قید چیست و انواع آن کدامند؟ — به زبان ساده

در آموزش‌های قبلی مجله فرادرس، با برخی از مباحث زبان و ادبیات فارسی از قبیل صفت و موصوف، مضاف و مضاف‌الیه و مسند و مسندالیه آشنا شدیم. در این آموزش می‌خواهیم به این پرسش پاسخ دهیم که قید چیست و چه انواعی دارد.

قید چیست؟

اگر مطلب «صفت چیست و انواع آن کدامند؟ | به زبان ساده» را خوانده باشید، حتماً به یاد دارید که گفتیم صفت کلمه‌ای است که توضیحی به اسم اضافه می‌کند و در واقع وابسته اسم است. مثلاً‌ در جمله «کیف قهوه‌ای را بیاور»، کلمه «قهوه‌ای» صفتی برای کیف است و بر آن توضیحی می‌افزاید.

قید نیز واژه‌ای است که به فعل توضیحی اضافه می‌کند و در واقع آن را وابسته فعل می‌نامند. به عبارت دیگر، قید کلمه یا عبارتی است که چگونگی انجام فعل را بیان می‌کند. به همین دلیل است که فعل به قید مقیّد است و به قید وابسته فعل می‌گویند.

مثلاً در جمله «احمد آهسته آمد»، واژه آهسته نحوه انجام فعل «آمدن» را بیان می‌کند و آن را به معنی جدیدی مقیّد می‌کند. بنابراین «آهسته» قید فعل است.

البته، علاوه بر فعل، قید می‌تواند به صفت، مسند، مصدر و قید نیز اضافه شود و توضیحی درباره آن‌ها به مخاطب ارائه کند. در این موارد، به ترتیب، قید صفت، قید مسند، قید مصدر و قید قید داریم. مثا‌ل‌های زیر این موارد را بهتر نشان می‌دهند:

• قید صفت: در جمله «دوست بسیار خوب من به مسافرت رفت»، کلمه «بسیار» قیدی برای صفت «خوب» است.
• قید مسند: در جمله «احمد بسیار مؤدب است»، کلمه «بسیار» قید برای مسند «مؤدب» است.
• قید مصدر: در جمله «هنوز هم خوب نوشتن او را باور نمی‌کنم»، کلمه «خوب» قیدی برای مصدر «نوشتن» است.
• قید قید: در جمله «او را دیدم که بسیار شتابان راه می‌رفت»، کلمه «بسیار» قیدی برای قید «شتابان» است و توضیحی به آن افزوده است.

شاید این پرسش برایتان پیش آمده باشد که تفاوت قید با مسند چیست. در پاسخ به این پرسش باید بگوییم که مسند از اجزای اصلی جمله است و نمی‌توان آن را حذف کرد. مثلاً در جمله «هوا بسیار گرم است»، مسند و قید مسند، به ترتیب، «گرم» و «بسیار» هستند و می‌بینیم که قید را می‌توان حذف کرد، اما مسند را نه. یا در جمله‌های «دیروز جمعه بود» و «احمد جمعه به مسافرت می‌رود»، کلمه «جمعه» به ترتیب نقش مسند و قید را دارد. همان‌طور که مشخص است، مسند را نمی‌توان حذف کرد، اما حذف قید جمله را ناتمام نمی‌کند.

انواع قید از نظر دستوری (مختص و مشترک)

همان‌طور که شما هم به این نکته پی برده‌اید، قیدها گاهی می‌توانند نقش دیگری را نیز داشته باشند. یکی از مثال‌های این مورد، همان کلمه «جمعه» در بخش قبل است که هم نقش قید داشت و هم نقش مسند.

اما برخی قیدها وجود دارند که فقط نقش قیدی در جمله می‌گیرند و نمی‌توانند نقش دیگری در جمله داشته باشند. به این کلمه‌ها که مختص نقش قیدی هستند، «قید مختص» می‌گوییم. هنوز، همواره، هرگز، مثلاً، البته، احیاناً و... از این نوع قیدها هستند. جمله‌های زیر قید مختص دارند:

• هرگز نتوانسته‌ام رفتنش را باور کنم.
• هنوز فرصت نکرده‌ام کتاب او را بخوانم.
• همواره او را دوست داشته‌ام.
• احیاناً آنجا نبوده‌ای؟‌

در زبان فارسی، همه کلمات عربی دارای تنوینِ نصب (ـً)‌، مانندِ ضمناً، اولاً، کاملاً، تقریباً و... قید مختص هستند.

اما قید مشترک در برابر قید مختص قرار می‌گیرد و همان‌‌گونه که حدس زده‌اید، قیدی است که ذاتاً قید نیست، اما در نقش قید نیز به کار می‌رود. به عبارت دیگر، اسم‌ها، صفت‌ها و کلمات دیگر می‌توانند در جمله نقش قیدی پیدا کنند. مثلاً همان‌طور که می دانیم، کلمه «پنجشنبه» یک اسم است که در جمله «من پنجشنبه به مسافرت می‌روم» نقش قید به خود گرفته است. یا در جمله «احمد آهسته کتاب می‌خواند»، کلمه «آهسته» در اصل صفت است که در اینجا نقش قیدی دارد. یا در جمله «کجا رفتی؟»، کلمه «کجا» در اصل ضمیر پرسشی است که در اینجا آن را به عنوان قید در نظر می‌گیریم.

انواع قید از نظر ساخت (ساده و مرکب)

تکواژ کوچکترین جزء زبن فارسی است که معنی دارد و نمی‌توان آن را به اجزای معنی‌دار کوچک‌تر تقسیم کرد. قیدی که از تنها یک تکواژ‌ تشکیل شده، «قید ساده» نام دارد. «هنوز» و «هرگز» مثال‌هایی از قیدهای مختص ساده و «پنجشنبه» و «مگر» مثال‌هایی از قیدهای مشترک ساده هستند.

در مقابل قید ساده، قید مرکب قرار می‌گیرد و همان‌گونه که از نامش پیداست، از ترکیب دو یا چند تکواژ یا واژه ساخته شده است. چند مثال از قیدهای مرکب به شرح زیر است:

• زیرک + انه: احمد زیرکانه مسئله را حل کرد.
• گریه + کنان: از دور دیدمش که گریه‌کنان در کنار رودخانه قدم می‌زد.
• هر + روز: هر روز به ساحل می‌رود و به دریا خیره می‌شود.
• دزد + کی: دزدکی او را می‌پاییدم.
• کم + کم: هوا کم کم داشت تاریک می‌شد.

گروه قیدی

گاهی به جای یک کلمه، گروهی از کلمات در نقش قید قرار می‌گیرند و به آن‌ها گروه قیدی می‌گوییم. مثلاً «فردای آن روز» در جمله «فرادی آن روز شهر را ترک کردیم» یک گروه قیدی است.

قید مؤول

قید مؤوّل یا گشتاری در واقع جمله‌ای است که می‌توان آن را به عنوان قید تأویل و تفسیر کرد و به همین دلیل به آن مؤول (به معنی تفسیر شده) می‌گوییم. مثلاً در جمله «احمد، در حالی که می‌خندید، به طرفم آمد»، جمله ناقص «در حالی که می‌خندید» را می‌توانیم به صورت قید تأویل کنیم و به جای آن قیدِ «خنده‌کنان» را قرار دهیم و بگوییم: «احمد خنده‌کنان به طرفم آمد»

انواع قید از نظر نشانه (نشانه‌دار و بی‌نشانه)

قیدها از این نظر که نشانه دارند یا نه، به دو دسته کلی قیدهای نشانه‌دار و قیدهای بی‌نشانه تقسیم می‌شوند.

قیدهای نشانه‌دار، همان‌گونه که از نامشان پیداست، نشانه‌ای دارند که می‌توان قید بودنشان را تشخیص داد. کلمات دارای تنوینِ نصب (ـً)، کلمات عربی مرکب، و همچنین قیدهایی با پیشوند، میان‌وند و پسوند از نوع قیدهای نشانه‌دار هستند. برای مثال، احتراماً، تدریجاً، با احترام، به تدریج، زیرکانه، کم‌کم و... قیدهایی نشانه‌دار هستند.

نکته‌ای که در اینجا باید به آن دقت کنید، این است که به عنوان مثال، در قیدی مانند «به زودی»، تکواژ «به» پیشوند است و نه حرف اضافه.

در مقابل، قیدهای بدون نشانه را از روی نقش قیدی که در جمله دارند تشخیص می‌دهیم.

انواع قید از نظر معنی (مکان، زمان، حالت و...)

قیدها را از نظر معنی می‌توان به انواع مختلفی دسته‌بندی کرد که مثال‌هایی از برخی از مهم‌ترین آن‌ها به شرح زیر است:

• قید‌ مکان:‌ مانند اینجا، آنجا، همه‌جا، پایین، عقب و... . مثال: دم در خانه کتاب را به احمد تحویل دادم.
• قید‌ زمان: مانند شب، روز، فردا، گاهی و... . مثال: او بعضی وقت‌ها به ما سر می‌زند.
• قید‌ مقدار (کمیت): مانند کم، زیاد، کم‌کم و... . مثال: آب را زیاد در لیوانم ریخت.
• قید‌ چگونگی (کیفیت): مانند خوب، زشت، چگونه، کج، آهسته و... . مثال: کاش او را خوب شناخته بودم.
• قید‌ حالت: این قید چگونگی فاعل یا مفعول را در حین انجام کار بیان می‌کند، مانند خندان، گریان، دلیرانه و... . مثال: احمد خندان به سوی خانه رفت. بسیاری از صفت‌ها که غالباً‌ خاص انسان هستند، به صورت قید‌ حالت به کار می‌روند.
• قید‌ تأسف: مانند آه، وای، افسوس، دردا، دریغا و... . مثال: متأسفانه رفتنش حقیقت داشت.
• قید‌ تعجب: مانند عجب، شگفتا، سبحان‌الله و... . مثال: عجب! حالا که از اینجا رفته زبان وا کرده است.
• قید‌ تصدیق و تأکید: مانند بلی، البته، قطعاً، به درستی، الحق و... . مثال: البته که همراهتان می‌آیم.
• قید‌ پرسش: مانند آیا، چرا، چگونه، هیچ، مگر، کی و... . مثال: مگر او همراهتان نبود؟
• قید‌ شک و تردید: مانند شاید، احتمالاً، گویا، به گمانم و... . مثال: به گمانم کتاب‌ها را هم با خودش برده است.
• قید‌ آرزو (تمنا): مانند لطفاً، کاش، ان‌شاءالله، لطفاً و... . مثال: کاش من هم کنارشان بودم.
• قید‌ قصد: مانند تبرکاً، تفنناً و... . من از روی تفنن کتاب می‌خوانم.
• قید‌ تدریج: مانند روز به روز، کم‌کم، خرده‌خرده و... . مثال: کم‌کم پیشرفت کرد و به اینجا رسید.
• قید‌ تکرار: مانند دوباره، مجدداً، باز، باز هم و... . مثال:‌ باز هم اوضاع خراب شد.
• قید‌ تفسیر: مانند یعنی، به این معنی که، به عبارت دیگر و... مثال: تنها ده بند نوشته بود، یعنی تقریباً یک صفحه.
• قید‌ ترتیب: مانند یک‌یک، پیاپی، پی در پی، دو به دو و... . مثال: دوتا دوتا و سه‌تا سه‌تا خارج می‌شدند.
• قید‌ استثنا: مانند استثنائاً، مگر و... . مثال: امروز استثنائاً پیاده آمدم.
• قید‌ نفی: مانند خیر، ابداً، به هیچ وجه و... . مثال: ابداً حرفی نزد.
• قید‌ تشبیه: مانند گویی، پنداری و... . مثال: مثل دیوانه‌ها فریاد می‌زد.
• قید‌ علت: مانند زیرا، به این دلیل، از این رو و... . مثال: امروز دست‌تنها بودم، زیرا احمد نیامده بود و کارش به گردن من افتاد.
• قید‌ انحصار: مانند فقط، منحصراً، تنها و... . مثال: او فقط حرف خودش را می‌زند.
• قید‌ ادب و تبرّی: مانند خدانکرده، بلانسبت، دور از حضور شما و... . مثال: بلانسبت شما مثل سگ هار شده بود.
• قید‌ اختصار: مانند باری، خلاصه، الغرض و... . مثال: خلاصه دلش با ما نبود که همراهمان بیاید.

تشخیص قید در جمله

1. احمد سریع برگشت.
2. رفته‌رفته شهر در خاموشی فرو می‌رفت.
3.  حتماً‌ به دیدنت می‌آیم.
4. چطور خودتان را به شهر رساندید؟
5. احتمالاً ماجرا را فهمیده و رفته است.

سوالات رایج درباره مبحث قید

در این بخش به برخی از سوالات پر تکرار در رابطه با مبحث قید به اختصار پاسخ می‌دهیم.

قید و مسند چه تفاوتی با یکدیگر دارند؟

مسند از اجزای اصلی جمله است و نمی‌توان آن را حذف کرد اما قید قابلیت حذف شدن در جمله را دارد.

قید نشانه‌دار چگونه قیدی است؟

قیدهای نشانه‌دار نشانه‌ای دارند که می‌توان قید بودنشان را تشخیص داد. کلمات دارای تنوینِ نصب (ـً)، کلمات عربی مرکب، و همچنین قیدهایی با پیشوند، میان‌وند و پسوند از نوع قیدهای نشانه‌دار هستند.

تمرین مربوط به مبحث قید

برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «قید چیست و انواع آن کدامند؟»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شامل ۱۰ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.

جمع‌بندی

در این نوشته درباره قید و جایگاه آن در جملات فارسی مطالبی آموختیم. فهمیدیم که از قید برای اضافه کردن توضیحی به فعل استفاده می‌شود. از این رو می‌توان آن را به راحتی حذف کرد بدون آنکه آسیبی جدی به معنای جمله وارد شود. در نتیجه می‌توان گفت که یکی از راه‌های تشخیص قید در جمله، حذف کردن آن است. اگر مفهوم جمله همچنان روشن بود، کلمه حذف شده قید است. همچنین انواع قید را از نظر ساختاری و دستوری همراه با مثال‌های مربوط به هر یک از آنها بررسی کردیم.