بن ماضی چیست؟ + تعریف، نحوه ساخت و تشخیص + مثال و تمرین
بنابر یک تعریف ساده به کلمههایی مانند: نشستن، رفتن، دیدن، خوردن و... «مصدر در زبان فارسی» میگویند. چنانچه حرف «ن» را از آخر این کلمهها حذف کنیم، بن ماضی بهدست میآید. در این آموزش از مجله فرادرس قصد داریم عناصر این تعریف را بشناسیم تا در نهایت بن ماضی را در دستور زبان فارسی شناسایی کنیم.
روش تشخیص بن ماضی چیست؟
به جملههای زیر توجه کنید، فعل در زبان فارسی را در هر جمله برجسته کردهایم.
من دیروز مقاله را خواندم.
تو دیروز مقاله را خواندی.
او دیروز مقاله را خواند.
ما دیروز مقاله را خواندیم.
شما دیروز مقاله را خواندید.
آنها دیروز مقاله را خواندند.
همانطور که مشاهده میکنید، زمان فعلهای جملههای بالا گذشته یا ماضی است. هر فعل صورتهای مختلفی دارد که از روی آن میتوان شخص، شمار و زمان فعل را دریافت. در جدول زیر شش فعل بالا را مشاهده میکنید.
شش ساخت فعل «خواندن» در زمان گذشته | |
مفرد | جمع |
خواندم | خواندیم |
خواندی | خواندید |
خواند | خواندند |
اگر با دقت به شش ساخت زمان گذشته فعل خواندن نگاه کنید، متوجه حضور یک جزء ثابت میشوید. این جزء ثابت «خواند» است. به این جزء ثابت «بن فعل» گذشته میگویند. جزء دیگر که در هر شخص تغییر میکند «شناسه» است که اطلاعاتی درباره شمار و شخص فعل به ما میدهد. بهدست آوردن بن ماضی بسیار ساده است. کافی است حرف «ن» را از آخر مصدر فعل برداریم تا به آن برسیم. مصدر واژهای است که مفهوم اصلی فعل را بدون اینکه مفاهیم زمان و شخص را در برداشته باشد، میرساند. مانند «خوردن» که در آن نه مشخص است که چه کسی خورده است و نه مشخص است در چه زمانی فعل صورت گرفته است. در جدول زیر مصدر فعلهای پرکاربرد زبان فارسی را در کنار بن ماضی مشاهده میکنید.
مصدر و بن ماضی فعل در زبان فارسی | |
مصدر | بن ماضی |
باریدن | بارید |
تکاندن | تکاند |
آراستن | آراست |
آزمودن | آزمود |
بافتن | بافت |
تنیدن | تنید |
آسودن | آسود |
آشامیدن | آشامید |
آشفتن | آشفت |
بخشیدن | بخشید |
آشفتن | آشفت |
آغشتن | آغشت |
بردن | برد |
جنبیدن | جنبید |
آفریدن | آفرید |
بریدن | برید |
جستن | جست |
آلودن | آلود |
بستن | بست |
جوشیدن | جوشید |
آمدن | آمد |
بودن | بود |
جویدن | جوید |
آمدن | آمد |
بودن | بود |
آمرزیدن | آمرزید |
بوییدن | بویید |
چریدن | چرید |
آموختن | آموخت |
بیختن | بیخت |
چرخیدن | چرخید |
آوردن | آورد |
پاشیدن | پاشید |
چکیدن | چکید |
پذیرفتن | پذیرفت |
خراشیدن | خراشید |
افروختن | افروخت |
پرستیدن | پرستید |
خرامیدن | خرامید |
خشکیدن | خشکید |
کاربردهای بن ماضی
بن ماضی در ساخت فعلهای زمانهای زبان فارسی نقشآفرینی میکند. برای مثال در فعلهای زمان ماضی ساده، ماضی نقلی، ماضی استمراری و... از ترکیب آن با مقولههای دیگر استفاده میکنیم. در ادامه زمانهای فعلی که با بن ماضی ساخته میشوند را بررسی میکنیم. در جملههای زیر از فعلهای استفاده کردهایم که با کمک بن ماضی ساخته شدهاند.
سعید علی را دید.
(فعل جمله، در زمان ماضی ساده است.)
فهمیدم که نامه را نوشته و توی پاکت گذاشته است.
(فعل جمله، در زمان ماضی نقلی است.)
همانطور که از در بیرون میرفتم، نگاه تندی به اهل خانه کردم.
(فعل جمله، در زمان ماضی استمراری است.)
مریم تازه از خواب بیدار شده بود که مهمانها آمدند.
(فعل جمله، در زمان ماضی بعید است.)
فعل ماضی ساده
فعل ماضی ساده یا مطلق یا گذشته ساده از ترکیب بن ماضی و شناسهها ساخته میشود. سومشخص مفرد در این زمان، همان بن ماضی است، یعنی شناسه ندارد. در جدول زیر فعل «دیدن» را در این زمان با کمک بن ماضی یعنی «دید» و شناسهها صرف کردهایم.
فعل «دیدن» در زمان ماضی ساده | |
صیغه | صرف فعل |
اولشخص مفرد | دیدم |
دومشخص مفرد | دیدی |
سومشخص مفرد | دید |
اولشخص جمع | دیدیم |
دومشخص جمع | دیدید |
سومشخص جمع | دیدند |
در جملههای زیر از فعل ماضی ساده استفاده شده است.
ابن سینا در همدان درگذشت.
(در این جمله یک گذشته دور نقل شده است.)
به تازگی او را دیدم.
(در این جمله از گذشتهای نزدیک نقل شده است.)
دوستان، من رفتم.
(در این جمله وقوع فعلی در آینده با فعل ماضی ساده روایت شده است.)
فعل ماضی نقلی
ماضی نقلی از صفت مفعولی فارسی (بن ماضی به اضافه «ـه») و فعلهای کمکی (ام، ای، است، ایم، اید، اند) ساخته میشود. در جدول زیر فعل «خوردن» در زمان ماضی نقلی صرف شده است.
فعل «خوردن» در زمان ماضی نقلی | |
صیغه | صرف فعل |
اولشخص مفرد | خوردهام |
دومشخص مفرد | خوردهای |
سومشخص مفرد | خورده است |
اولشخص جمع | خوردهایم |
دومشخص جمع | خوردهاید |
سومشخص جمع | خوردهاند |
کاربرد زمان ماضی نقلی را میتوانید در جملههای زیر مشاهده کنید.
مسافران در راه ماندهاند.
(فعل جمله در زمان گذشته شروع شده است و هنوز ادامه دارد.)
زهرا به شهر دوری رفته است.
(فعل جمله در گذشته اتفاق افتاده است و اثر آن هنوز باقی است.)
فعل ماضی استمراری
ساخت فعل ماضی استمراری شبیه ماضی ساده است که به ابتدای آن «می» اضافه شده است. در جدول زیر فعل «رفتن» را در این زمان صرف کردهایم.
فعل «رفتن» در زمان ماضی استمراری | |
صیغه | صرف فعل |
اولشخص مفرد | میرفتم |
دومشخص مفرد | میرفتی |
سومشخص مفرد | میرفت |
اولشخص جمع | میرفتیم |
دومشخص جمع | میرفتید |
سومشخص جمع | میرفتند |
کاربرد فعلهای زمان گذشته استمراری را در جملههای زیر میتوانید مشاهده کنید.
اغلب پیش ما میآمد و من و او شطرنج بازی میکردیم.
(فعل جمله در گذشته استمرار داشته است.)
پدربزرگم قلیان میکشید و همین هم او را زمینگیر کرد.
(فعل جمله برای بیان عادتی در گذشته استفاده شده است.)
فعل ماضی بعید
فعل ماضی بعید یا گذشته دور از ترکیب صفت مفعولی (بن ماضی به اضافه «ـه») و ماضی ساده فعل «بودن» ساخته میشود. در جدول زیر فعل «خواستن» را در این زمان صرف کردهایم.
فعل «خواستن» در زمان ماضی بعید | |
صیغه | صرف فعل |
اولشخص مفرد | خواسته بودم |
دومشخص مفرد | خواسته بودی |
سومشخص مفرد | خواسته بود |
اولشخص جمع | خواسته بودیم |
دومشخص جمع | خواسته بودید |
سومشخص جمع | خواسته بودند |
برای آشنایی با کاربرد این زمان به جملههای زیر توجه کنید.
خیلی سال پیش پدرش به خانه ما آمده بود. از پدرم خواسته بود که مرا برای پسرش نشان کنند. پدرم موافقت نکرده بود.
(فعلهای برجسته شده در زمان ماضی بعید برای بیان فعلیاند که در گذشته دوری رخ دادهاند.)
زهرا کار تمیز کردن خانه را تمام کرده بود که مادرش سر رسید.
(در این جمله از ماضی بعید برای بیان فعلی که در گذشته پیش از فعل دیگری رخ داده است، استفاده شده است.)
فعل ماضی ابعد
فعل ماضی ابعد یا گذشته دورتر از صفت مفعولی (بن ماضی به اضافه «ـه») و ماضی نقلی فعل «بودن» ساخته میشود. در جدول زیر فعل «گرفتن» را در این زمان صرف کردهایم.
فعل «گرفتن» در زمان ماضی ابعد | |
صیغه | صرف فعل |
اولشخص مفرد | گرفته بودهام |
دومشخص مفرد | گرفته بودهای |
سومشخص مفرد | گرفته بوده است |
اولشخص جمع | گرفته بودهایم |
دومشخص جمع | گرفته بودهاید |
سومشخص جمع | گرفته بودهاند |
کاربرد فعلهای ماضی ابعد را میتوانید در جمله زیر ببینید.
با این که بیماری لاعلاج را از پدر خویش گرفته بوده، اکنون او را تیمار میکرده است.
(فعل جمله برای بیان فعلی است که در گذشته دورتر اتفاق افتاده است و به صورت نقل حکایت گفته میشود.)
فعل ماضی التزامی
گذشته التزامی از ترکیب صفت مفعولی (بن ماضی به اضافه «ـه») و مضارع ساده فعل «باشیدن» ساخته میشود.
در جدول زیر فعل «دادن» را در زمان ماضی التزامی صرف کردهایم.
فعل «گرفتن» در زمان ماضی ابعد | |
صیغه | صرف فعل |
اولشخص مفرد | داده باشم |
دومشخص مفرد | داده باشی |
سومشخص مفرد | داده باشد |
اولشخص جمع | داده باشیم |
دومشخص جمع | داده باشید |
سومشخص جمع | داده باشند |
کاربرد فعل ماضی التزامی در زبان فارسی را در جملههای زیر میتوانید ببینید.
یک هفته را روزه گرفتم و سر به بالین نگذاشتم، شاید کفارهای داده باشم.
(فعل جمله در زمان گذشته و برای بیان شک و تردید است.)
ای کاش از خانه پدر نرفته باشد.
(فعل جمله برای بیان آرزو استفاده شده است.)
اگر کسی این امتحان را خوب نداده باشد، معلم حسابی کفری میشود.
(فعل جمله برای بیان شرط استفاده شده است.)
برای آشنایی بیشتر با فعل ماضی التزامی میتوانید به مطلب زیر از مجله فرادرس مراجعه کنید.
فعل آینده
فعل آینده یا مستقبل در زبان فارسی از مضارع ساده فعل «خواستن» و بن ماضی فعل اصلی ساخته میشود. در جدول زیر فعل «گفتن» را در زمان مستقبل صرف کردهایم.
فعل «گفتن» در زمان آینده | |
صیغه | صرف فعل |
اولشخص مفرد | خواهم گفت |
دومشخص مفرد | خواهی گفت |
سومشخص مفرد | خواهد گفت |
اولشخص جمع | خواهیم گفت |
دومشخص جمع | خواهید گفت |
سومشخص جمع | خواهند گفت |
در جملههای زیر از فعل مستقبل استفاده شده است.
هفته آینده برای ارائه مطالب جدید کنفراس خواهیم داشت.
(در این جمله وقوع فعلی در آینده گزارش شده است.)
اگر کلاس را تعطیل کنید، من هم به شهر خودمان خواهم رفت.
(در این جمله جزای شرط در جمله شرطی با کمک فعل آینده بیان شده است.)
سایر کاربردهای بن ماضی چیست؟
در جدول زیر به غیر از زمانهای زبان فارسی چند ساخت دستوری را مشاهده میکنید که با کمک بن ماضی ساخته میشوند.
ساختارهای زبان فارسی با بن ماضی | ||
ساخت دستوری | شیوه ساخت | مثال |
صفت مفعولی | بن ماضی + «ـه» | رفته |
صفت فاعلی |
بن ماضی + ار بن ماضی + گار بن ماضی + گر |
دیدار ماندگار رفتگر |
اسم مصدر | معمولاً به شکل بن ماضی فعل و پسوند «ن» است. | گفتن |
اسم مرکب | اسم + بن ماضی |
كاركرد رهاورد دستبرد |
سوالات رایج
در ادامه، برای درک بهتر این مطلب از مجله فرادرس که مطالعه کردید به تعدادی از پرسشهای رایج در این خصوص پاسخ دادهایم.
بن ماضی چیست؟
بن ماضی همان اسم مصدر بدون پسوند «ن» است. یک راه دیگر برای بهدست آوردن آن حذف شناسهها و «می» یا «ن» نفی از اول و آخر فعل است. برای مثال بن ماضی «خوردن»، خورد و «گرفتن»، گرفت است.
کاربرد بن ماضی در زبان فارسی چیست؟
بن ماضی در ساخت فعلهای زمانهای زبان فارسی نقشآفرین است. برای مثال در فعلهای زمان ماضی ساده، ماضی نقلی، ماضی استمراری، زمان آینده یا مستقل از ترکیب بن ماضی با چیزهای دیگر استفاده میکنیم. همچنین از بن ماضی برای ساختن اسم مصدر، اسم مرکب، صفت فاعلی و صفت مفعولی هم استفاده میکنیم.
فرق بن ماضی و بن مضارع چیست؟
بن ماضی در ساختهای زمان گذشته و آینده استفاده میشود. بن مضارع که از حذف حرف «ب» از اول فعل امر ساخته میشود، فعلهای زمان حال و امری را میسازد.
تمرین
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با این مطلب میتوانید از تمرینهایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. آزمون اول شامل 5 سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسشها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، میتوانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جوابهای درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
تمرین اول
گزینه درست را انتخاب کنید.
1. در کدام گزینه «بن ماضی» مصدرهای مربوطه صحیح است؟
ریختن: ریخت
بیختن: بیز
گفتن: گفتند
رسیدن: رو
2. شناسه وسیله شناخت چیست؟
شخص
شمار
زمان
شخص و شمار
3. کدامیک از فعل های زیر بن ماضی ندارد؟
خواندهام
نوشتهام
میرفت
میرود
4. صفت مفعولی در زبان فارسی چگونه ساخته میشود؟
بن ماضی + «ـه»
بن ماضی + «ار»
بن ماضی + «گار»
بن ماضی + «ا»
5. در کدام ساختار زیر از بن ماضی استفاده نشده است؟
دیدار
گفتار
پروردگار
رونده
تمرین دوم
در جملههای زیر بن ماضی را در فعل جمله پیدا کنید.
سوال 1: هیچ کسی از این مسیر صعبالعبور نگذشت.
جواب: هیچ کسی از این مسیر صعبالعبور نگذشت.
سوال ۲: یادداشتی برای تو نوشت و رفت.
جواب: یادداشتی برای تو نوشت و رفت.
سوال ۳: غذا را با ولع بسیاری خورد.
جواب: غذا را با ولع بسیاری خورد.
سوال ۴: چرا بدون اینکه به کسی خبر بدهی رفتی؟
جواب: چرا بدون اینکه به کسی خبر بدهی رفتی؟
سوال ۵: کتاب را با دقت خواند.
جواب:کتاب را با دقت خواند.
جمعبندی
در این مطلب از مجله فرادرس پر مورد بن فعل صحبت کردیم. در جدول زیر خلاصهای از مطلب بن فعل را به شما ارائه کردهایم.
جمعبندی | |
بن ماضی چیست؟ | اسم مصدر بدون پسوند «ن» |
کاربردها |
فعل ماضی ساده فعل ماضی نقلی فعل ماضی استمراری فعل ماضی بعید فعل ماضی ابعد فعل ماضی التزامی فعل آینده ساختن اسم مصدر، اسم مرکب، صفت فاعلی و صفت مفعولی |