فرادرسشاخص در ادبیات چیست؟ – به زبان ساده با مثال و تمرین
«معرف» یا «شاخص» لقب‌ها یا عنوان‌هایی هستند که بدون نقش نمای کسره، بعد یا قبل از یک اسم می‌آیند و اطلاعات بیشتری راجع به آن اسم به ما می‌دهند. برای مثال در گروه اسمی «عمه پروین» یا «دکتر امیرحسین هاشمی»، کلمه‌های «عمه» و «دکتر» شاخص هستند و کلمه‌های «پروین» و «امیرحسین هاشمی» که هسته این گروه‌های اسمی هستند را به ما معرفی کرده‌اند. بیشتر دستورشناسان، این نقش دستوری را یکی از وابسته‌های پیشین اسم می‌دانند اما شاخص یا معرف می‌تواند قبل یا بعد از هسته گروه اسمی بیاید و راجع به هسته به ما اطلاعات بدهد. در این مطلب از مجله فرادرس با مثال‌های بسیاری یاد می‌گیریم که شاخص در ادبیات چیست، چه انواعی دارد و چگونه باید آن را از نقش‌های دیگری چون مضاف الیه تشخیص دهیم. در انتها نیز سؤالات چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم تا با پاسخ دادن به آن‌ها خودتان را بسنجید.
شاخص در ادبیات چیست؟
شاخص یا معرف یکی از وابسته‌های اسم است. یعنی از کلمه‌هایی است که قبل یا بعد از یک هسته اسمی می‌آید و چیزی را به آن اسم اضافه می‌کند. در واقع شاخص‌ها نقش دستوری نیستند. بلکه زیرنقش هستند یعنی در یک گروه اسمی، این کلمه هسته است که نقش اصلی را دارد و وابسته های آن، به عنوان زیرنقش، نقش هسته را می گیرند. برای مثال در جمله «پسرخاله سیاوش به سربازی رفت.»، سیاوش نقش فاعل را دارد و شاخص «پسرخاله» نیز نقش هسته خود (سیاوش) را می‌گیرد. شاخص‌ها به‌طور معمول با کسره به هسته گروه اسمی خود اضافه نمی‌شوند بلکه فقط در کنار آن اسم قرار می‌گیرند. در مثال‌های بخش بعد این موضوع را به‌خوبی درک خواهید کرد. اما پیش از آن پیشنهاد می‌کنیم برای اطلاعات بیشتر، از فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس که لینکش را در کادر پایین آورده‌ایم استفاده کنید.
مثال انواع شاخص از نظر معنایی
تا اینجا دانستیم که شاخص در ادبیات چیست و اگر کمی دقت کنیم، می‌بینیم که در زبان فارسی کلمه‌های زیادی داریم که می‌توانند به عنوان شاخص استفاده شوند. در جدول زیر، دسته‌بندی شاخص‌های زبان فارسی بر اساس معنایشان را آورده‌ایم و در مقابل هرکدام از آن‌ها، پرکاربردترین نمونه‌هایشان را قرار داده‌ایم.
| انواع شاخص از نظر معنایی | مثال های پرکاربرد |
| عنوان‌های حاکمیتی | شاه، وزیر، سلطان، میرزا، خان، ملکه، امیر |
| عنوان‌های بیان جنسیت | آقا، خانم |
| عنوان‌های شغلی | دکتر، مهندس، قاضی، استاد، ناخدا |
| نسبت‌های خانوادگی | بابا، خاله، دایی، عمه، عمو، دختر دایی |
| لقب‌های مذهبی | امام، حجة الله، آیت الله، حاج، شیخ، کربلایی، مشهدی، سید، سادات، شهید |
| لقب‌های نظامی | تیمسار، سردار، سرهنگ، سروان، سرگرد، سرباز |
| لقب‌های محترمانه | جناب، سرکار |
یادگیری شاخص فارسی یازدهم
تا اینجا یاد گرفتیم که شاخص در ادبیات چیست اما شاخص‌ها تنها یکی از وابسته‌هایی هستند که اسم می‌تواند بگیرد. در زبان فارسی تعداد خیلی زیادی وابسته اسم داریم که هرکدام، قواعد مربوط به خود را دارند. علاوه بر آن برای آشنایی با نقش‌های دستوری که هسته‌های گروه اسمی و وابسته‌هایشان می توانند بگیرند، باید با انواع نقش‌های دستوری اسم‌های فارسی و چگونگی تشخیص هرکدام از آن‌ها آشنا باشیم. برای مثال، یک هسته و وابسته‌اش می توانند به عنوان فاعل، نهاد، مفعول و... در جمله بیایند و برای تشخیص اینکه یک اسم یا گروه اسمی، کدام نقش را دارد باید از قبل با تمام نقش‌های دستوری زبان فارسی آشنا باشیم. به همین علت در این بخش برخی از فیلم‌ها و مجموعه فیلم‌های آموزشی فرادرس را برایتان آورده‌ایم تا با دیدن آن‌ها، مباحث مختلف ادبیات فارسی را یاد بگیرید.
- مجموعه فیلم آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس
- فیلم آموزش رایگان فعل در فارسی فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس
انواع شاخص از نظر قرارگیری در کنار هسته گروه اسمی
تا اینجا یاد گرفتیم که شاخص در ادبیات چیست و مثال‌های زیادی از شاخص را نیز دیدیم. همانطور که پیش از این گفتیم، دستورشناسان این نوع کلمه‌ها را وابسته‌های پیشینی اسم می‌دانند اما در واقع شاخص‌ها می‌توانند وابسته پیشینی و پسینی یک اسم باشند. یعنی می‌توانیم این کلمه‌ها را قبل یا بعد از هسته یک گروه اسمی بیاوریم.
- شاخص قبل از هسته
- شاخص بعد از هسته
در ادامه این دو مورد را با مثال بررسی می‌کنیم. پیش از آن پیشنهاد می‌کنیم حتما فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس را برای یادگیری نکات بیشتر مشاهده کنید. لینک این فیلم آموزشی در ادامه آورده شده است:
شاخص قبل از هسته گروه اسمی
به مثال‌های زیر دقت کنید که در آن‌ها، شاخص‌ها قبل از هسته گروه اسمی آمده‌اند.
مثال ۱
در جمله زیر، کلمه «عباس» هسته گروه اسمی «شاه عباس» است و نقش دستوری «نهاد» را دارد. کلمه «شاه» نیز شاخص است که قبل از هسته آمده است.
شاه عباس یکی از شاهان دوران صفویه است.
مثال ۲
در جمله زیر نیز از شاخص «آقا» برای معرفی هسته «جواد» که نقش «فاعل» را دارد، استفاده کرده‌ایم.
آقا جواد به منزل مادرش رفت.
شاخص بعد از هسته گروه اسمی
شاخص ها را می‌توانیم بعد از هسته گروه اسمی نیز به کار ببریم. در مثال‌های زیر این مورد را با هم بررسی می‌کنیم.
مثال ۱
در جمله زیر، شاخص «خان» را بعد از هسته‌اش (ستار) آورده‌ایم. اما این کلمه همچنان شاخص است. هسته این گروه اسمی نیز، نقش نهاد را دارد.
ستار خان از دلاوران نامی سرزمین ما است.
مثال ۲
در مثال زیر نیز کلمه شاخص «شاه» را بعد از هسته «محمدعلی» آورده‌ایم. گروه اسمی «محمدعلی شاه» در این جمله نقش دستوری مفعول را دارد.
محمدعلی شاه را به خاطر به توپ بستن مجلس مشروطه، بسیار نفرین کرده‌اند.
نکات مهم درباره جایگاه شاخص
- بعضی از شاخص‌ها مانند «شاه» و «آقا» و... هم می‌توانند قبل از هسته بیاید و هم می‌توانند بعد از هسته بیایند. برای مثال، کلمه «آقا» هم در گروه اسمی «آقا محمد» و هم در گروه اسمی «محمد آقا»، شاخص است.
- توجه کنید که ممکن است برای یک گروه اسمی دو شاخص بیاید. برای مثال در گروه اسمی «آقا سید مهدی» هم کلمه «آقا» و هم کلمه «سید» شاخص هستند.
- با اینکه شاخص به نگرفتنِ نقش نمای کسره، مشهور است اما ممکن است گاهی کسره بگیرد. برای مثال در گروه اسمی «آقا احمد»، شاخص «آقا» بدون کسره به هسته «احمد» اضافه شده است. اما در گروه اسمی «آقایِ رستمی»، اسم شاخص ما کسره گرفته است. پس اگر بعضی اسم شاخص‌ها را به قبل از هسته گروه اسمی خود اضافه کنیم، با اینکه نقش نمای کسره را می‌گیرند، همچنان شاخص هستند.
تشخیص شاخص در جمله
از آن‌جایی که کلمه‌هایی که به عنوان شاخص می‌شناسیم ممکن است به عنوان‌های دیگری چون هسته و مضاف الیه و وابسته مضاف الیه نیز به کار بروند، باید بتوانیم تشخیص دهیم که این کلمه‌ها در چه موقیت‌هایی شاخص هستند و در چه موقعیت‌هایی عنوان‌های دیگری دارند. فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس، نکات مهمی را در این زمینه بیان می‌کند. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه آورده‌ایم.
جدول زیر را ببینید که در آن، شاخص را با دیگر موقعیت‌هایی که می‌تواند داشته باشد، مقایسه کرده‌ایم.
| شاخص | نقش‌های دیگر |
| امیر قائم مقام فراهانی مرد نیکی بود. | او امیر دل‌ها است. (هسته گروه اسمی و نقش نهاد) |
| خاله تهمینه به خانه ما آمده بود. | بچه خاله را در بغل گرفتم. (مضاف الیه و نقش وابسته مفعول) |
| زن‌دایی سارا بچه اش را به مهد برد. | بچه‌ی زن دایی سارا، خیلی زیبا است. (شاخص مضاف الیه و نقش وابسته مضاف الیه) |
در ادامه این موارد را با مثال‌های بیشتر و به‌صورت دقیق بررسی می‌کنیم.
نقش‌های دیگر شاخص
اکنون که متوجه شدیم شاخص در ابیات چیست و می‌تواند قبل و بعد از هسته گروه اسمی بیاید، باید یاد بگیریم که شاخص‌ها را می‌توانیم به عنوان هسته یک گروه اسمی یا مضاف الیه آن و یا وابسته مضاف الیه نیز استفاده کنیم.
- شاخص به عنوان هسته گروه اسمی
- شاخص به عنوان مضاف الیه گروه اسمی
- شاخص به عنوان وابسته مضاف الیه گروه اسمی
در ادامه هرکدام از موارد بالا را با مثال بررسی می‌کنیم اما پیش از آن، تماشای فیلم آموزشی مضاف و مضاف الیه فرادرس را به شما پیشنهاد می‌کنیم.
شاخص به عنوان هسته
شاخص‌ها می‌توانند به عنوان هسته یک گروه اسمی نیز قرار بگیرند. در این صورت آن‌ها دیگر زیرنقش نیستند بلکه نقش اصلی دارند. برای تشخیص اینکه کلمه ما شاخص است یا هسته، باید به این نکته توجه کنیم که نقش اصلی در یک گروه اسمی متعلق به کدام کلمه است. این مورد را می‌توانیم در مثال های زیر بهتر درک کنیم.
مثال ۱
در جمله زیر، کلمه «سرباز»، شاخص است زیرا فقط به عنوان وابسته‌ای برای کلمه «احمدی» که نقش فاعل را در این جمله دارد، به کار رفته است. در واقع انجام‌دهنده اصلی فعل «گرفتن» در این جمله، «احمدی» است و کلمه «سرباز» فقط توضیح بیشتری درباره هسته (احمدی) به ما می‌دهد.
سرباز احمدی مرخصی سه روزه گرفت.
مثال ۲
اما در جمله زیر، کلمه «سرباز»، هسته است و خودش نقش فاعل را نیز ایفا می‌کند. زیرا در این جمله، هسته دیگری وجود ندارد که ما نقش فاعل و هسته گروه اسمی را برای او در نظر بگیریم و «سرباز» را شاخص آن بدانیم.
سرباز از پادگان فرار کرد.
شاخص به عنوان مضاف الیه
از شاخص‌ها می‌توانیم به عنوان مضاف الیه نیز استفاده کنیم. یعنی بعد از یک اسم، کسره می‌گذاریم و کلمه شاخص را به آن اسم اضافه می‌کنیم. در مثال‌های زیر این مورد را بیشتر بررسی می‌کنیم.
مثال ۱
در مثال زیر کلمه «مهندس» به عنوان شاخص کلمه «پرهام» آمده و مانند هسته خود، نقش دستوری فاعل را گرفته است. به بیان دیگر، کلمه «پرهام» فاعل این جمله است و «مهندس» فقط یک شاخص و معرف برای توضیح بیشتر درباره اوست.
مهندس پرهام نقشه‌های بسیار مدرنی را در معماری طراحی کرده است.
مثال ۲
در جمله زیر، کلمه «مهندس» شاخص نیست بلکه مضاف الیه کلمه «نقشه‌ها» است. زیرا مانند شاخص درباره هسته خود (نقشه‌ها)، اطلاعات بیشتری نمی‌دهد بلکه به ما نشان می‌دهد که نقشه‌های چه کسی بسیار مدرن است. در واقع «مهندس» اسم مستقلی است که به اسم «نقشه‌ها» اضافه شده است و معرف آن نیست.
نقشه‌های مهندس بسیار مدرن هستند.
برای آشنایی بیشتر با مضاف الیه در زبان فارسی، پیشنهاد می‌کنیم که مطلب زیر از مجله فرادرس را بخوانید.
شاخص به عنوان وابسته مضاف الیه
علاوه بر این که از شاخص‌ها به عنوان خود مضاف الیه استفاده می‌کنیم، می‌توانیم از آن‌ها به عنوان وابسته مضاف الیه نیز استفاده کنیم. پس نباید شاخص مضاف الیه را با شاخصی که خودش مضاف الیه شده است اشتباه بگیریم. شاید درک این مطلب سخت به نظر برسد اما در مثال های زیر به سادگی یاد می‌گیرید که منظور از این نکته، چیست.
مثال ۱
در جمله زیر، کلمه «عمه» شاخصی است برای «نرگس» که مفعول فعل «دیدم» است.
عمه نرگس را در خیابان دیدم و به او سلام کردم.
مثال ۲
اما در جمله زیر، کلمه «عمه» وابسته مضاف الیه است. یعنی کلمه «نرگس» مضاف الیه کلمه «صورت» است و عمه نیز به عنوان وابسته این مضاف الیه آمده است و درباره آن به ما توضیحاتی می‌دهد. در واقع معنای این جمله این است که «صورت نرگس بسیار زیبا است.» و کلمه «عمه» فقط شاخصی برای نرگس است و وجودش برای جمله و کامل شدن معنای آن، ضروری نیست.
صورت عمه نرگس بسیار زیبا است.
مثال ۳
در اولین جمله جدول زیر، کلمه «شهید» شاخصی است که هسته‌اش (چمران) در جایگاه مضاف الیه قرار گرفته است. و این شاخص در حال معرفی بیشتر هسته خود است. اما در جمله سمت چپ جدول، ما از کلمه شاخص «شهید» به عنوان مضاف الیهی برای کلمه «زندگی» استفاده کرده‌ایم.
| شاخص مضاف الیه | شاخص به عنوان مضاف الیه |
| زندگی شهید چمران پر از نکات جالب است. | زندگی شهید را الگوی خودت قرار بده. |
تمرین شاخص در ادبیات فارسی
حالا که دانستیم شاخص در ادبیات چیست، بیایید به پرسش‌های چهارگزینه‌ای زیر پاسخ دهیم تا ببینیم چقدر این مطلب را یاد گرفته‌ایم. برای پاسخ به هر سؤال باید روی گزینه‌ای که فکر می‌کنید صحیح است کلیک کنید و سپس گزینه «مشاهده جواب» را بزنید تا پاسخ درست را ببینید. برای هر پاسخ درست یک امتیاز قرار داده‌ایم و بعد از جواب دادن به تمام سؤال‌ها می‌توانید با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون»، امتیاز خود را ببینید.
۱. در کدام جمله زیر، شاخص نداریم؟
آقا آرمان به مدرسه رفته است.
باقر خان و همراهانش در راه مبارزه با استبداد قدم برداشتند.
آقا به خانه برگشت.
عمه ستاره برای برادرزاده‌اش قصه می‌گوید.
۲. در این عبارت‌ها چند شاخص داریم؟ «خاله مریم، آقا صادق، لیلا خانم، گشتاسب شاه، پری مامان»
۴
۵
۳
۲
۳. کدام‌یک از گزینه‌های زیر نادرست است؟
شاخص‌ها معمولا بدون نقش نمای کسره به کار می‌روند.
برخی از شاخص‌ها بیانگر نسبت‌های خانوادگی هستند.
هم قبل از هسته گروه اسمی و هم بعد از آن می‌توانیم شاخص را بیاوریم.
شاخص‌ها را نمی‌توان به عناوین دیگری چون هسته و مضاف الیه به کار برد.
۴. در کدام گزینه زیر، شاخص داریم؟
او امام شیعیان است.
جناب سروان دزدها را به کلانتری برد.
دشمنان، وزیر شاه را کشتند.
سردار جنگ ما آریو برزن بود.
۵. تعداد شاخص‌های کدام‌یک از گزینه‌های زیر نادرست است؟
خانم خانه: ۰ شاخص
سیده مهلا خانم: ۱ شاخص
محمدعلی شاه: ۱ شاخص
حاج قدرت الله: ۱ شاخص
۶. کلمه «پسرخاله» در جمله «پسرخاله مادرم را دیدم.» به چه عنوانی به کار رفته است و نقش دستوری آن چیست؟
هسته گروه اسمی «پسرخاله مادرم» و مفعول فعل «دیدم»
شاخص کلمه «مادرم» و مانند هسته‌اش در نقش مفعول
وابسته مضاف الیه و همچون هسته‌اش در نقش فاعل
مضاف الیه و مانند هسته‌اش در نقش فاعل
۷. کدام‌یک از گزینه‌های زیر نادرست است؟
شهید در عبارت «شهید جنگ تحمیلی»، هسته گروه اسمی است.
در عبارت «آقا محمد آقا» دو شاخص داریم.
عمه در گروه اسمی «بچه‌های عمه لیلا» شاخص مضاف الیه است.
در جمله «کتاب پسردایی را امانت گرفتم.» کلمه پسردایی شاخص است.
۸. کدام گزینه درست است؟
اگر لقب یا عنوانی بعد از هسته گروه اسمی بیاید، دیگر شاخص نیست.
اگر کلمه «وزیر» به عنوان وابسته مضاف الیه به کار برود، شاخص نیست.
شاخص‌ها به عنوان زیرنقش‌ها، نقش هسته گروه اسمی خود را می‌گیرند.
در این عبارت سه اسم شاخص داریم: «آقا جواد سید اولاد پیغمبر است پس باید به مهندس جواد احترام بگذاریم.»
۹. در این عبارت چند شاخص داریم؟ «وقتی به خانه عمو سهراب رفتم، دخترعمه سارا را هم دیدم. داشتیم صحبت می‌کردیم که مامان تهمینه آمد و گفت باید با آقاجان به خانه برگردیم.»
۳
۴
۲
۱
۱۰. کدام گزینه نادرست است؟
شاخص‌ها درباره هسته خود به ما اطلاعات می‌دهند.
اگر کلمه «سید» را به عنوان مضاف الیه به کار ببریم، همچنان شاخص است.
برای تشخیص شاخص یا هسته بودن یک کلمه باید دقت کنیم که نقش اصلی در یک گروه اسمی، متعلق به شاخص است یا خیر.
شاخص‌ها را وابسته‌های پیشینی اسم می‌دانند اما در واقع هم قبل از هسته و هم بعد از هسته می‌آیند.
جمع بندی
در این مطلب از مجله فرادرس با مثال‌های مختلفی یاد گرفتیم که شاخص در ادبیات چیست، چه انواعی دارد و پرکاربردترین کلمه‌هایی که به عنوان شاخص می‌شناسیم را با هم بررسی کردیم. در ادامه آموختیم که یک شاخص چگونه به یک گروه اسمی اضافه می‌شود و به جز شاخص بودن، می‌تواند چه چیزهای دیگری باشد. در انتها نیز سؤالات چهارگزینه‌ای مرتبط با این موضوع را طرح کردیم تا با پاسخ دادن به آن‌ها میزان یادگیری خود را بسنجید.
