فعل لازم و متعدی چیست؟ – در ادبیات فارسی و به زبان ساده

فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم در فرادرس

پدر آمد.

پدر سیب را چید.

در جمله اول، فعل «آمد» تنها با فاعل، یعنی «پدر» به کار رفته و یک جمله کامل را تشکیل داده است. بنابراین، فعل «آمد» لازم و ناگذر است. در جمله دوم، فعل «چید»، علاوه بر فاعل، به مفعول، یعنی «سیب» هم نیاز داشته است. اگر مفعول را از جمله دوم حذف کنیم، ساختار نحوی آن دچار مشکل می‌شود و معنای خود را از دست می‌دهد. با توجه به این نکته، نتیجه می‌گیریم که فعل «چید» در دسته فعل‌های متعدی و گذرا قرار می‌گیرد.

انواع فعل متعدی و گذرا

در بخش‌های قبلی این مطلب از مجله فرادرس، نشان دادیم که فعل لازم و متعدی چیست. همچنین کاربرد آن‌ها را در جمله‌های فارسی بررسی کردیم. اکنون باید این نکته را هم اضافه کنیم که فعل‌های متعدی انواع مختلفی دارند و به پنج دسته تقسیم می‌شوند. البته برای آشنایی بیشتر با انواع فعل‌های فارسی می‌توانید به فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم مراجعه کنید. لینک این فیلم آموزشی در ادامه قرار داده شده است.

فعل‌های متعدی در زبان فارسی عبارتند از:

فعل گذرا به مفعول
فعل گذرا به متمم
فعل گذرا به مسند
فعل گذرا به مفعول و متمم
فعل گذرا به مفعول و مسند

هر کدام از این فعل‌ها را در بخش‌های بعدی، با مثال توضیح می‌دهیم.

فعل گذرا به مفعول

به فعل‌هایی که علاوه بر فاعل یا نهاد، به مفعول هم نیاز دارند، فعل‌های گذرا به مفعول گفته می‌شود. در مثال‌های زیر، نمونه‌هایی از فعل‌های گذرا به مفعول را می‌بینید.

خواهرم کتاب‌ها را برمی‌دارد.

گربه ظرف را انداخت.

در جمله‌های بالا، فعل‌های «برمی‌دارد» و «انداخت» هر دو متعدی و از نوع گذرا به مفعول هستند، به این خاطر که با نهاد و مفعول به کار رفته‌اند.

برای تشخیص مفعول، ساده‌ترین راه این است که به نقش‌نمای مفعولی «را» توجه کنید. حرف «را» معمولاً بعد از مفعول قرار می‌گیرد و اسم یا گروه اسمی که قبل از آن می‌آید، نقش مفعول را به عهده دارد. در برخی مواقع، مفعول جمله بدون «را» به کار می‌رود. در این حالت، لازم است از سؤال‌های «چه چیزی را؟» و «چه کسی را؟» استفاده کنید. هرچه در جواب این سؤال‌ها بیاید، مفعول جمله است. به طور مثال اگر در مورد جمله‌های بالا بپرسید که «خواهرم چه چیز را برمی‌دارد؟» یا «گربه چه چیز را انداخت؟» پاسخ آن‌ها همان مفعول‌های جمله‌ها، یعنی «کتاب‌ها» و «ظرف» خواهد بود.

مفعول چیست‌؟ | مفعول در زبان فارسی — به زبان ساده

فعل گذرا به متمم

فعل‌هایی که علاوه بر فاعل یا نهاد، به متمم نیاز داشته باشند، فعل گذرا به متمم نامیده می‌شوند. در جمله‌هایی که با این فعل‌ها ساخته می‌شوند، از گروه حرف اضافه‌ای استفاده می‌شود. در مثال‌ زیر، کاربرد فعل‌های گذرا به متمم را مشاهده می‌کنید.

معلم به سؤال دانش‌آموزان جواب داد.

در جمله بالا، «معلم» فاعل جمله است و «به سؤال دانش‌آموزان» متمم آن به شمار می‌آید. فعل «جواب داد» نیز از نوع متعدی و گذرا به متمم است.

توجه داشته باشید که منظور از متمم در این بخش، متمم‌های فعلی است؛ یعنی متمم‌‌هایی که فعل به آن‌ها نیاز دارد و بدون آن‌ها جمله ناقص می‌ماند. متمم‌های قیدی هم در جمله‌های متعدی به کار می‌روند اما وجود آن‌ها اجباری نیست و فعل به آن‌ها نیازی ندارد. تفاوت متمم‌ها فعلی و قیدی را با توجه به مثال زیر بهتر می‌آموزید.

نامه‌ای را از شما دریافت کردم.

از دیروز، بارها نامه شما را خوانده‌ام.

در جمله اول، «از شما» متمم فعل است و اگر آن را از جمله حذف کنیم، هم معنای جمله و هم ساختار آن ناقص می‌شود. برعکس، در جمله دوم، «از دیروز» متمم قیدی است و فعل به آن نیازی ندارد. می‌توانیم این متمم قیدی را از جمله حذف کنیم، بدون اینکه ساختار و معنای جمله ناقص شود.

متمم چیست ؟ — به زبان ساده

تفاوت متمم فعلی و متمم قیدی در فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس، به طور کامل توضیح داده شده است.

فعل گذرا به مسند

به آن دسته از فعل‌‌های متعدی که علاوه بر نهاد به مسند هم نیاز دارند، فعل گذرا به مسند گفته می‌شود. دو مورد از فعل‌های این چنینی در مثال‌های زیر نشان داده شده است.

آسمان روشن شد.

سارا قدبلند است.

«روشن» و «قدبلند» مسندهای جمله‌های بالا هستند. فعل‌های «شد» و «روشن» نیز در دسته فعل‌های متعدی و گذرا به مسند قرار می‌گیرند. فعل‌های این دسته را «فعل‌های اسنادی»، «فعل‌های رابط» یا «فعل‌های ربطی» نیز می‌نامند. از میان فعل‌های اسنادی فارسی می‌توان به «است»، «بود»، «شد»، «گشت» و «گردید» اشاره کرد.

چهار پرنده روی شاخه درخت با پس زمینه کاشی های سنتی ایرانی

نکته: فعل‌های گذرا به مسند با فاعل به کار نمی‌روند. این فعل‌ها در حقیقت با استفاده از نهاد یا مسند الیه و مسند، یک جمله کامل را تشکیل می‌دهند.

مسند چیست و چگونه مسند را در جمله بیابیم ؟ — با مثال و تعریف

فیلم آموزش فارسی – پایه نهم در فرادرس

فعل گذرا به مفعول و متمم

فعل‌های گذرا به مفعول و متمم، فعل‌هایی هستند که برای ساخت یک جمله کامل و معنادار، علاوه بر فاعل به مفعول و متمم هم نیاز دارند. مثال‌هایی از فعل‌های گذرا به مفعول و متمم را در جمله‌های زیر مشاهده می‌کنید.

دکتر دارو را به کودک خوراند.

لبخند مادر طعم خوشبختی را به من می‌چشاند.

در جمله‌ اول، فعل متعدی «خوراند»، علاوه بر فاعل، یعنی «دکتر»، به گروه اسمی «دارو» به عنوان مفعول جمله و گروه حرف اضافه‌ای «به کودک» به عنوان متمم فعل نیاز داشته است. در جمله دوم نیز فعل متعدی «می‌چشاند»، با فاعل «لبخند مادر»، مفعول «طعم خوشبختی» و متمم «به من» به کار رفته است.

فعل گذرا به مفعول و مسند

فعل‌هایی که به غیر از نهاد به مفعول و مسند هم نیاز داشته باشند، فعل گذرا به مفعول و مسند نامیده می‌شوند. کاربرد این دسته از فعل‌های متعدی در مثال‌های زیر نشان داده شده است.

ایرانیان فردوسی را شاعر بزرگ پارسی‌گوی می‌دانند.

مردم تختی را جهان پهلوان می‌نامیدند.

در جمله‌های بالا به ترتیب از مفعول‌های «فردوسی» و «تختی»، همچنین از مسندهای «شاعر بزرگ پارسی‌گوی» و «جهان پهلوان» استفاده شده است. فعل‌های «می‌دانند» و «می‌نامیدند» در دسته فعل‌های متعدی و گذرا به مفعول و مسند قرار می‌گیرند.

شناخت انواع فعل فارسی

در بخش‌های قبلی مطلب توضیح دادیم فعل لازم و متعدی چیست و به این نکته اشاره کردیم که فعل‌ها مهم‌ترین بخش جمله هستند و بیشترین بار معنایی را به مخاطب منتقل می‌کنند. از سوی دیگر، فعل‌ها هستند که تعیین می‌کنند چه عناصری باید در جمله به کار بروند. به طور مثال، فعل «آمدن» جمله‌ای می‌سازد که تنها به فاعل داشته باشد اما فعل «شنیدن» جمله‌ای را تشکیل می‌دهد که علاوه بر فاعل، مفعول هم داشته باشد. همن نکته نشان می‌دهد که آشنایی با فعل‌ها، همچنین شناخت ویژگی‌های اصلی آن‌ها تا چه حد اهمیت دارد.

برای اینکه با ساختار فعل‌ها و مشخصه‌های اصلی آن‌ها بیشتر آشنا شوید، توصیه می‌کنیم به فیلم‌ آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کنید.

فیلم آموزش رایگان فعل در فارسی فرادرس

بعد از مشاهده این فیلم آموزشی، برای تکمیل اطلاعات خود در مورد فعل‌ها و کاربرد آن‌ها در زبان فارسی می‌توانید از فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس نیز کمک بگیرید.

به آن دسته از مخاطبانی که می‌خواهند دستور زبان فارسی را به طور دقیق‌تر بیاموزند و با انواع آرایه‌های ادبی هم آشنا شوند، پیشنهاد می‌کنیم از مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس بهره ببرند.

مجموعه فیلم های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس

مجموعه آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس - فعل لازم و متعدی چیست — برای مشاهده مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه در فرادرس، روی عکس کلیک کنید.

فعل دو وجهی

اینکه فعل لازم و متعدی چیست، در بخش‌های قبلی این مطلب بررسی شد. در این بخش، قصد داریم یکی از مهم‌ترین فعل‌های فارسی را به لحاظ ناگذر یا گذرا بودن معرفی کنیم. برخی از فعل‌های فارسی هم می‌توانند به صورت لازم و ناگذر به کار بروند و هم به عنوان فعل متعدی و گذرا استفاده شوند. این دسته‌ها از فعل‌ها را «فعل دو وجهی» می‌نامیم. در کتاب‌های دستور زبان، به فعل‌های دو وجهی، «دوگانه» یا «ذووجهین» نیز گفته می‌شود. برای آشنایی بیشتر با فعل‌های دو وجهی و کاربرد آن‌ها به مثال‌های زیر دقت کنید.

فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم در فرادرس

شیشه شکست.

سنگ شیشه را شکست.

هر دو جمله بالا با استفاده از فعل «شکست» ساخته شده‌اند. با این تفاوت که فعل «شکست» در جمله اول تنها با فاعل به کار رفته و از نوع فعل‌های لازم و ناگذر است. همین فعل در جمله دوم، علاوه بر فاعل، مفعول هم گرفته است. بنابراین، فعل متعدی به شمار می‌آید.

از میان رایج‌ترین فعل‌های دو وجهی فارسی می‌توان به این موارد اشاره کرد: ریختن، نوشتن، سوخت و... .

نکته: ساختار فعل‌های دو وجهی در حالت لازم و متعدی کاملاً یکسان است. اگر ساختار فعلی در حالت لازم و متعدی تغییر کند، دیگر نمی‌توان آن را فعل دو وجهی به شمار آورد. مانند فعل «افتاد» که از نوع فعل‌های لازم است اما اگر بخواهیم آن را به عنوان فعل متعدی استفاده کنیم، باید این فعل را به صورت «انداخت» دربیاوریم.

به کمک فیلم آموزش فارسی پایه نهم انواع فعل‌های فارسی و همچنین ساختار آن‌ها را به آسانی می‌آموزید.

روش تبدیل فعل لازم به متعدی

در بخش‌های پیشین این مطلب نشان دادیم که فعل لازم و متعدی چیست و فعل‌های متعدی چه انواعی دارند. ممکن است با مطالعه بخش‌های قبلی، تصور کنید که فعل‌های لازم و متعدی را هرگز نمی‌توان تغییر داد. باید بگوییم اتفاقاً در بسیاری از مواقع می‌توان فعل‌های لازم را به متعدی تبدیل کرد و ساختار جمله را نیز تغییر داد. برای تبدیل فعل‌‌های لازم به متعدی باید مراحل زیر را انجام دهید.

اضافه کردن پسوند «ان / انی» به فعل
اضافه کردن فاعل به جمله
صرف کردن فعل

در ادامه، هر کدام از این مراحل را با مثال توضیح می‌دهیم.

۱. اضافه کردن پسوند «ان/ انی» به فعل

برای تبدیل فعل‌های لازم به متعدی لازم است پسوند سببی‌ساز «ان» یا «انی» را بعد از مضارع فعل قرار دهید. به طور مثال، فعل «لرزیدند» در جمله «برگ‌ها لرزیدند» لازم است و تنها با فاعل یا نهاد به کار می‌رود. برای متعدی کردن این فعل ابتدا باید بن مضارع آن را تشخیص بدهیم. برای به دست آوردن بن مضارع فعل، ابتدا باید آن را به صورت فعل امر صرف کنید و سپس پیشوند «ب‍ـ» را از ابتدای آن حذف کند. آنچه باقی می‌ماند، بن مضارع فعل است؛ همان‌طور که در ادامه نشان داده شده است.

لرزیدند ← بلرز ← لرز

سپس باید پسوند «ان» یا «انی» را پس از بعد از بن مضارع فعل قرار دهید. بن مضارع «لرز» بعد از اضافه شدن پسوند به صورت زیر درمی‌آید.

لرز ← لرزان / لرزانی

نکته: حتی اگر فعل مورد نظر از نوع فعل ماضی یا فعل آینده باشد، باز هم باید پسوند «ان/انی» را پس از بن مضارع آن قرار بدهید. مانند فعل ماضی «پرید» که بعد از قرار گرفتن پسوند «ان» بعد از بن مضارع آن، به فعل متعدی «پراند» تبدیل می‌شود.

بن مضارع چیست ؟ + تعریف، نحوه ساختن و تشخیص + مثال و تمرین

فیلم آموزش فارسی – پایه نهم در فرادرس

۲. اضافه کردن فاعل به جمله

پس از اینکه فعل لازم را به فعل متعدی تبدیل کردید، باید فاعل یا نهاد جمله را به صورت مفعول دربیاورید و فاعل جدید را به جمله اضافه کنید. در غیر این صورت، ساختار جمله و معنای آن دچار مشکل می‌شود. به طور مثال، در جمله «برگ‌ها لرزان» یا «برگ‌ها لرزانی»، فعل جمله متعدی شده است و بدون مفعول، معنا و ساختار آن ناقص می‌ماند. به همین دلیل باید گروه اسمی «برگ‌ها» را به صورت مفعول درآورید و فاعل جدید را به جمله اضافه کنید. این تغییرات در مثال زیر نشان داده شده است.

برگ‌ها لرزان / لرزانی ← ما برگ‌ها را لرزان / لرزانی

از آنجایی که در اغلب موارد، بعد از مفعول از نقش‌نمای «را» استفاده می‌شود، بعد از اینکه فاعل را به مفعول تبدیل کردید، باید این حرف را بعد از آن قرار بدهید. در مثال بالا، بعد از «برگ‌ها»، حرف «را» اضافه شده است.

توجه داشته باشید که در این مرحله، هنوز شناسه مناسب به فعل اضافه نشده است.

۳. صرف کردن فعل

بعد از اینکه فعل لازم را به صورت فعل متعدی درآوردید و فاعل جدید را به جمله اضافه کردید، باید فعل را مطابق با شخص و شمار فاعل جدید صرف کنید. در جمله زیر، فعل جمله مطابق با فاعل جدید، مجدداً صرف شده است.

ما برگ‌ها را لرزاندیم / لرزانیدیم

تمامی فعل‌های معلوم فارسی، اعم از لازم و متعدی، همواره مطابق با شخص و شمار فاعل یا نهاد جمله صرف می‌شوند. برای اینکه صرف فعل‌های فارسی را بهتر و بیشتر بیاموزید، پیشنهاد می‌کنیم از فیلم آموزش رایگان فعل در فارسی فرادرس کمک بگیرید.

چند پرنده روی شاخه درخت با پس زمینه نقوش سنتی کاشی های ایرانی - فعل لازم و متعدی چیست

نکته های تبدیل فعل لازم به متعدی

برای اینکه مراحل تبدیل فعل لازم به متعدی را بهتر بیاموزید، به نکته‌های زیر دقت کنید.

نکته ۱

برخی از فعل‌های لازم را نمی‌توان با وند «ان/انی» به صورت متعدی درآورد، مانند «افتادن» و «رفتن». اگر بخواهید این فعل‌ها را به صورت متعدی به کار ببرید، باید از فعل‌های دیگری مانند «انداختن» و «بُردن» استفاده کنید.

نکته ۲

برخی‌های از فعل‌های گذرا به مفعول را می‌توان با استفاده از پسوند «ان/انی» مجدداً به صورت متعدی و گذرا درآورد. در این صورت، فعل جمله علاوه بر مفعول، به متمم هم نیاز خواهد داشت. به این دسته از فعل‌ها، «فعل سببی» یا «دو مفعولی» گفته می‌شود. به طور مثال، فعل «خوردن» از نوع متعدی و گذرا به مفعول است. اگر پسوند «ان/انی» را به آن اضافه کنیم به صورت «خوراندن/خورانیدن» درمی‌آید. «خوراندن» فعل متعدی و گذرا به مفعول و متمم است.

نکته ۳

گاهی می‌توان فعل‌های دو وجهی را هم با استفاده از پسوند «ان/انی» به صورت متعدی درآورد. مانند «سوختن» که از نوع فعل‌های دو وجهی است اما می‌توان آن را به فعل «سوزاندن» تبدیل کرد و به عنوان فعل متعدی به کار برد.

روش تشخیص فعل لازم و متعدی

در بخش‌های قبلی این موضوع را بررسی کردیم که اصولاً فعل لازم و متعدی چیست و چگونه به کار می‌رود. در این بخش، نشان می‌دهیم که چطور می‌توان فعل‌های لازم و متعدی را در جمله یا خارج از جمله تشخیص داد.

پیش از اینکه مطالعه این بخش را آغاز کنید، توصیه می‌کنیم با مشاهده فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس، ساختار تمامی فعل‌های فارسی را بیاموزید و سپس به سراغ مطالب این بخش بروید. لینک این فیلم آموزشی در ادامه آورده شده است.

فیلم آموزش فعل در فارسی – به زبان ساده (رایگان) در فرادرس

تشخیص فعل لازم و متعدی در جمله

برای اینکه بتوانید فعل‌های لازم و متعدی را به راحتی در جمله تشخیص بدهید، به نکته‌های زیر دقت کنید.

اگر در جمله از حرف «را» استفاده شده باشد، معمولاً فعل آن جمله متعدی است.
اگر در جمله از متمم فعلی استفاده شده باشد، فعل آن جمله از نوع متعدی است.
اگر جمله تنها از یک گروه اسمی و یک گروه فعلی ساخته شده باشد، فعل جمله لازم است.
اگر بتوان در مورد یک جمله سؤال‌های «چه چیز را؟» و «چه کس را؟» را پرسید، فعل آن جمله از نوع متعدی است.

تشخیص فعل لازم و متعدی خارج از جمله

گاهی فعل‌های لازم و متعدی را بدون اینکه در جمله به کار رفته باشند، می‌توان به آسانی از یکدیگر تشخیص داد. در این مورد، به نکته‌های زیر توجه کنید.

فعل‌های اسنادی همیشه از نوع متعدی و گذرا به مسند هستند.
فعل‌هایی که حرف اضافه اختصاصی دارند، متعدی هستند. مانند «گفتن به...» و «دریافت کردن از...»

نقش قید در ساختار فعل‌ لازم و متعدی

انواع قیدها یا گروه‌های قیدی آن بخش از جمله هستند که معنای کل جمله یا یکی از بخش‌های آن را مقید می‌کنند و آن را بیشتر توضیح می‌دهند. به طور مثال، در جمله زیر از قید زمان «دیروز» و قیدهای مکان «از خانه» و «تا مدرسه» استفاده شده است.

دیروز، از خانه تا مدرسه را دوچرخه‌سواری کردم.

مشخصه اصلی قیدها این است که می‌توان آن‌ها را از جمله حذف کرد، بدون اینکه ساختار جمله به هم بریزد. به عبارت دیگر، فعل جمله به آن‌ها نیازی ندارد و وجود قیدها در جمله اجباری نیست. با توجه به این نکته، متوجه می‌شویم که وجود یا عدم وجود قید در جمله تأثیری بر لازم یا متعدی بودن فعل ندارد. به عبارت دیگر، اگر فعل جمله لازم باشد، هر چقدر هم که به آن جمله، قید اضافه کنیم بازهم به صورت متعدی درنمی‌آید. همچنین اگر فعل جمله متعدی باشد، با حذف شدن قیدهای جمله، به فعل لازم تبدیل نمی‌شود. همه فعل‌های لازم و متعدی را می‌توان با یک یا چند قید به کار برد.

قید چیست و انواع آن کدامند؟ — به زبان ساده

تشخیص فاعل یا نهاد محذوف

در برخی از زبان‌ها، مانند زبان فارسی، چنانچه فاعل یا نهاد جمله از نوع ضمیر باشد و تأکیدی بر آن صورت نگرفته باشد، می‌توان فاعل یا نهاد را از جمله حذف کرد. بدون اینکه ساخت جمله دچار مشکل شود. مانند جمله زیر که فاعل آن حذف شده است.

در راه مدرسه، دوستم را دیدم.

فاعل محذوف این جمله، ضمیر «من» است و به این خاطر که گوینده قصد تأکید بر آن را نداشته، از جمله حذف شده است. توجه داشته باشید که حذف شدن فاعل یا نهاد جمله، تأثیری بر لازم یا متعدی بودن فعل ندارد. به طور مثال اگر جمله‌ای با استفاده از فعل لازم ساخته شده باشد، چنانچه فاعل از جمله حذف شود، فعل جمله بازهم لازم خواهد بود. همچنین اگر فعل جمله متعدی باشد، حذف فاعل از آن جمله باعث نمی‌شود که آن فعل به صورت لازم دربیاید.

فاعل چیست ؟ | راه تشخیص فاعل — به زبان ساده