فرادرس
انواع فعل فارسی و نحوه ساخت — با مثال و به زبان ساده
در آموزشهای پیشین مجله فرادرس با فعل و ساختمان آن آشنا شدیم. در این آموزش انواع فعل فارسی را معرفی خواهیم کرد. برای آشنایی با مفاهیم ابتدایی فعل، پیشنهاد میکنیم آموزش «فعل چیست و انواع آن کدامند؟ | به زبان ساده» را مطالعه کنید.
بن و شناسه فعل چیست؟
پیش ار بیان انواع فعل فارسی از جنبههای گوناگون، باید با دو مفهوم بن و شناسه فعل آشنا شویم. شش صورت فعل «آوردن» را در نظر بگیرید: آوردم، آوردی، آورد، آوردیم، آوردید، آوردند. میبینیم که بخش ثابت «آورد» در همه صورتها بدون تغییر وجود دارد. به این بخش ثابت، «بن فعل» یا «ماده فعل» میگوییم. در واقع، بن فعل حاوی معنی اصلی فعل است.
اما آن بخش از شش صورت فعل بالا که تغییر میکنند و از روی آنها میتوانیم شخص و مفرد یا جمع بودن فعل را تشخیص دهیم، «شناسه فعل» نام دارد.
بن ماضی و بن مضارع چیست؟
دیدیم که بن فعل در صیغههای مختلف یکسان است و تغییر نمیکند. هر فعل دو بن دارد که با هریک از آنها یک دسته صیغه ساخته میشود.
مثلاً فعل «آوردن» را در نظر بگیرید. چند صیغه این فعل به شرح زیر است:
- دسته اول: آوردم، میآوردم، آورده باشم، آورده بودم
- دسته دوم: میآورم، بیاور، بیاورم
همانگونه که میبینیم، در فعلهای دسته اول «آورد» و در فعلهای دسته دوم «آور» ثابت هستند. «آورد» فعلهای ماضی را میسازد و «آور» برای فعلهای زمانهای حال و آینده به کار میرود. بنابرین، بن فعلهای دسته اول را «بن ماضی» و بن فعلهای دسته دوم را «بن مضارع» مینامیم. بن ماضی همان سوم شخص مفرد ماضی فعل است. بن مضارع نیز با امری کردن فعل و حذف «بـ» از ابتدای آن به دست میآید.
در نهایت، در بعضی صیغههای فعل یک «جزء پیشین» دارد که «می» و «بـ» هستند. بنابراین، اگر بخواهیم ساختار صیغه «میگفتم» و «ببرم» را بنویسیم، اینگونه است:
- میگفتم: (می: جزء پیشین) + (گفت: بن) + (ـم: شناسه)
- ببرم: (بر: بن) + (ـم: شناسه) + (بـ: جزء پیشین)
انواع فعل فارسی از نظر مفرد و جمع بودن
فعلها را میتوانیم به خودمان، مخاطبمان یا شخصی که حضور ندارد نسبت میدهیم. فعلهای مربوط به این مخاطبها را، به ترتیب، اول شخص، دوم شخص و سوم شخص مینامیم. مثلاً داریم:
- «گفتم» اول شخص است.
- «ببرید» دوم شخص است.
- «بردند» سوم شخص است.
فعلهای اول شخص، دوم شخص و سوم شخص را میتوان درباره یک نفر بیان کرد یا چند نفر. فعلی را که فقط برای یک نفر بیان میشود، «فعل مفرد» نامیده میشود و در مقابل، فعلی که به بیش از یک نفر نسبت داده میشود، «فعل جمع» نام دارد.
بنابراین، با این شش صورت فعلی روبهرو خواهیم بود: اول شخص مفرد، دوم شخص مفرد، سوم شخص مفرد، اول شخص جمع، دوم شخص جمع، سوم شخص جمع. برای مثال، فعل «آوردن» به این شش صورت نوشته میشود: آوردم، آوردی، آورد، آوردیم، آوردید، آوردند.
انواع فعل فارسی از نظر زمان
انواع فعل فارسی از نظر زمان به سه دسته فعل ماضی (گذشته)، حال و آینده دستهبندی میشود در ادامه این مطلب از مجله فرادرس هریک از آنها را معرفی میکنیم.
انواع فعل ماضی
انواع فعل فارسی ماضی عبارتاند از: ماضی ساده، ماضی نقلی، ماضی استمراری، ماضی نقلی مستمر، ماضی بعید، ماضی ابعد، ماضی التزامی، ماضی مستمر (ملموس)، ماضی ملموس نقلی.
فعل ماضی ساده
فعل ماضی ساده یا مطلق یا گذشته ساده (جز در سوم شخص مفرد که همان بن ماضی فعل و بدون شناسه است) از بن ماضی و شناسهها ساخته میشود. این فعلها به صورت زیر هستند:
| صیغه | ساخت | مثال | |
| اول شخص مفرد | بن ماضی + ـَ م | بردم | |
| دوم شخص مفرد | بن ماضی + ـ ی | بردی | |
| سوم شخص مفرد | بن ماضی | برد | |
| اول شخص جمع | بن ماضی + ـ یم | بردیم | |
| دوم شخص جمع | بن ماضی + ـ ید | بردید | |
| سوم شخص جمع | بن ماضی + ـَ ند | بردند | |
فعل ماضی ساده یا همان ماضی مطلق در موارد زیر بهکار گرفته میشود:
- بیان انجام کار در زمان گذشته بهشکل مطلق و بدون توجه به چیزهای مثل دور و نزدیک بودنِ زمان، تکرار و... آن:
- احمد کتابها را برد.
- دیروز به خانه آمدم.
- بیان انجام کار در حال یا آینده:
- بچهها شما دیگر نیایید، من کتابها را بردم (دارم میبرم).
- اگر تا امشب نیایند، من کتابها را بردم (خواهم برد).
- به جای ماضی استمراری در فعلهای «بودن» و «داشتن»:
- خیلی وقت بود (میگذشت) که به خانهمان نیامده بود.
- هر روز غصه داشتم (میخوردم)، اما به کسی نمیگفتم.
- بیان ماضی مستمر با فعل کمی «داشتن»:
- داشتم میآمدم، داشتی میآمدی و...
- بیان ماضی بعید با فعل کمکی «بودن»:
- گفته بودم، گفته بودی و...
فعل ماضی نقلی
ماضی نقلی از صفت مفعولی و فعلهای کمکی (ام، ای، است، ایم، اید، اند) ساخته میشود. صفت مفولی از بن ماضی به اضافه ه (ـه) ساخته میشود. برای آشنایی بیشتر با صفت مفعولی، مطلب «صفت چیست | موصوف چیست و انواع آن کدامند؟ — به زبان ساده» از مجله فرادرس را مطالعه کنید.
جدول ساخت فعل ماضی نقلی به صورت زیر است:
| صیغه | ساخت | مثال | |
| اول شخص مفرد | صفت مفعولی (بن ماضی + ه) + ام | بردهام | |
| دوم شخص مفرد | صفت مفعولی (بن ماضی + ه) + ای | بردهای | |
| سوم شخص مفرد | صفت مفعولی (بن ماضی + ه) + است | برده است | |
| اول شخص جمع | صفت مفعولی (بن ماضی + ه) + ایم | بردهایم | |
| دوم شخص جمع | صفت مفعولی (بن ماضی + ه) + اید | بردهاید | |
| سوم شخص جمع | صفت مفعولی (بن ماضی + ه) + اند | بردهاند | |
ماضی نقلی در موارد زیر مورد استعمال قرار میگیرد:
- بیان انجام کاری که در گذشته شروع شده و هنوز ادامه دارد:
- مهمانها آمدهاند.
- معلم در کلاس نشسته است.
- آنچه او را صبور کرده است، چشمپوشیاش بر خطای دیگران است.
- بیان انجام کاری که در گذشته رخ داده و اثر آن تا اکنون باقی است:
- خواندن کتابی که به احمد دادم، ثأثیر زیادی روی او گذاشته است.
- بیان کاری که انجام نشده، اما انتظار میرود انجام شود:
- سعید از خانه بیرون رفته، اما هنوز برای دریافت نامهاش نیامده است.
- این پروژهها هنوز افتتاح نشدهاند.
- بهجای ماضی التزامی:
- شاید نامه رسیده است (رسیده باشد).
- بیان ماضی ملموس (مستمر) نقلی با افعال کمکی از مصدر «داشتن»:
- رضا داشته میآمده است.
- بیان ماضی ابعد با افعال کمکی مصدر «بودن»:
- آمده بودهام.
- در کنار فعلهای «شنیدن»، «فهمیدن» و امثال اینها که گوینده به رخ دادن فعل اشراف ندارد:
- فهمیدم که رفته و همه چیز را کف دست معلم گذاشته است.
- دیدم کتابم را برده و آن را تحویل داده است.
فعل ماضی استمراری
ساختار فعل ماضی استمراری شبیه ماضی مطلق است که به ابتدای آن «می» اضافه میشود.
جدول ساخت فعل ماضی استمراری به صورت زیر است:
| صیغه | ساخت | مثال | |
| اول شخص مفرد | می + ماضی ساده (اول شخص مفرد) | میبردم | |
| دوم شخص مفرد | می + ماضی ساده (دوم شخص مفرد) | میبردی | |
| سوم شخص مفرد | می + ماضی ساده (سوم شخص مفرد) | میبرد | |
| اول شخص جمع | می + ماضی ساده (اول شخص جمع) | میبردیم | |
| دوم شخص جمع | می + ماضی ساده (دوم شخص جمع) | میبردید | |
| سوم شخص جمع | می + ماضی ساده (سوم شخص جمع) | میبردند | |
ماضی استمراری در موارد زیر مورد استعمال قرار میگیرد:
- بیان وقوع کاری که در گذشته رخ داده و استمرار داشته است:
- او پس از آنکه به روستای ما سر میزد، مدتی استراحت میکرد.
- بیان فعلی که در گذشته چند بار تکرار شده است:
- آن چند روزی که دور از خانه بودم، خاطرات روزانهام را مینوشتم.
- بیان عادت در گذشته:
- بعد خوردن ناهار دراز میکشید و میخوابید.
- بیان فعلی که در زمان رخ دادنش فعل دیگری به وقوع پیوسته است:
- مدیر با تلفن حرف میزد که وارد اتاقش شدم.
- بهجای مضارع التزامی:
- کاش میرفتم و کتاب را میگرفتم.
- بهجای فعل التزامی، همراه با بیان آرزو و امثال آن:
- دیروز پستچی را دیدم. کاش نامه من را هم میاورد.
فعل ماضی نقلی مستمر
فعل ماضی نقلی مستمر از «می» به اضافه فعل ماضی نقلی ساخته میشود.
جدول زیر ساخت فعل ماضی نقلی مستمر را برای صیغههای مختلف نشان میدهد:
| صیغه | ساخت | مثال | |
| اول شخص مفرد | می + ماضی ساده (اول شخص مفرد) | میبردهام | |
| دوم شخص مفرد | می + ماضی ساده (دوم شخص مفرد) | میبردهای | |
| سوم شخص مفرد | می + ماضی ساده (سوم شخص مفرد) | میبرده است | |
| اول شخص جمع | می + ماضی ساده (اول شخص جمع) | میبردهایم | |
| دوم شخص جمع | می + ماضی ساده (دوم شخص جمع) | میبردهاید | |
| سوم شخص جمع | می + ماضی ساده (سوم شخص جمع) | میبردهاند | |
ماضی نقلی مستمر معمولاً در مورد زیر بهکار میرود:
- این فعل معمولاً در جایی مورد استفاده قرار میگیرد که جمع بین موارد استفاده ماضی نقلی و ماضی استمراری مورد نظر باشد:
- فیلسوفان درباره آن موضوع بحث میکردهاند.
فعل ماضی بعید
فعل ماضی بعید (دور) از ترکیب صفت مفعولی (بن ماضی به اضافه ه) و ماضی ساده «بودن» ساخته میشود.
جدول زیر ساخت فعل ماضی بعید را برای صیغههای مختلف نشان میدهد:
| صیغه | ساخت | مثال | |
| اول شخص مفرد | صفت مفعولی (بن ماضی + ه) + بودم | برده بودم | |
| دوم شخص مفرد | صفت مفعولی (بن ماضی + ه) + بودی | برده بودی | |
| سوم شخص مفرد | صفت مفعولی (بن ماضی + ه) + بود | برده بود | |
| اول شخص جمع | صفت مفعولی (بن ماضی + ه) + بودیم | برده بودیم | |
| دوم شخص جمع | صفت مفعولی (بن ماضی + ه) + بودید | برده بودید | |
| سوم شخص جمع | صفت مفعولی (بن ماضی + ه) + بودند | برده بودند | |
ماضی بعید در موارد زیر مورد استعمال قرار میگیرد:
- بیان کاری که در گذشته دور رخ داده است:
- سالها پیش پزشک به این دهکده آمده بود.
- بیان فعلی که قبل از فعل دیگر رخ داده است:
- در اتاق انتظار نشسته بودم که آقای اکبری وارد شد.
- هرچه سعی کردم نتوانستم چهرهاش را بهیاد بیاورم. او از یادم رفته بود.
فعل ماضی ابعد
فعل ماضی ابعد (دورتر) از ترکیب صفت مفعولی (بن ماضی به اضافه ه) و ماضی نقلی «بودن» ساخته میشود.
جدول زیر ساخت فعل ماضی ابعد را برای صیغههای مختلف نشان میدهد:
| صیغه | ساخت | مثال | |
| اول شخص مفرد | صفت مفعولی (بن ماضی + ه) + ماضی نقلی «بودن» (اول شخص مفرد) | برده بودهام | |
| دوم شخص مفرد | صفت مفعولی (بن ماضی + ه) + ماضی نقلی «بودن» (دوم شخص مفرد) | برده بودهای | |
| سوم شخص مفرد | صفت مفعولی (بن ماضی + ه) + ماضی نقلی «بودن» (سوم شخص مفرد) | برده بوده است | |
| اول شخص جمع | صفت مفعولی (بن ماضی + ه) + ماضی نقلی «بودن» (اول شخص جمع) | برده بودهایم | |
| دوم شخص جمع | صفت مفعولی (بن ماضی + ه) + ماضی نقلی «بودن» (دوم شخص جمع) | برده بودهاید | |
| سوم شخص جمع | صفت مفعولی (بن ماضی + ه) + ماضی نقلی «بودن» (سوم شخص جمع) | برده بودهاند | |
ماضی ابعد در موارد زیر مورد استعمال قرار میگیرد:
- بیان رخ دادن فعلی که در گذشته دورتر اتفاق افتاده و به صورت نقل داستان گفته میشود:
- گویا روزی معلم سر کلاس خوابش برده بوده است و او دزدکی وارد کلاس شده است.
فعل ماضی التزامی
ماضی التزامی از ترکیب صفت مفعولی (بن ماضی به اضافه ه) و مضارع ساده «باشیدن» ساخته میشود.
جدول زیر ساخت فعل ماضی التزامی را برای صیغههای مختلف نشان میدهد:
| صیغه | ساخت | مثال | |
| اول شخص مفرد | صفت مفعولی (بن ماضی + ه) + مضارع ساده «باشیدن» (اول شخص مفرد) | برده باشم | |
| دوم شخص مفرد | صفت مفعولی (بن ماضی + ه) + مضارع ساده «باشیدن» (دوم شخص مفرد) | برده باشی | |
| سوم شخص مفرد | صفت مفعولی (بن ماضی + ه) + مضارع ساده «باشیدن» (سوم شخص مفرد) | برده باشد | |
| اول شخص جمع | صفت مفعولی (بن ماضی + ه) + مضارع ساده «باشیدن» (اول شخص جمع) | برده باشیم | |
| دوم شخص جمع | صفت مفعولی (بن ماضی + ه) + مضارع ساده «باشیدن» (دوم شخص جمع) | برده باشید | |
| سوم شخص جمع | صفت مفعولی (بن ماضی + ه) + مضارع ساده «باشیدن» (سوم شخص جمع) | برده باشند | |
ماضی التزامی در موارد زیر مورد استعمال قرار میگیرد:
- بیان رخ دادن فعلی در گذشته که همراه با شک:
- شاید کتاب را آورده باشد.
- بیان فعلی در گذشته همراه با آرزو:
- کاش کتاب را همراهش آورده باشد.
- بیان فعل همراه با شرط:
- اگر کتاب را آورده باشد، میتوانم آن را پست کنم.
- بیان فعل همراه با تشبیه:
- حرفش چنان بد بود، انگار آب سرد روی صورتم پاشیده باشند.
- بیان فعل بعد از نشانههای استثنا:
- من چیزی به آنها نگفتهام، مگر او ماجرا را گفته باشد.
- بیان فعل برای بیان لزوم:
- انسان باید آیندهنگری داشته باشد تا موفق شود.
- به جای فعل مضارع التزامی در جمله پیرو
- یک نفر را همراهش آورده بود تا جدیتش را برای مسابقه نشان داده باشد.
- ساخت فعل امر از مصدر «داشتن»:
- توجه داشته باشید که همراه داشتن تلفن همراه در آزمون فردا ممنوع است.
فعل ماضی مستمر
ماضی مستمر (ملموس) در واقع همان ماضی استمراری است که با ماضی ساده «داشتن» ترکیب میشود.
جدول زیر ساخت فعل ماضی مستمر را برای صیغههای مختلف نشان میدهد:
| صیغه | ساخت | مثال | |
| اول شخص مفرد | ماضی ساده «داشتن» (داشتم) + ماضی استمراری | داشتم میبردم | |
| دوم شخص مفرد | ماضی ساده «داشتن» (داشتی) + ماضی استمراری | داشتی میبردی | |
| سوم شخص مفرد | ماضی ساده «داشتن» (داشت) + ماضی استمراری | داشت میبرد | |
| اول شخص جمع | ماضی ساده «داشتن» (داشتیم) + ماضی استمراری | داشتیم میبردیم | |
| دوم شخص جمع | ماضی ساده «داشتن» (داشتید) + ماضی استمراری | داشتید میبردید | |
| سوم شخص جمع | ماضی ساده «داشتن» (داشتند) + ماضی استمراری | داشتند میبردند | |
ماضی مستمر در موارد زیر مورد استعمال قرار میگیرد:
- بیان فعل در شرف اتفاق افتادن در گذشته:
- داشتم میرفتم که صدایم زد.
فعل ماضی مستمر نقلی
فعل ماضی مستمر نقلی از ترکیب ماضی نقلی «داشتن» و ماضی نقلی فعل اصلی ساخته میشود.
جدول زیر ساخت فعل ماضی مستمر نقلی را برای صیغههای مختلف نشان میدهد:
| صیغه | ساخت | مثال | |
| اول شخص مفرد | ماضی نقلی «داشتن» (داشتهام) + ماضی نقلی | داشتهام میبردهام | |
| دوم شخص مفرد | ماضی نقلی «داشتن» (داشتهای) + ماضی نقلی | داشتهای میبردهای | |
| سوم شخص مفرد | ماضی نقلی «داشتن» (داشته است) + ماضی نقلی | داشته (است) میبرده (است) | |
| اول شخص جمع | ماضی نقلی «داشتن» (داشتهایم) + ماضی نقلی | داشتهایم میبردهایم | |
| دوم شخص جمع | ماضی نقلی «داشتن» (داشتهاید) + ماضی نقلی | داشتهاید میبردهاید | |
| سوم شخص جمع | ماضی نقلی «داشتن» (داشتهاند) + ماضی نقلی | داشتهاند میبردهاند | |
ماضی مستمر نقلی در موارد زیر مورد استعمال قرار میگیرد:
- بیان فعل در شرف اتفاق افتادن در گذشته به صورت نقلی:
- دیروز از سر کار آمدهاند و داشتهاند برمیگشتهاند که ماشین را دیدهاند.
فعل مضارع
فعل مضارع به فعلی گفته میشود که معمولاً زمان حال یا آینده را نشان میدهد. فعل مضارع در زبان فارسی به سه دسته تقسیم میشود: مضارع اِخباری، مضارع التزامی، مضارع مستمر (ملموس).
فعل مضارع اخباری
فعل مضارع اخباری از ترکیب «می» و بن مضارع به اضافه شناسه ساخته میشود.
جدول زیر ساخت فعل مضارع اخباری را برای صیغههای مختلف نشان میدهد:
| صیغه | ساخت | مثال | |
| اول شخص مفرد | می + بن مضارع + شناسه (اول شخص مفرد) | میآورم | |
| دوم شخص مفرد | می + بن مضارع + شناسه (دوم شخص مفرد) | میآوری | |
| سوم شخص مفرد | می + بن مضارع + شناسه (سوم شخص مفرد) | میآورد | |
| اول شخص جمع | می + بن مضارع + شناسه (اول شخص جمع) | میآوریم | |
| دوم شخص جمع | می + بن مضارع + شناسه (دوم شخص جمع) | میآورید | |
| سوم شخص جمع | می + بن مضارع + شناسه (سوم شخص جمع) | میآورند | |
مضارع اخباری در موارد زیر مورد استعمال قرار میگیرد:
- بیان رخ دادن فعل در زمان حال:
- کتاب را کجا میبری؟ کتاب را به کتابخانه میبرم.
- بیان فعلهایی که به صورت پیوسته در گذشته، حال و آینده رخ میدهند:
- شبها و روزها میآیند و میروند.
- بیان انجام کارهایی که عادت هستند:
- هر روز پیاده به محل کار میروم.
- بیان شرط:
- اگر میخوابی، چراغها را خاموش کنم.
- بیان رخ دادن فعل در زمان آینده:
- دو هفته دیگر به مسافرت میروم.
- بهجای فعل ماضی در داستان یا خبر:
- قضیه از این قرار است که معلم به مدرسه میآید و میبیند دانشآموزان نیستند.
- برای آغاز نقل قول:
- میگویند: آن زمان هم رسومات اینچنینی وجود داشته است.
فعل مضارع التزامی
برای ساخت فعل مضارع التزامی از ترکیب «بـ» و بن مضارع و شناسه استفاده میشود.
جدول زیر ساخت فعل مضارع التزامی را برای صیغههای مختلف نشان میدهد:
| صیغه | ساخت | مثال | |
| اول شخص مفرد | بـ + بن مضارع + شناسه (اول شخص مفرد) | بیاورم | |
| دوم شخص مفرد | بـ + بن مضارع + شناسه (دوم شخص مفرد) | بیاوری | |
| سوم شخص مفرد | بـ + بن مضارع + شناسه (سوم شخص مفرد) | بیاورد | |
| اول شخص جمع | بـ + بن مضارع + شناسه (اول شخص جمع) | بیاوریم | |
| دوم شخص جمع | بـ + بن مضارع + شناسه (دوم شخص جمع) | بیاورید | |
| سوم شخص جمع | بـ + بن مضارع + شناسه (سوم شخص جمع) | بیاورند | |
مضارع التزامی در موارد زیر بهکار میرود:
- بیان انجام کار یا وقع رخداد با شک و تردید:
- شاید امروز نامهام برسد.
- بیان انجام کار یا وقع رخداد با آرزو:
- کاش امروز نامهام برسد.
- بیان شرط:
- اگر نامهام برسد، میگویم قضیه از چه قرار است.
- بیان جزای شرط:
- اگر ماشین میآوری، من هم بیایم.
- پس از فعلها و واژههایی که بر اراده و لزوم و امثال آنها دلالت میکنند:
- باید امشب برم.
- ضروری است که شبها زود بخوابیم.
- میخواهم فریاد بزنم.
فعل مضارع مستمر
فعل مضارع مستمر (مضارع ملموس) از مضارع ساده «داشتن» به اضافه فعل مضارع اخباری تشکیل میشود.
جدول زیر ساخت فعل مضارع مستمر را برای صیغههای مختلف نشان میدهد:
| صیغه | ساخت | مثال | |
| اول شخص مفرد | دارم + مضارع اخباری | دارم میآورم | |
| دوم شخص مفرد | داری + مضارع اخباری | داری میآوری | |
| سوم شخص مفرد | دارد + مضارع اخباری | دارد میآورد | |
| اول شخص جمع | داریم + مضارع اخباری | داریم میآوریم | |
| دوم شخص جمع | دارید + مضارع اخباری | دارید میآورید | |
| سوم شخص جمع | دارند + مضارع اخباری | دارند میآورند | |
مضارع مستمر در موارد زیر مورد استعمال قرار میگیرد:
- بیان رخداد یا حالتی که در آستانه اتفاق افتادن یا در حالِ اتفاق افتادن است:
- ماشین را دارم میبرم تعمیرگاه.
- دارم ماشین را تعمیر میکنم.
فعل آینده
فعل آینده (مستقبل) از ترکیب مضارع ساده فعل «خواستن» و بن ماضی فعل اصلی ساخته میشود.
جدول زیر ساخت فعل مستقبل را برای صیغههای مختلف نشان میدهد:
| صیغه | ساخت | مثال | |
| اول شخص مفرد | خواهم + بن ماضی | خواهم برد | |
| دوم شخص مفرد | خواهی + بن ماضی | خواهی برد | |
| سوم شخص مفرد | خواهد + بن ماضی | خواهد برد | |
| اول شخص جمع | خواهیم + بن ماضی | خواهیم برد | |
| دوم شخص جمع | خواهید + بن ماضی | خواهید برد | |
| سوم شخص جمع | خواهند + بن ماضی | خواهند برد | |
فعل مستقبل در موارد زیر مورد استعمال قرار میگیرد:
- بیان وقوع فعل در زمان آینده:
- احمد هفته آینده به خانه ما خواهد آمد.
- در جملههای پیرو برای بیان جزای شرط:
- اگر ماشین تعمیر شود، دو روز دیگر به شهرتان مسافرت خواهم کرد.
انواع فعل فارسی از نظر امری و دعایی بودن
دو نوع فعل دیگر نیز داریم که یکی از آنها برای امر، و دیگری برای دعاست.
بن فعل چیست؟
فعل امر
فعل امر، همانگونه که از نامش پیداست، برای بیان دستور و فرمانی است که میدهیم یا از کسی میخواهیم کاری را انجام دهد. ساخت فعل امر اغلب به دو صورت است:
- دوم شخص مفرد: بـ + بن مضارع: بیاور
- دوم شخص جمع: بـ + بن مضارع + ـ ید: بیاورید
فعل دعا
این نوع فعل در گذشته برای بیان دعا وجود داشته است و از سوم شخص مفرد مضارع ساده یا التزامی بهعلاوه نشانه «ا» پیش از شناسه تشکیل میشده است. مثلاً فعل «بیامرزاد»:
- خداوند او را بیامرزاد.
انواع فعل فارسی از نظر گذرا بودن
انواع فعل فارسی از نظر گذرا بودن در سه دسته دسته ناگذرا (لازم)، گذرا (متعدی) و دووجهی قرار میگیرند.
فعل گذرا (متعدی)
به فعلی که بدون مفعول معنای کاملی ندارد و باید مفعول داشته باشد تا معنی کاملی داشته باشد و از فاعل به مفعول گذر کند، فعل گذرا یا متعدی میگوییم. فعل جمله «احمد کتاب را آورد» گذرا یا متعدی است، زیرا برای کامل شدن معنیاش باید مفعول در جمله وجود داشته باشد.
فعل ناگذرا (لازم)
فعلی که بدون مفعول معنا را میرساند و در جملهای که میآید نیازی به مفعول نیست، فعل ناگذرا (لازم) نامیده میشود. در جمله «احمد آمد» فعل ناگذرا یا لازم است، زیرا، همانطور که میبینیم، به مفعول نیازی ندارد.
فعل دووجهی
فعل دووجهی فعلی است که گاهی بهصورت گذرا و گاهی بهصورت ناگذر بهکار میرود. برای مثال، فعل «شکستن» را در نظر بگیرید که میتوان آن را به دو صورت زیر در جمله بهکار برد:
- گلدان شیشهای شکست.
- احمد با تبر سنگ را شکست.
همانطور که میبینیم، فعل «شکستن» در جمله اول ناگذرا و در جمله دوم گذرا است.
انواع فعل فارسی از نظر معلوم و مجهول بودن
انواع فعل فارسی را با توجه به معلوم بودن یا نبودن، به دو دسته معلوم و مجهول تقسیم میکنند.
فعل معلوم
فعل معلوم به فعلی گفته میشود که فاعل آن معلوم باشد. مثلاً در جملههای زیر فاعل مشخص است:
- احمد آمد.
- احمد کتاب را آورد.
فعل مجهول
فعل مجهول فعلی است که در آن فاعل ذکر نمیشود و نهاد جمله مفعول است نه فاعل. برای مثال، جملات زیر را در نظر بگیرید:
- کتاب آورده شد.
- خطی روی دیوار کشیده شد.
از آنجا که تنها فعل گذراست که میتواند مفعول داشته باشد، میتوان چنین نتیجه گرفت که فعل مجهول همیشه از فعل گذرا ساخته میشود و خودش حکم فعل ناگذرا را دارد. از فعل ناگذرا نمیتوانیم فعل مجهول بسازیم. برای مثال، فعل «آمد» را در نظر بگیرید. اگر بخواهیم آن را بهصورت مجهول بنویسیم، «آمده شد» خواهد بود که معنی ندارد و اصلاً چنین فعلی وجود ندارد.
اما چگونه فعل مجهول را بسازیم؟ برای ساختن فعل مجهول، مراحل زیر را طی میکنیم:
- حذف نهاد جمله
- قرار دادن مفعول جمله در جایگاه نهاد و حذف نشانه «را» در صورت وجود
- تبدیل فعل جمله به صفت مفعولی
- استفاده از فعل کمکی «شدن»، «گشتن»، «گردیدن» برای ساخت فعل
- مطابقت دادن شناسه با نهاد جدید
این روند را با یک مثال بررسی میکنیم. جمله معلوم «احمد موز را خورد» را در نظر بگیرید. با طی مراحل بالا، جمله مجهول «موز خورده شد» را خواهیم داشت.
میبینیم که فعل معلوم «خورد» به فعل مجهول «خورده شد» تبدیل شده است.
فعل مجهول را در موارد زیر بهکار میبریم:
- هنگامی که فاعل معلوم نباشد.
- در زده شد (نمیدانیم چه کسی در را زده است).
- هنگام تمرکز گوینده بر فعل، نه فاعل:
- کیف دزدیده شد (آنچه مورد توجه است، دزدیده شدن کیف است نه اینکه چه کسی کیف را دزدیده است).
- هنگامی که نخواهیم فاعل مشخص شود و اهمیت فعل و مفعول بیشتر باشد:
- دزد حین فرار کشته شد.
انواع فعل فارسی از نظر تام و ربطی بودن
انواع فعل فارسی را میتوان به دو دسته فعل تام و فعل ربطی نیز دستهبندی کرد.
فعل تام
فعلهای تام معنی کاملی دارند و برای انجام گرفتن یا پذیرفتن کاری مشخص بهکار میروند. از این فعلها میتوان به «خوردن»، «شنیدن» و... اشاره کرد.
فعل ربطی
در مقابل فعلهای تام، فعلهای ربطی یا اسنادی قرار میگیرند که رایجترین آنها عبارتند از: بودن، شدن، گشتن، استیدن و... . این فعلها معنی کاملی ندارند و تنها برای نفی و اثبات بهکار میروند.
نکته: فعلهای «گشتن» و «گردیدن» تنها زمانی فعل ربطی خواهند بود که معنی آنها شدن باشد.
انواع فعل فارسی از نظر کامل و ناقص بودن
یکی دیگر از جنبههایی که میتوان انواع فعل فارسی را بر اساس آن دستهبندی کرد، تعریف شدن یا نشدن فعل در همه زمانها است.
فعل ناقص
به فعلهایی که همه ساختها و زمانهای آن وجود ندارد یا رایج نیست، فعل ناقص میگوییم. مثلاً فعل «استیدن» فقط برای مضارع بهکار میرود (ام، ای، است، ایم، اید، اند) و برای زمانهای دیگر مورد استفاده قرار نمیگیرد.
فعل کامل
در مقابل فعلهای ناقص، فعلهای کامل قرار میگیرند که همه ساختها و زمانهای آنها رایج است و بهکار میرود. برای مثال، فعل «خوردن» کامل است.
انواع فعل فارسی از نظر ساخت
فعلهای زبان فارسی از نظر ساختمان به سه دسته ساده، پیشوندی و مرکب تقسیم میشوند.
فعل ساده
فعل ساده فعلی است که از یک بن مشخص ساخته شده و قابل تجزیه نیست. برای مثال، بردن، رفتن، آمدن، خوردن و… از این دسته فعلها هستند.
فعل پیشوندی
برخی فعلها از یک پیشوند به اضافه یک فعل که از یک بن اصلی تشکیل شده ساخته میشوند؛ به گونهای که افزودن پیشوند معنی فعل اصلی را تغییر میدهد. مثلاً فعل ساده «آمدن» را در نظر بگیرید. با این فعل، میتوان فعلهای پیشوندی زیر را ساخت:
- در آمدن: وارد شدن
- فرود آمدن: پیاده شدن
- باز آمدن: بازگشتن
- و…
فعل مرکب
فعل مرکب از ترکیب یک اسم یا صفت با یک فعل ساخته میشوند، به گونهای که مجموع کلمات آنها تنها یک معنی واحد خواهد داشت:
- نام + نهادن: نامیدن
- سؤال + کردن: پرسیدن
- آسوده + شدن: آسودن
- و…
سوالات متداول درباره انواع فعل فارسی
در آخرین بخش از این مطلب مجله فرادرس به برخی از سوالات پر تکرار در زمینه انواع فعل فارسی و نحوه ساخت آنها به اختصار پاسخ میدهیم.
بن فعل چیست؟
بن فعل حاوی معنی اصلی فعل است که در تمامی اشکال صرف فعل ثابت باقی میماند.
بن مضارع چگونه ساخته میشود؟
بن مضارع با امری کردن فعل و حذف «بـ» از ابتدای آن به دست میآید.
تمرین مربوط به انواع فعل فارسی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «انواع فعل فارسی و نحوه ساخت — با مثال و به زبان ساده»، میتوانید از تمرینهایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شامل ۱۰ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسشها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، میتوانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جوابهای درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
۱. کدام گزینه فعل مضارع التزامی ندارد؟
اگر در خانهای شوی، روزگاری دراز، صفت آن گویی
صبر کند تا آن سخن تمام شود، پس جواب خود بگوید
تحت تاثیر رفتار و کردار دوست قرار میگیرد.
تا تو را عقل و دین بیافزاید
۲. فعل همی خواندم در این عبارت معرف چه زمانی است؟ «روزی دیوان حنظله بادغیسی همی خواندم.»
ماضی استمراری
ماضی ساده
مضارع اخباری
ماضی مستمر
۳. کدام گزینه از ویژگیهای فعل است؟
زمان
شخص
شمار
همه موارد
۴. بن مضارع در کدام گزینه نادرست نوشته شده است؟
رفتن: رو
خوردن: خورد
نوشتن: نویس
خواندن: خوان
۵. کدام یک از این فعلها بن ماضی ندارد؟
خواندهام
نوشتم
میرفت
میروند
۶. کدام گزینه سوم شخص مفرد است؟
خواند
کشید
بخواند
مرد
۷. کدام گزینه از نظر زمانی با بقیه فعلها فرق دارد؟
میروم
میخواند
خواهد رفت
مینویسد
۸. کدام گزینه درباره این عبارت صحیح است؟ «آدمی باید که بسیار نگوید و سخن دیگری به سخن خود قطع نکند.»
نگوید - نکند - فعل ماضی
نگوید - نکند - زمان گذشته
نگوید - نکند - فعل مضارع
نگوید - نکند - فعل امر
۹. کدام گزینه درباره این بیت درست نیست؟ «مهتری گر به کام شیر در است / شو خطر کن ز کام شیر بجوی»
وندی
فعل پیشوندی
فعل امر
پیوند وابستهساز
۱۰ در کدام گزینه بن مضارع وجود ندارد؟
می خوانیم
نوشتیم
پرنده
دانش
جمعبندی
در این نوشته با انواع فعل فارسی و نحوه ساخت آنها آشنا شدیم. فهمیدیم که برای ساخت فعل، چه در ماضی و چه در مضارع، به بن فعل نیاز داریم. برای ساخن بن فعل ماضی باید حرف «ن» را از مصدر آن حذف کنیم. بن مضارع نیز با ساختن فعل امر از مصدر ماضی و حذف حرف «ب» در ابتدای آن ساخته میشود. همچنین یاد گرفتیم که افعال فارسی از نظر زمانی، امری یا دعایی بودن و گذار یا ناگذرا بودن به دستههای متعددی تقسیم میشوند که هر یک از آنها را همراه با مثال بررسی کردیم.
دمتون گرم خدا خیرتون بده
دوست عزیز واقعا از تمام مطالب بهره ی کافی بردم خداقوت به شما 🌹🌹
سلام عالی بود
من جایی خوندم که« دیوار ساختن»فعل مرکب نیست ممنون میشم بفرمایید «دیوار ساختن»چه نوع ترکیبی هست
با سلام؛
دیوار ساختن فعل مرکب نیست. چون «ساختن» از افعال متعدی و نیازمند مفعول است. در نتیجه، دیوار در این ترکیب مفعولِ فعل ساختن به حساب میآید.
از همراهی شما با مجله فرادرس ممنون و سپاسگزاریم.
عالی
بسیار مفید اما اگر آزمون هم همراه داشت تا به صورت آنلاین خودمان انجام بدهیم بهتر بود
واقعا ممنون کامل و دقیق و بدرد بخور بود
عالی بود، عالی
عالی است. خدا قوت
ممنون کامل و جامع بود.
خیلی خیلی عالی و کامل بود ممنون و. خداقوت.
سپاس فراوان بسیار مطلب عالی و جامعی بود💖
مرسی باتشکر از شما بابت مطالب اموزنده پ عالی و صحیحتون
سلام.
خوشحالیم که این آموزش برایتان مفید بوده است.
شاد باشید.
با سلام مطلبی کاملا مفید و ارزشمند .
ممنون از خدمت جامع و کارآمدتان .
بعد از خوندن این مقاله با ابعادی از ادبیات فارسی اشنا شدم که تا حالا حتی باهاش مواجه نشده بودم…خیلی کامل بود
سلام.
خوشحالیم که این آموزش برایتان مفید بوده است.
موفق باشید.
عالی