب حرف اضافه «به» با ضمیرهای «او» و «ایشان»، «بدو» و «بدیشان» ساخته شده است.

مثال ضمیر اشاره

ضمیرهای اشاره و کاربرد آن‌ها را با توجه به مثال‌های زیر بهتر یاد می‌گیرید.

مثال اول برای ضمیر اشاره

در این مثال از ضمیر اشاره «این» استفاده شده است. این کلمه‌ به‌تنهایی در جایگاه مفعول جمله قرار گرفته است و همان‌طور که مشاهده می‌کنید بعد از آن اسمی نیامده است.

مثال دوم برای ضمیر اشاره

در مثال زیر، کاربرد «این یکی» و «آن یکی» را به‌عنوان ضمیر مبهم نشان داده‌ایم. این ضمیرها به‌تنهایی در جایگاه نهاد یا فاعل جمله قرار گرفته‌اند.

مثال سوم برای ضمیر اشاره

«همان» یکی از ضمیرهای اشاره رایج در زبان فارسی است. در مثال زیر، این ضمیر به‌تنهایی و بدون اسم یا گروه اسمی به کار رفته است.

ضمیر مبهم

«ضمایر مبهم» برای اشاره به افراد، اشیاء یا پدیده‌های مبهم به کار می‌روند. برخی از پرکاربردترین ضمیرهای مبهم را در جدول زیر مشخص کرده‌ایم.

نکته: قبل یا بعد از ضمیرهای پرسشی از اسم استفاده نمی‌شود، زیرا این کلمه‌ها در واقع جانشین اسم‌ها می‌شوند. چنانچه بعد از آن‌ها، اسمی قرار بگیرد، ضمیر اشاره نیستند، بلکه صفت مبهم محسوب می‌‌شوند.

تمامی صفت‌ها، از جمله صفت مبهم در فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس توضیح داده شده‌اند.

مثال ضمیر مبهم

در این بخش، مثال‌هایی از ضمیرهای مبهم و کاربرد آن‌ها را بررسی می‌کنیم.

مثال اول برای ضمیر مبهم

«بعضی‌ها» نهاد جمله زیر و نوعی ضمیر مبهم است. از این ضمیر برای اشاره به اشخاصی مبهم استفاده شده است.

مثال دوم برای ضمیر مبهم

«فلان» و «بهمان» هر دو از ضمیرهای مبهم فارسی هستند که غالباً در فارسی محاوره به کار می‌‌روند. این ضمیرها در جمله زیر با نقش دستوری متممی به کار رفته‌اند.

مثال سوم برای ضمیر مبهم

«قدری» نوعی ضمیر مبهم است که مقدار و اندازه یک پدیده را به‌طور مبهم نشان می‌دهد. این ضمیر در جمله زیر نیز با نقش دستوری قیدی به کار رفته است.

ضمیر شمارشی

می‌دانیم که صفت‌های شمارشی، چه از نوع اصلی (یک، دو، سه و...) و چه از نوع ترتیبی (اول، اولین، دومی، دومین و...) قبل یا بعد از اسم‌ها قرار می‌گیرند و تعداد یا ترتیب آن‌ها را نشان می‌دهند. اگر این اعداد به‌تنهایی به کار بروند و بعد از آن‌ها، اسمی قرار نگیرد، نوعی «ضمیر پرسشی» به شمار می‌آیند.

غالباً اعداد ترتیبی به‌عنوان ضمیر پرسشی به کار می‌روند. البته از میان اعداد ترتیبی، بیشتر اعداد ترتیبی نوع یک در نقش ضمیر شمارشی کاربرد دارند. در ادامه، هر کدام از انواع اعداد ترتیبی را توضیح داده‌ایم.

• اعداد ترتیبی نوع یک: با اضافه شدن پسوند «ـُ م» به انتهای اعداد اصلی ساخته می‌شوند، مانند «دوم، سوم، چهارم و...». اعداد «اول» و «نخست» با اینکه ترتیبی نوع یک هستند اما چنین ساختاری ندارند.
• اعداد ترتیبی نوع دو: با اضافه شدن پسوند «ـُ مین» به انتهای اعداد اصلی به دست می‌آیند، مانند «دومین، سومین، چهارمین و...». اعداد «اولین» و «نخستین» با اینکه عدد ترتیبی نوع دو هستند اما چنین ساختاری ندارند.

مثال ضمیر شمارشی

در ادامه، مثال‌هایی از ضمیر شمارشی را در جمله‌ها توضیح می‌دهیم.

مثال اول برای ضمیر شمارشی

در جمله زیر، از ضمیر شمارشی «دوم» استفاده شده است. انتهای این ضمیر، نشانه نکره «ی» آمده است. همان‌طور که می‌دانید ضمیرها جانشین اسم‌ها می‌شوند و برخی از ویژگی‌های اسم‌ها به آن‌ها تعلق می‌گیرد.

نشانه نکره «ی» معمولاً در انتهای اسم‌ها قرار می‌گیرد اما چون ضمیر «دوم» به‌جای اسم آمده است، نشانه نکره در انتهای آن قرار گرفته است.

مثال دوم برای ضمیر شمارشی

«سوم» نوعی ضمیر شمارشی است که به‌تنهایی و بدون همراهی اسم به کار رفته است. در انتهای این ضمیر، «ی» نکره قرار گرفته است.

ضمیر احترامی

در برخی از کتاب‌های دستور زبان، به «ضمیرهای احترامی» نیز اشاره شده است. این ضمیرها، همان کلمه‌هایی هستند که برای احترام به طرف مقابل به کار می‌بریم.

برخی از ضمیرهای احترامی را همراه با مثال در جدول زیر ارائه کرده‌ایم.

نکته: چنانچه ضمیر «شما» برای احترام به طرف مقابل، به‌جای ضمیر «تو» به کار برود، نوعی ضمیر احترامی به شمار می‌آید.

مثال ضمیر احترامی

ضمیرهای احترامی و کاربرد آن‌ها را با مثال‌های زیر بهتر می‌آموزید.

مثال اول برای ضمیر احترامی

«جنابعالی» نوعی ضمیر احترامی است که کاربرد آن را در مثال زیر نشان داده‌ایم. از این کلمه برای احترام به مخاطب استفاده شده است.

مثال دوم برای ضمیر احترامی

«حقیر» اگرچه نوعی صفت است اما در این جمله، نقش ضمیر احترامی را به عهده دارد. در واقع، گوینده این جمله، با هدف فروتنی و احترام به مخاطب، برای اشاره به خود از این کلمه استفاده کرده است.

ضمیر متقابل

به ضمیرهایی که نشان‌دهنده رابطه و عمل متقابل هستند، «ضمیر متقابل» گفته می‌شود. رایج‌ترین ضمیرهای متقابل را در جدول زیر با مثال نشان داده‌ایم.

مثال ضمیر متقابل

در این بخش، مثال‌هایی از کاربرد ضمیرهای متقابل را در جمله بررسی می‌کنیم و نشان می‌‌دهیم که کاربرد این نوع از ضمیر چیست و نقش دستوری آن چگونه است.

مثال اول برای ضمیر متقابل

در مثال زیر، «همدیگر» نوعی ضمیر متقابل است که بر رفتار دوسویه دلالت دارد. این ضمیر نقش دستوری مفعولی را به عهده گرفته است.

مثال دوم برای ضمیر متقابل

در مثال زیر، «همدیگر» به‌عنوان ضمیر متقابل و با نقش دستوری اضافی یا مضاف‌الیهی به کار رفته است.

یادگیری اسم‌ ها و گروه های اسمی با آموزش های فرادرس

در بخش‌های قبلی به این نکته اشاره کردیم که تمامی انواع ضمیرها جانشین اسم‌ها یا گروه‌های اسمی می‌‌شوند و از تکرار آن‌ها جلوگیری می‌کنند. با توجه به همین نکته متوجه می‌‌شویم که شناخت گروه‌های اسمی، برای یادگیری بهتر ضمیرها و کاربرد آن‌ها تا چه حد ضرورت دارد.

به همین منظور، توصیه می‌کنیم فیلم‌های آموزشی زیر را تهیه کرده و مشاهده کنید.

• فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس
• فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس

البته اگر بخواهید از ضمیرها و گروه‌های اسمی فراتر بروید و با سایر مباحث دستور زبان آشنا شوید، مشاهده مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر را پیشنهاد می‌کنیم.

• مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس

نقش دستوری ضمیرها

هر کلمه و گروهی که در جمله به کار برود، نقش به‌خصوصی را در ساختار دستوری آن جمله به عهده دارد. به این نوع از نقش‌ها، نقش دستوری گفته می‌‌شود. به این علت که ضمیرها جانشین اسم‌ها می‌شوند، می‌توانند نقش دستوری اسم‌ها را به عهده بگیرند.

برخی از مهم‌ترین نقش‌های دستوری در فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس توضیح داده شده‌اند. از طریق لینک زیر می‌توانید به این فیلم آموزشی دسترسی داشته باشید.

در جدول زیر، با مثال نشان داده‌ایم که نقش دستوری ضمیر چیست و ضمیرها کدام نقش‌ها را می‌توانند به عهده بگیرند.

البته انواع ضمیرها از این جهت که کدام نقش‌های دستوری را به عهده بگیرند، با یکدیگر متفاوت‌اند. در جدول زیر، نقش‌های دستوری مربوط به هر کدام از ضمیرها را مشخص کرده‌ایم.

در مطلب زیر از مجله فرادرس، نقش‌های دستوری فارسی و انواع آن‌ها آموزش داده شده‌اند.

تفاوت صفت با ضمیر چیست؟

برخی از ضمیرها، مانند ضمیرهای اشاره، مبهم، تعجبی و... علاوه‌بر اینکه ضمیر هستند، می‌توانند به‌عنوان انواع صفت‌ها نیز به کار بروند. به‌طور مثال، «این» هم می‌تواند ضمیر اشاره باشد و هم می‌توان نقش صفت اشاره را به عهده بگیرد.

به همین دلیل گاهی تشخیص ضمیرها و صفت‌ها از یکدیگر دشوار می‌‌شود. برای اینکه بتوانید صفت‌ها و ضمیرها را به‌راحتی از یکدیگر تشخیص بدهید، لازم است به نکته‌های زیر توجه کنید.

• یعد از ضمیرها، اسم یا گروه اسمی قرار نمی‌گیرد اما بعد از صفت‌ها، از یک یا چند اسم استفاده می‌‌شود.
• ضمیرها را می‌توان با نشانه‌های جمع، جمع بست اما صفت‌ها معمولاً جمع بسته نمی‌‌شوند.

برای یادگیری بهتر این نکته‌ها، مثال‌های زیر را با هم بررسی می‌کنیم.

در مثال بالا، دو جمله نشان داده شده است. در هر کدام از این جمله‌ها از کلمه «این» استفاده شده است. «این» در جمله اول، صفت اشاره است، زیرا بعد از آن اسم «نمایشگاه» قرار گرفته است. «این» را در این جمله نمی‌توان جمع بست و در صورتی که ان را جمع ببندیم، جمله بی‌معنا خواهد شد.

برعکس، در جمله دوم، «این» ضمیر اشاره است. همان‌طور که مشاهده می‌کنید بعد از این کلمه هیچ اسمی نیامده است. از سوی دیگر، می‌توان آن را جمع بستن و به صورت «این‌ها» به کار برد، بدون آنکه ساختار جمله به هم بریزد.

مطابقت ضمیر با فعل

گفتیم که ضمیرها می‌توانند با نقش دستوری نهادی و در جایگاه نهاد به کار بروند. همان‌طور که می‌دانید، فعل‌های فارسی از نظر شخص و شمار با نهاد یا فاعل جمله مطابقت دارند. برای یادگیری بهتر صرف فعل‌ها می‌توانید از فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس کمک بگیرید.

لینک این فیلم آموزشی را در ادامه مشاهده می‌کنید.

چنانچه ضمیرها در جایگاه نهاد قرار بگیرند، باید از نظر شخص و شمار با فعل جمله مطابقت داشته باشند. در این مورد، لازم است به نکته‌های زیر توجه داشته باشید.

• اگر مرجع ضمیر «آن‌ها» انسان باشد، فعل آن به صورت جمع به کار می‌رود.
• اگر مرجع «آن‌ها» انسان نباشد، فعل آن هم به صورت مفرد و هم به صورت جمع به کار می‌رود.
• اگر ضمیرهای اول شخص «من» و «ما» به‌طور همزمان نهاد جمله باشند و بین آن‌ها حرف عطف «و» آمده باشد، برای آن‌ها از فعل اول شخص جمع استفاده می‌شود.
• اگر ضمیرهای «تو» و «شما» به ضمیر دیگری به‌جز «من» و «ما» عطف بشوند، برای آن‌ها از فعل دوم شخص جمع استفاده می‌‌شود.
• اگر دو ضمیر به‌عنوان نهاد جمله به کار بروند و بین آن‌ها حرف «با» قرار داشته باشد، فعل جمله از نظر شخص و شمار با ضمیر قبل از «با» مطابقت می‌کند.

سؤالات متداول

در بخش‌های قبلی به این سؤال پاسخ دادیم که ضمیر چیست و به چند دسته تقسیم می‌شود. در این بخش، سؤالات متداولی را که در مورد این مبحث مطرح شده‌اند، بررسی می‌کنیم و به آن‌ها پاسخ می‌دهیم.

آیا ضمیرهای شخصی تنها برای اشاره به انسان‌ها به کار می‌روند؟

خیر، در برخی مواقع، به‌خصوص هنگامی که در جمله از آرایه تشخیص یا جان‌بخشی استفاده شده باشد، می‌توان ضمیرهای شخصی را برای اشاره به حیوانات یا اشیاء هم به کار برد.

آیا ضمیرها همیشه از نظر شخص و شمار با مرجع خود مطابقت دارند؟

خیر، در برخی مواقع، برای رعایت احترام، برای اشاره به شخص مفرد مخاطب از ضمیرهای جمع مخاطب استفاده می‌‌شود.

آیا ضمیرهای پرسشی صرفاً در جمله‌های پرسشی به کار می‌روند؟

خیر، ضمیرهای پرسشی هم در جمله‌های پرسشی (کدام را دیدی؟) و هم در جمله‌های خبری (می‌دانم کدام را دیدی.) کاربرد دارند.

تمرین ضمیر و انواع آن

تا اینجا یاد گرفتید که ضمیر چیست و چه انواعی دارد. در این بخش، تمرین‌هایی ارائه می‌شود که با پاسخگویی به آن‌ها می‌توانید مبحث ضمیر و انواع آن‌ را مرور کنید.

برای پاسخگویی به این تمرین‌ها، ابتدا صورت هر کدام از سؤال‌ها را مرور کنید. سپس گزینه مورد نظرتان را علامت بزنید. با کلیک روی گزینه «مشاهده جواب»، پاسخ درست هر سؤال نشان داده می‌‌شود.

بعد از اینکه به تمامی سؤال‌ها جواب دادید، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» را مشاهده خواهید کرد. با کلیک روی آن می‌توانید تعداد امتیازهایی را که در این آزمون کسب کرده‌اید، مشاهده کنید.

جمع بندی انواع ضمیرها

اینکه ضمیر چیست و چه انواعی دارد، موضوع اصلی این مطلب از مجله فرادرس است. در مطلب پیش رو، انواع ضمیرها را مشخص کردیم و هر کدام را با مثال نشان دادیم. تمامی انواع ضمیرها را در جدول زیر مشاهده می‌کنید.

در بخش پایانی، ۱۵ سؤال چهارگزینه‌ای برای یادگیری بهتر ضمیرها ارائه کرده‌ایم.