نهاد و گزاره چیست؟ | به زبان ساده

در آموزش‌های پیشین مجله فرادرس، با جمله و انواع آن آشنا شدیم و گفتیم که هر جمله از دو بخش نهاد و گزاره تشکیل شده است. در این آموزش، جزئیات بیشتری را درباره نهاد و گزاره بیان می‌کنیم.

جمله چیست؟

در مطلب «جمله چیست؟ | انواع جمله به زبان ساده و با مثال» از سری مطالب مجله فرادرس گفتیم که جمله مجموعه‌ای از کلمات است که در کنار یکدیگر یک معنی و مفهوم مستقل و کامل دارند. مثلاً عبارت «احمد به مدرسه رفت» یک جمله است، زیرا معنی و مفهوم مشخص، مستقل و کاملی دارد. اما عبارت‌های «احمد کیف» و «آورد» ناقص‌اند و مفهوم آن‌ها مشخص نیست و هر کدام چیزی کم دارند. در یکی مشخص است درباره چه کسی یا چه چیزی صحبت می‌کنیم، اما خبر را نمی‌دانیم. در دیگری می‌دانیم خبر چیست، اما نمی‌دانیم درباره چه کسی یا چه چیزی است. مفهوم نهاد و گزاره همان چیزی است که در این مثال‌ها وجود دارد.

نهاد و گزاره چیست؟

هر جمله‌ای که می‌شنویم یا می‌خوانیم، از دو بخش تشکیل شده است که نهاد و گزاره نام دارند. به طور کلی، هر جمله خبری را درباره کسی یا چیزی بیان می‌کند. با توجه به همین نکته می‌توان نقش نهاد و گزاره را در جمله تعیین کرد. «نهاد» همان چیزی یا کسی است که درباره آن خبر می‌دهیم. «گزاره» نیز آن خبری است که درباره نهاد بیان می‌کنیم. در جدول زیر، نهاد و گزاره چند جمله را مشاهده می‌کنید.

نهاد	گزاره
علی (هسته)	آمد (هسته)
احمد (هسته)	به خانه برگشت (هسته + وابسته)
دانش‌آموزان پایه هفتم (هسته + وابسته)	آمدند (هسته)
هوای بیرون از خانه (هسته + وابسته)	کمی سرد است (هسته + وابسته)

اگر دقت کنید، می‌بینید که بخش اصلی یا هسته نهاد یک اسم یا گروه اسمی است و به همین ترتیب، هسته گزاره فعل یا گروه فعلی است. در کنار این هسته‌ها، وابسته‌هایی نیز وجود دارند. با توجه به همین هسته‌ها و وابسته‌ها نهاد و گزاره را می‌توان به چهار دسته تقسیم کرد:

1. نهاد و گزاره هر دو تنها از هسته تشکیل شده‌اند. مثلاً در جمله «علی آمد» نهاد و گزاره تنها از هسته اسمی و فعلی تشکیل شده‌اند.
2. نهاد فقط از هسته و گزاره از هسته و وابسته تشکیل شده است. مثلاً در جمله «احمد به خانه برگشت» نهاد از هسته و گزاره از هسته و وابسته تشکیل شده است.
3. نهاد از هسته و وابسته و گزاره فقط از هسته تشکیل شده است. مثلاً‌ در جمله «دانش‌آموزان پایه هفتم آمدند» نهاد و گزاره این شرایط را دارند.
4. نهاد و گزاره هر دو هم از هسته و هم وابسته تشکیل شده‌اند. جمله «هوای بیرون از خانه کمی سرد است» مثالی از این مورد است.

هسته و وابسته نهاد یک گروه اسمی و هسته و وابسته گزاره یک گروه فعلی را تشکیل می‌دهند.

تشخیص نهاد و گزاره

نهاد و گزاره را می‌توان از تعریفی که برای آن‌ها بیان کردیم تشخیص دهیم. وقتی می‌خواهیم نهاد و گزاره یک جمله را مشخص کنیم، باید از خودمان بپرسیم که این جمله درباره چه کسی یا چه چیزی است یا چه کسی و چه چیزی است که کاری را انجام داده است. بعد از آنکه نهاد را مشخص کردیم، بقیه جمله می‌شود گزاره.

مثلاً در جمله «هوای بیرون خانه سرد است» مشخصاً آنچه گفته‌ایم درباره «هوای بیرون خانه» است و بنابراین نقش نهاد در جمله را دارد و «سرد است» گزاره جمله خواهد بود. در واقع اگر از خودمان بپرسیم «چه چیزی سرد است؟» می‌گوییم: «هوای بیرون خانه». یا در جمله «علی کتاب را خرید» مشخصاً پاسخ به «چه کسی کتاب را خرید؟»، «علی» است که نقش همان نهاد جمله را دارد.

دقت کنید که نهاد معمولاً‌ در ابتدای جمله می‌آید. همچنین، به یاد داشته باشید که هسته گزاره یک فعل است.

حذف نهاد و گزاره

گاهی نهاد و گزاره در جمله حذف می‌شوند و مشکلی در مفهوم جمله به وجود نخواهد آمد. در ادامه، موارد حذف نهاد و گزاره را بررسی می‌کنیم.

حذف نهاد و گزاره به قرینه لفظی

عبارت «احمد به بازار رفت و یک دفتر خرید» را در نظر بگیرید. دو جمله «احمد به بازار رفت» و «یک دفتر خرید» وجود دارد. همان‌طور که مشخص است، در جمله دوم، نهاد که «احمد» است، حذف شده است. اما با وجود این حذف، ما با توجه به آگاهی از جمله اول، نهاد در جمله دوم را تشخیص می‌دهیم که «احمد» است. نهاد جمله دوم را برای جلوگیری از تکرار حذف می‌کنیم. مثلاً فرض کنید بگوییم «احمد به بازار رفت و احمد یک دفتر خرید»؛ واضح است که چنین چیزی هم برای گوینده و هم شنونده ملال‌آور خواهد بود. این حذف را «حذف به قرینه لفظی» می‌نامیم، زیرا لفظ آن کلمه حذف‌شده در در جمله قبلی وجود دارد و ما از آن آگاهیم.

مانند نهاد، بخشی از گزاره را نیز می‌توان به قرینه لفظی حذف کرد. برای مثال، مصراع «دل فدای او شد و جان نیز هم» در اصل این‌گونه بوده است: «دل فدای او شد و جان نیز هم فدای او شد» و «فدای او شد» در جمله دوم قرینه لفظی حذف شده است.

حذف نهاد و گزاره به قرینه معنوی

نوعی دیگر از حذف نهاد و گزاره وجود دارد که به قرینه لفظی نیست. در این موارد قرینه لفظی وجود ندارد و با توجه به معنا و مفهوم جمله، بخشی از آن حذف می‌شود. مثلاً به این جمله‌ها دقت کنید: «دیروز به خانه احمد رفتم و کتاب را پس دادم.» همان‌طور که مشخص است، جمله «کتاب را پس دادم» در اصل «کتاب را به او پس دادم» است. می‌بینیم که در جملات قبل، لفظ «به او» نیامده است، اما خود مخاطب منظور جمله را درک می‌کند و نیازی به ذکر آن نیست. در واقع، این معنی جمله است که منجر به حذف آن بخش شده است. در این حالت، «حذف به قرینه معنوی» داریم.

انواع نهاد

نهاد در دو قالب فاعل و مسند الیه ظاهر می‌شود.

فاعل نهادی است که کننده کار است. مثلاً در «احمد آمد» احمد فعل آمدن را انجام می‌دهد یا در جمله «احمد کتاب خرید» احمد خریدن کتاب را انجام داده است و نهاد جمله است. در واقع گزاره خبری درباره فاعل می‌دهد.

مسند الیه نیز نهادی است که از وضعیت و حالت آن خبر می‌دهیم. مثلاً وقتی می‌گوییم «احمد خوشحال است» درباره وضعیت احمد که نهاد (مسند الیه) است، خبر می‌دهیم.

در این دو مورد، آشنایی با انواع فعل‌های لازم و متعدی و همچنین اسنادی و غیراسنادی می‌تواند مفید باشد. برای آشنایی بیشتر با انواع فعل‌ها به آموزش «فعل چیست و انواع آن کدامند؟ | به زبان ساده» از مجله فرادرس مراجعه کنید.

چند مثال از نهاد و گزاره

به جمله‌های زیر دقت کنید:

1. می‌آیند روزهای خوب.
2. کم گوی و گزیده گوی چون دُر
3. فردا به زاهدان می‌روم.
4. با همه سختی‌ها انسان زندگی می‌کند و به آینده امیدوار است.
5. شیشه پنجره شکسته است.

می‌خواهیم درباره نهاد و گزاره این جملات بحث کنیم.

در جمله (۱) خبرِ آمدن «روزهای خوب» را می‌دهیم. بنابراین، «روزهای خوب» نهاد جمله و «می‌آیند» گزاره آن است. همان‌طور که می‌بینیم، نهاد از هسته «روزها» و وابسته «خوب» تشکیل شده است. در واقع، «خوب» صفتی برای «روزها» است. این مثال نشان می‌دهد که ممکن است در مواردی، از جمله در متون ادبی، نهاد در ابتدای جمله نیاید.

در جمله (۲) نهاد حذف شده است. در واقع جمله این‌گونه بوده است: «تو گم گوی و تو گزیده گوی چون دُر». در واقع، خبر دستوری درباره «تو» است که توصیه شده گزیده سخن بگوید. اگر کسی این جمله را به کار ببرد، مخاطب با توجه به معنی می‌فهمد منظور چیست و به همین دلیل گوینده «تو» را نمی‌گوید. بنابراین، نهاد جمله به قرینه معنوی حذف شده است.

در جمله (۳) نیز مانند مثال قبل، نهاد که «من» بوده به قرینه لفظی حذف شده است. اما چرا لفظی؟ چون شناسه «ـَم» خود گویای نهاد بودن «من» است.

جمله (۴)، در واقع دو جمله است: «با همه سختی‌ها انسان زندگی می‌کند» و «به آینده امیدوار است». در جمله اول، نهاد «انسان» است، زیرا درباره آن خبری را بیان می‌کنیم. باز هم دقت کنید که در این مثال نهاد در ابتدای جمله نیامده است. در جمله دوم، نهاد که باز هم «انسان» است، به قرینه لفظی حذف شده است.

در جمله (۵)، نهاد مسند الیه است. در واقع ما درباره حالت و وضعیت نهادِ «شیشه پنجره» خبری را بیان می‌کنیم. این نهاد یک ترکیب اضافی یا همان مضاف و مضاف الیه بوده که هسته آن مضاف «شیشه» و وابسته‌اش مضاف الیه «پنجره» است.

سوالات متداول نهاد و گزاره

در این بخش به برخی از سوالات پر تکرار مربوط به نهاد و گزاره به اختصار پاسخ می‌دهیم.

نهاد چیست؟

کلمه یا گروهی از کلمات است که درباره آن خبر می‌دهیم.

گزاره چیست؟

به آن بخش از جمله که درباره نهاد خبر می‌دهد، گزاره می‌گویند.

تمرین مربوط به نهاد و گزاره

برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «نهاد و گزاره»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شامل پنج سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.

جمع‌بندی

در این نوشته درباره نهاد و گزاره در ادبیات فارسی مطالبی آموختیم. فهمیدیم که نهاد به آن بخشی از جمله گفته می‌شود که درباره آن اطلاعات یا خبری را می‌رسانیم. به همین خاطر، نهاد می‌توانید فاعل یا مسند الیه باشد. از سوی دیگر، آن بخش از جمله که درباره نهاد به ما اطلاعات می‌دهد، گزاره نام دارد.