فعل چیست؟ – توضیح به زبان ساده با مثال و تمرین

۵۹۳۰۸
۱۴۰۴/۰۳/۲۵
۲۹ دقیقه
PDF
فعل چیست؟ – توضیح به زبان ساده با مثال و تمرینفعل چیست؟ – توضیح به زبان ساده با مثال و تمرین
آموزش متنی جامع
نمونه سوال و تمرین به همراه پاسخ تشریحی
امکان دانلود نسخه PDF

فعل یکی از مهمترین اجزای جمله است. فعل آن واژه‌ای است که یا معنای انجام کاری می‌دهد یا حالتی را به کسی یا چیزی نسبت می‌دهد. برای مثال واژه «رفتند» در جمله «آن‌ها رفتند»، فعل است. کاربرد فعل، کامل کردن معنای جمله است . فعل در زبان فارسی از بن و شناسه ساخته می‌شود و دارای انواع مختلفی چون ماضی و مضارع، معلوم و مجهول، گذرا و ناگذر، ساده و مرکب و... است. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم فعل چیست و انواع فعل از نظر زمان، ساختمان، معلوم و مجهول، گذر و ناگذر، خاص و اسنادی و... را با مثال بررسی و صرف می‌کنیم. همچنین اجزای فعل مانند بن ماضی و مضارع و شناسه‌های فعل را توضیح می‌دهیم. حذف فعل و روش شناسایی آن را نیز معرفی می‌کنیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم تا با استفاده از آن‌ها تمرین کنید.

آنچه در این مطلب می‌آموزید:
  • یاد می‌گیرید انواع فعل را براساس ساختمان و زمان تشخیص دهید.
  • می‌آموزید ساختار افعال ساده، مرکب و پیشوندی را تفکیک کنید.
  • روش تشخیص بن و شناسه در افعال فارسی را یاد خواهید گرفت.
  • می‌آموزید جملات معلوم را به صورت مجهول تبدیل کنید.
  • خواهید توانست افعال خاص و اسنادی را از هم جدا کنید.
  • با تمرین و آزمون، تسلط عملی بر صرف و کاربرد فعل پیدا می‌کنید.
فهرست مطالب این نوشته
997696

فعل چیست؟

فعل واژه‌ای است که در انتهای جمله‌های فارسی می‌آید و با معنای انجام یک کار یا ایجاد ارتباط بین دیگر اجزای جمله، معنای جمله را کامل می‌کند. اجزای اصلی و همیشگی همه فعل‌های فارسی، بن و شناسه فعل هستند. فعل در زبان فارسی دارای انواعی مانند ماضی و مضارع، گذرا و ناگذر، معلوم و مجهول، مفرد و جمع، ساده و مرکب و... است. در ادامه، همه آن‌ها را با مثال توضیح می‌دهیم و نکات مربوط به هرکدام را بررسی می‌کنیم.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری فعل فارسی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.

جدول اجزا و انواع فعل با مثال

در جدول زیر، انوع فعل از نظر زمان، ساختمان، گذرا و ناگذر، معلوم و مجهول، خاص و اسنادی و... را آورده‌ایم و برای هرکدام از آن‌ها مثالی نیز قرار داده‌ایم تا بتوانید آن‌ها را با هم مقایسه کنید.

موارد مربوط به فعلانواع یا توضیحمثال
اجزای فعلبن ماضی و مضارعرفت / رو
شناسه‌های ماضی و مضارع-َم، ـی، ندارد، ـیم، ـید، -َند / -َم، ـی، -َد، ـیم، ـید، -َند
انواع فعل از نظر مفرد و جمعفعل مفرداول، دوم و سوم شخص مفرد
فعل جمعاول، دوم و سوم شخص جمع
انواع فعل از نظر ساختمانسادهخاستند
مرکبحرف می‌زدیم
پیشوندیبرخاستند
انواع فعل از نظر زمانماضیگفتم
مضارعمی‌گفتم
آیندهخواهم گفت
انواع فعل از نظر اسنادی و غیراسنادیاسنادیاست، بود، شد و...
خاص یا تامآمدم، ماندم، کشیدم، خوردم، خواندم و...
انواع فعل از نظر گذرا و ناگذرناگذر یا لازمآن‌ها صحبت می‌کردند.
گذرا به مفعولمن غذا را پختم.
گذرا به متمممن از خانه رفتم.
گذرا به مفعول و متممکتاب‌ها را از قفسه برداشتم.
انواع فعل از نظر معلوم و مجهولمعلومنوشتم
مجهولنوشته شد
انواع فعل از نظر وجهاخباریمی‌دانیم
التزامیبدانیم
امریبدان

در مطلب زیر، انواع فعل فارسی را با مثال بررسی کرده‌ایم.

اجزای فعل چیست؟

فعل فارسی از بن ماضی و مضارع و شناسه‌های ماضی و مضارع ساخته می‌شود. برخی از فعل‌ها متناسب با زمان یا ساختمان خود، اجزای اضافه‌ای نیز دارند. اما اجزای اصلی و حتمی هر فعلی، بن فعل و شناسه فعل است.

  • بن فعل ماضی و مضارع
  • شناسه فعل ماضی و مضارع

در ادامه هر دو مورد را به طور جداگانه بررسی می‌کنیم. برای یادگیری و تشخیص بن فعل‌های ماضی و مضارع، می‌توانید فیلم آموزش رایگان بن فعل ماضی و مضارع در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.

فرمول اجزای ثابت فعل

در کادر زیر، فرمول اجزای اصلی و ثابت انواع فعل را آورده‌ایم.

بن ماضی + شناسه‌های ماضی
بن مضارع + شناسه‌های مضارع

بن فعل چیست؟

بن فعل، بخش اصلی هر فعل است. زبان فارسی دارای دو بن ماضی و مضارع است و همه فعل‌های مختلف و با زمان‌ها و ساختارهای مختلف، از بن ماضی و مضارع ساخته می‌شوند که در این بخش، خود آن‌ها و روش‌های تشخیص آن‌ها را توضیح داده‌ایم.

  • بن ماضی
  • بن مضارع

در ادامه، هر دو بن ماضی و مضارع و روش تشخیص هرکدام را با مثال توضیح می‌دهیم.

بن ماضی

بن ماضی هر فعل، فعل ماضی ساده سوم شخص مفرد همان فعل یا مصدر فعل، بدون «ن» انتهای آن است. در جدول زیر، چند فعل نمونه را آورده‌ایم و روش تشخیص بن ماضی آن‌ها را نشان داده‌ایم.

بن ماضی= فعل ماضی ساده سوم شخص مفرد / مصدر بدون «ن» انتهایی

مثالمصدربن ماضی
می‌رفتندرفتنرفت
می‌ماندیمماندنماند
برده بودندبردنبرد
می‌سازیمساختنساخت

بن مضارع

بن مضارع هر فعل، ساخت امر همان فعل بدون «بـ» ابتدایی آن است. در جدول زیر، روش تشخیص بن مضارع چند فعل نمونه را مشخص کرده‌ایم.

بن مضارع= فعل امر بدون «بـ» ابتدای آن

مثالفعل امربن مضارع
نوشته بودیم.بنویسنویس
می‌پختندبپزپز
رقصیدندبرقصرقص
پوسیده شده‌اند.بپوسپوس
اجزای اصلی فعل چیست

شناسه‌های فعل

شناسه‌ فعل آن جزئی است که شخص و شمار فعل را تعیین می‌کند. فعل باید با نهاد جمله مطابقت داشته باشد و تطابق فعل و نهاد از طریق همین شناسه‌ها انجام می‌شود. شناسه‌های فعل دارای دو نوع ماضی و مضارع هستند که متناسب با زمان فعل باید آن‌ها را در ساختار فعل استفاده کنیم.

شناسه ماضی

شناسه ماضی را در جدول زیر برای همه صیغه‌ها مشخص کرده‌ایم و برای هرکدام مثال نیز قرار داده‌ایم.

شخص و شمارشناسه ماضیمثال
اول شخص مفرد-َمنوشتم
دوم شخص مفردـینوشتی
سوم شخص مفردبدون شناسهنوشت
اول شخص جمعـیمنوشتیم
دوم شخص جمعـیدنوشتید
سوم شخص جمع-َندنوشتند

شناسه مضارع

شناسه مضارع صیغه‌های شش‌گانه فارسی را در جدول زیر مشخص کرده‌ایم و برای هرکدام، مثال نیز قرار داده‌ایم.

شخص و شمارشناسه مضارعمثال
اول شخص مفرد-َممی‌نویسم
دوم شخص مفردیمی‌نویسی
سوم شخص مفرد-َدمی‌نویسد
اول شخص جمعـیممی‌نویسم
دوم شخص جمعـیدمی‌نویسید
سوم شخص جمع-َندمی‌نویسند

جدول انواع فعل با مثال

فعل مفرد، جمع، ماضی، مضارع، آینده، ساده، مرکب، پیشوندی، اسنادی، خاص، ناگذر، گذرا، معلوم، مجهول، اخباری، التزامی و امری انواع فعل‌ هستند. در جدول پایین برای هرکدام از این فعل‌ها مثال آورده‌ایم. در ادامه مطلب، همه را با توضیحات کامل بررسی می‌کنیم.

انواع فعلمثال
فعل مفرد و جمعنوشتم / نوشتیم
فعل ماضی و مضارع و آیندهنوشتم / می‌نویسم / خواهم نوشت
فعل ساده و مرکب و پیشوندینوشتی / صحبت می‌کنیم / برگشتم
فعل اسنادی و خاصاست / خواندیم
فعل ناگذر و گذرارفت / نوشت
فعل معلوم و مجهولآورد / آورده شد
فعل اخباری و التزامی و امریرفتم / بروم / برو

تا اینجا یاد گرفتیم فعل چیست و اجزای آن را با مثال بررسی کردیم. در ادامه، انواع فعل را با مثال توضیح می‌دهیم.

فعل جمع و مفرد چیست؟

فعل از نظر شخص و شمار به انواع مفرد و جمع تقسیم می‌شود. در جدول زیر، شخص و شمارهای مفرد و جمع فعل فارسی را آورده‌ایم و فعل ماضی و مضارع آن‌ها را صرف کرده‌ایم. برای یادگیری صرف فعل فارسی می‌توانید فیلم آموزش رایگان چگونه صرف کردن فعل ماضی و مضارع فرادرس را تماشا کنید.

فعل جمع و مفردصیغهمثال
فعل مفرداول شخصرفتم / می‌روم
دوم شخصرفتی / می‌روی
سوم شخصرفت / می‌رود
فعل جمعاول شخصرفتیم / می‌رویم
دوم شخصرفتید / می‌روید
سوم شخصرفتند / می‌روند
اجزای فعل ماضی و مضارع چیست

انواع فعل از نظر ساختمان

فعل فارسی از نظر ساختمان به سه نوع ساده، مرکب و پیشوندی تقسیم می‌شود.

  • فعل ساده
  • فعل مرکب
  • فعل پیشوندی

در ادامه، هر سه نوع ساختمان فعل را به طور جداگانه توضیح می‌‌دهیم و برای هرکدام مثال نیز می‌آوریم. پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری انواع فعل فارسی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

جدول انواع ساختمان فعل با مثال

در جدول زیر، انواع فعل از نظر ساختمان را قرار داده‌ایم و برای هرکدام از آن‌ها مثال نیز آورده‌ایم.

انوع فعل از نظر ساختمانتوضیحمثال
سادهبدون پیشوند یا تکواژ آزادرفتم
مرکبتکواژ معنادار + فعلحرف زدم
پیشوندیتکواژ وابسته + فعلدر رفتم

فعل ساده چیست؟

فعل ساده در ساختمان خود به جز بن، شناسه، برخی وندهای تصریفی مانند «می»، «بـ»، «نـ» و... هیچ جزء دیگری ندارد. یعنی کل معنای فعل ساده در همان بن فعل است و به واژه یا وند دیگری نیاز ندارد تا معنای آن کامل شود. برای مثال، فعل ساده «می‌گشتم» معنای «چرخیدن و گشتن» می‌دهد اما اگر بخواهیم فعل، معنای «بازگشتن» بدهد باید از فعل پیشوندی «برگشتم» استفاده کنیم. در جدول زیر نمونه‌هایی از فعل ساده را بررسی کرده‌ایم.

مثالبررسی ساختمان
می‌دانستیممی (پیشوند تصریفی) + دانست (بن ماضی) + ـیم (شناسه)= فعل ساده
نخواهم رفتنـ (پیشوند تصریفی) + خواهم (فعل کمکی) + رفت (بن ماضی)= فعل ساده
نمی‌رویمنـ (پیشوند تصریفی) + می (پیشوند تصریفی) + رو (بن مضارع) + ـیم (شناسه)= فعل ساده

نکته: فعل‌های کمکی که در ساختار بعضی از فعل‌ها وجود دارند، تأثیری در ساختمان فعل ندارند. مانند مثال دوم در جدول بالا که فعل کمکی «نخواهم» در ساختار آن وجود دارد.

فعل مرکب چیست؟

فعل مرکب فعلی است که در ساختمان آن، علاوه بر بن فعل و شناسه و سایر وندهای تصریفی، یک واژه یا تکواژ معنادار نیز وجود دارد. یعنی معنای فعل‌های مرکب با معنای بن فعل تفاوت دارد و در واقع، اضافه شدن واژه یا تکواژ معنادار به بن فعل، فعل جدیدی را ساخته است. برای مثال فعل ساده «زدیم» معنای «ضربه زدن» می‌دهد اما فعل مرکب «حرف زدیم» معنای «صحبت کردن» می‌دهد و کاملاً با فعل «زدیم» تفاوت دارد. به جدول زیر توجه کنید.

مثالبررسی ساختمان
نقاشی را از تو یاد گرفتم.یاد (واژه معنادار) + گرفت (بن ماضی) + -َم (شناسه)= فعل مرکب
همه او را دست ندارند.دوست (تکواژ معنادار) + نـ (پیشوند تصریفی) + دار (بن مضارع) + -َند (شناسه)= فعل مرکب
ما رنج می‌کشیم.رنج (تکواژ معنادار) + می (پیشوند تصریفی) + کش (بن مضارع) + ـیم (شناسه)= فعل مرکب

نکته: تکواژ معنادار یا آزاد، تکواژ یا واژه‌ای است که به تنهایی نیز معنای کامل و مستقل دارد و جدا از ساختمان سایر واژه‌ها نیز کاربرد دارد. اما تکواژ‌های موجود در ساختمان فعل‌های پیشوندی، به تنهایی کاربرد و معنای کاملی ندارند.

فعل پیشوندی چیست؟

فعل پیشوندی فعلی است که از ترکیب «تکواژ وابسته + بن فعل + شناسه» ساخته می‌شود. یعنی معنای فعل‌های پیشوندی، از کنار هم قرار گرفتن پیشوند وابسته (معناساز) و بن فعل، ساخته می‌شود. برای مثال فعل «داشتم» فعلی ساده است و معنای «دارایی» می‌دهد اما فعل «بازداشتم» فعلی پیشوندی است و معنای «جلوگیری کردن» می‌دهد. در جدول زیر نمونه‌های دیگری از فعل پیشوندی را بررسی کرده‌ایم.

مثالبررسی ساختمان
برگ‌ها فروریختند.فرو (تکواژ وابسته) + ریخت (بن ماضی) + -َند (شناسه)= فعل پیشوندی
ما برمی‌گردیم.بر (تکواژ وابسته) + می (پیشوند تصریفی) + گرد (بن مضارع) + ـیم (شناسه)= فعل پیشوندی
کتاب را برداشت.بر (تکواژ وابسته) + داشت (بن ماضی)= فعل پیشوندی

نکته: ساختمان برخی از فعل‌ها، هم پیشوندی و هم مرکب است. برای مثال فعل «به دنیا آمدند» از «به (تکواژ وابسته) + دنیا (تکواژ معنادار) + آمد (بن ماضی) + -َند (شناسه)» ساخته شده است و در ساختمان آن، هم تکواژ وابسته و هم تکواژ معنادار وجود دارد.

انواع فعل از نظر ساختمان

انواع فعل ماضی و مضارع و آینده

فعل فارسی از نظر زمان به سه دسته فعل گذشته (ماضی)، حال (مضارع) و آینده (مستقبل) تقسیم می‌شود. هرکدام از این سه دسته نیز، دارای انواعی هستند که هرکدام، ساختار مخصوص خود را دارند و در این بخش، همه را با مثال توضیح می‌دهیم.

  • انواع فعل ماضی
  • انواع فعل مضارع
  • انواع فعل آینده

در ادامه، همه انواع زمان‌های فعل فارسی را با مثال بررسی می کنیم. قبل از آن می‌توانید با تماشای فیلم آموزش رایگان چگونگی پیدا کردن فعل ماضی و مضارع و بن فعل آن‌ها در فرادرس، با انواع فعل از نظر زمان آشنا شوید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.

انواع فعل ماضی

فعل ماضی یا گذشته فعلی است که انجام کار یا پذیرفتن حالتی در زمان گذشته را نشان می‌دهد. فعل ماضی دارای انواع ساده، استمراری، نقلی، التزامی، بعید، ابعد و مستمر است. در این بخش، ساختار همه را با نمونه بررسی می‌کنیم.

  • ساده
  • استمراری
  • نقلی
  • نقلی مستمر
  • التزامی
  • بعید
  • ابعد
  • مستمر

در ادامه، ساختار همه این فعل‌ها را بیان می‌کنیم و آن‌ها را صرف می‌کنیم.

ماضی ساده

فعل ماضی ساده یا مطلق فعلی است که بدون داشتن معنای استمرار یا التزام و... خبر از انجام یا عدم انجام یک کار و پذیرفتن یا نپذیرفتن یک حالت می‌دهد. در کادر زیر، فرمول ساخت ماضی ساده را آورده‌ایم.

بن ماضی + شناسه ماضی

در جدول پایین، صرف فعل ماضی ساده مثبت و منفی را قرار داده‌ایم.

ماضی سادهماضی ساده منفی
رفتمنرفتم
رفتینرفتی
رفتنرفت
رفتیمنرفتیم
رفتیدنرفتید
رفتندنرفتند

ماضی استمراری

فعل ماضی استمراری، انجام و عدم کار و پذیرفتن یا نپذیرفتن حالتی در زمان گذشته و به طور پیوسته را نشان می‌دهد. در کادر زیر، فرمول ساخت ماضی استمراری را قرار داده‌ایم.

می + بن ماضی + شناسه ماضی

در جدول پایین، ماضی استمراری را صرف کرده‌ایم.

ماضی استمراریماضی استمراری منفی
می‌رفتمنمی‌رفتم
می‌رفتینمی‌رفتی
می‌رفتنمی‌رفت
می‌رفتیمنمی‌رفتیم
می‌رفتیدنمی‌رفتید
می‌رفتندنمی‌رفتند
کاربرد فعل‌های ماضی

ماضی نقلی

فعل ماضی نقلی برای بیان انجام و عدم کار یا پذیرفتن و نپذیرفتن حالتی در گذشته صورت می‌گیرد که تأثیر آن در زمان حال نیز باقی مانده است. در کادر پایین، ساختار ماضی نقلی را آورده‌ایم.

صفت مفعولی (بن ماضی + ه) + فعل کمکی ماضی ساده «استن (ام، ای، است، ایم، اید، اند)»

در جدول زیر، حالت مثبت و منفی فعل ماضی نقلی را صرف کرده‌ایم.

ماضی نقلیماضی نقلی منفی
رفته‌امنرفته‌ام
رفته‌اینرفته‌ای
رفته‌استنرفته‌است
رفته‌ایمنرفته‌ایم
رفته‌ایدنرفته‌اید
رفته‌اندنرفته‌اند

ماضی نقلی مستمر چیست؟

فعل ماضی نقلی مستمر برای بیان در شرف انجام یا وقوع بودن عملی در گذشته به کار می‌رود. در کادر زیر، ساختار این فعل را بیان کرده‌ایم.

صفت مفعولی کمکی «داشته» + مصدر کمکی «استن» + شناسه + «می» + صفت مفعولی فعل اصلی + مصدر کمکی «استن» + شناسه

ماضی نقلی مستمرماضی نقلی مستمر منفی
داشته‌ام می رفته‌امنمی‌رفته‌ام
داشته‌ای می‌رفته‌اینمی‌رفته‌ای
داشته است می‌رفته‌ استنمی‌رفته‌است
داشته‌ایم می‌رفته‌ایمنمی‌رفته‌ایم
داشته‌اید می‌رفته‌ایدنمی‌رفته‌اید
داشته‌اند می‌رفته‌اندنمی‌رفته‌اند

نکته: برای منفی کردن فعل گذشته نقلی مستمر، با صرف فعل کمکی از مصدر «داشتن» کاری نداریم و فقط به ابتدای بخش دوم فعل، «نـ» اضافه می‌کنیم.

ماضی التزامی

ماضی التزامی فعلی است که انجام یا عدم انجام کار یا پذیرفتن و نپذیرفتن حالتی در زمان گذشته را همراه با تردید، آرزو، دعا، شرط و... نشان می‌دهد. در کادر زیر، ساختار فعل گذشته التزامی را آورده‌ایم.

صفت مفعولی + بن کمکی «باش» + شناسه

ماضی التزامیماضی التزامی منفی
رفته‌ باشمنرفته‌ باشم
رفته باشینرفته باشی
رفته باشدنرفته باشد
رفته باشیمنرفته باشیم
رفته باشیدنرفته باشید
رفته باشندنرفته باشند

ماضی بعید

فعل ماضی بعید، عدم انجام یا انجام یک کار و پذیرفتن یا نپذیرفتن یک حالت را در گذشته دور (بعید) نشان می‌دهد. در کادر زیر، فرمول ساخت ماضی بعید را آورده‌ایم.

صفت مفعولی + فعل کمکی «بود» + شناسه

صرف ماضی بعید را در جدول زیر انجام داده‌ایم. پیشنهاد می‌کنیم فیلم آموزش رایگان گذشته بعید در فرادرس را مشاهده کنید.

ماضی بعیدماضی بعید منفی
رفته بودمنرفته بودم
رفته بودینرفته بودی
رفته بودنرفته بود
رفته بودیمنرفته بودیم
رفته بودیدنرفته بودید
رفته بودندنرفته بودند

ماضی ابعد

برای بیان انجام کاری در گذشته خیلی دور از فعل ماضی ابعد استفاده می‌کنیم. فرمول ساخت این فعل را در کادر زیر آورده‌ایم.

صفت مفعولی + صفت مفعولی کمکی «بوده» + فعل کمکی «استن»

ماضی ابعدماضی ابعد منفی
رفته بوده‌امنرفته بوده‌ام
رفته بوده‌اینرفته بوده‌ای
رفته بوده استنرفته بوده است
رفته بوده‌ایمنرفته بوده‌ایم
رفته بوده‌ایدنرفته بوده‌اید
رفته بوده‌اندنرفته بوده‌اند

در جدول بالا، فعل گذشته بعید را در حالت مثبت و منفی صرف کرده‌ایم.

ماضی مستمر چیست؟

ماضی (گذشته) مستمر یا ملموس، انجام و عدم انجام یا پذیرفتن و نپذیرفتن حالتی در گذشته را با حالت استمرار نشان می‌دهد. ساختار این فعل را در کادر زیر آورده‌ایم.

بن کمکی «داشت» + شناسه + ماضی استمراری (پیشوند تصریفی «می» + بن ماضی فعل + شناسه)

ماضی مستمرماضی مستمر منفی
داشتم می‌رفتمنمی‌رفتم
داشتی می‌رفتینمی‌رفتی
داشت می‌رفتنمی‌رفت
داشتیم می‌رفتیمنمی‌رفتیم
داشتید می‌رفتیدنمی‌رفتیم
داشتند می‌رفتندنمی‌رفتند

نکته: برای منفی کردن فعل ماضی مستمر، باید آن را مانند ماضی استمراری منفی صرف کنیم.

کاربرد فعل‌های مضارع

انواع فعل مضارع

افعال مضارع انجام یا عدم انجام کاری و پذیرفتن یا نپذیرفتن حالتی در زمان حال را نشان می‌دهند. این فعل دارای انواع مضارع ساده، اخباری، التزامی و مستمر است.

  • ساده
  • اخباری
  • التزامی
  • مستمر

در ادامه، فعل‌های مضارع را با مثال صرف می‌کنیم و ساختار هرکدام را توضیح می‌دهیم. برای یادگیری انواع فعل مضارع و ساخت هرکدام آن‌ها می‌توانید فیلم آموزش رایگان انواع فعل مضارع در فارسی فرادرس را مشاهده کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

مضارع ساده

برای بیان انجام کاری در زمان حال، بدون معنای اخباری، التزامی و استمراری، از فعل  مضارع ساده استفاده می‌کنیم. در کادر زیر، ساختار این فعل را بررسی کرده‌ایم.

بن مضارع + شناسه مضارع

مضارع سادهمضارع ساده منفی
رومنروم
روینروی
رودنرود
رویمنرویم
رویدنروید
روندنروند

مضارع اخباری

فعل مضارع اخباری خبر از انجام کار یا پذیرفتن حالتی در زمان اکنون می‌دهد. فرمول ساخت این فعل را در کادر زیر آورده‌ایم.

«می» + بن مضارع + شناسه مضارع

ماضی اخباریماضی اخباری منفی
می‌رومنمی‌روم
می‌روینمی‌روی
می‌رودنمی‌رود
می‌رویمنمی‌رویم
می‌رویدنمی‌روید
می‌روندنمی‌روند

مضارع التزامی

از فعل مضارع التزامی برای بیان انجام کاری در زمان حال همراه با شک و تردید، آرزو و... استفاده می‌کنیم. در کادر زیر، فرمول ساخت این فعل را مشاهده کنید.

«بـ» + بن مضارع + شناسه مضارع

مضارع التزامیمضارع التزامی منفی
برومنروم
بروینروی
برودنرود
برویمنرویم
برویدنروید
بروندنروند

مضارع مستمر

از فعل مضارع مستمر یا ملموس برای بیان انجام کاری در حال حاضر یا بیان انجام کاری که در شروع وقوع است، استفاده می‌کنیم. ساختار فعل مضارع استمراری را در کادر پایین آورد‌ایم.

بن کمکی «دار» + شناسه مضارع + مضارع اخباری («می» + بن مضارع فعل اصلی + شناسه مضارع)

برای یادگیری این فعل، فیلم آموزش رایگان ساخت مضارع مستمر فارسی در فرادرس را تماشا کنید.

مضارع مستمرمضارع مستمر منفی
دارم می‌رومنمی‌روم
داری می‌روینمی‌روی
دارد می‌رودنمی‌رود
داریم می‌رویمنمی‌رویم
دارید می‌رویدنمی‌روید
دارند می‌روندنمی‌روند

نکته: برای منفی کردن فعل مضارع مستمر، از همان فعل مضارع اخباری منفی استفاده می‌کنیم.

انواع فعل مضارع

فعل آینده چیست؟

فعل آینده فعلی است که انجام کاری یا پذیرفتن حالتی در زمان آینده دور یا نزدیک را نشان می‌دهد. ساختار اصلی فعل مستقبل یا آینده در زبان فارسی، «صرف ماضی ساده بن کمکی «خواه» + شناسه مضارع + بن ماضی فعل اصلی» است اما ممکن است از فعل مضارع اخباری نیز در معنای فعل آینده استفاده شود.

فرمول ساخت و صرف فعل آینده

در کادر زیر، فرمول ساخت فعل آینده را آورده‌ایم.

بن کمکی «خواه» + شناسه مضارع + بن ماضی فعل اصلی

فعل آیندهفعل آینده منفی
خواهم رفتنخواهم رفت
خواهی رفتنخواهی رفت
خواهد رفتنخواهد رفت
خواهیم رفتنخواهیم رفت
خواهید رفتنخواهید رفت
خواهند رفتنخواهند رفت

حالا که یاد گرفتیم فعل چیست و انواع آن از نظر ساختمان و زمان را نیز بررسی کردیم، در ادامه به معرفی فعل‌های اسنادی و غیراسنادی، گذرا و ناگذر، معلوم و مجهول و... می‌پردازیم.

فعل آینده فارسی

یادگیری فعل و انواع آن با فرادرس

تا اینجا یاد گرفتیم فعل چیست و نمونه‌هایی از انواع آن را با هم بررسی کردیم. فعل یکی از مهم‌ترین اجزای جمله‌های فارسی است و وجود یا عدم وجود نقش‌های دستوری مانند فاعل، مفعول، متمم و... در جمله، به نوع فعل آن جمله بستگی دارد. برای مثال اگر فعل جمله، خاص باشد نهاد آن از نوع فاعلی است اما اگر اسنادی باشد نهاد مسندالیه دارد. به همین دلیل، شناسایی و تشخیص نوع فعل در جمله بسیار مهم است. در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که در یادگیری فعل و انواع و اجزای آن مفید هستند.

مجموعه آموزش ادبیات فارسی متوسطه
برای تماشای مجوعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس، روی عکس کلیک کنید.

همچنین برای یادگیری همه مباحث درس ادبیات در دوره متوسطه، می‌توانید مجموعه آموزش زیر را مشاهده کنید.

انواع فعل از نظر اسنادی و غیراسنادی

فعل از نظر اینکه معنای انجام کاری بدهد یا فقط بین اجزای جمله ارتباط برقرار کند، به دو نوع خاص و اسنادی تقسیم می‌شود. فعل خاص مانند فعل جمله «بچه‌ها لباس پوشیدند» بر انجام یک کار خاص دلالت می‌کند و فعل اسنادی مانند فعل جمله «بچه‌ها مهربان بودند» معنای انجام هیچ کار خاصی نمی‌دهد.

  • فعل اسنادی
  • فعل خاص

در ادامه، فعل اسنادی و خاص را به طور کامل و با مثال‌های بیشتری بررسی می‌کنیم. پیش از آن می‌توانید با تماشای فیلم آموزش رایگان مسند و فعل اسنادی در زبان فارسی در فرادرس، روش تشخیص فعل اسنادی از غیراسنادی را به‌خوبی یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.

فعل اسنادی چیست؟

فعل اسنادی، فعلی است که به انجام کار خاصی دلالت نمی‌کند و فقط صفت و حالتی را به نهاد جمله نسبت می‌دهد. در واقع این فعل، واسطه و رابطی میان نهاد و مسند است و به همین دلیل به آن، فعل ربطی نیز می‌گویند. فعل‌های «است، بود، شد، گشت، گردید و...» معمولاً فعل‌های اسنادی هستند. در جدول زیر، نکته‌هایی که لازم است راجع به شناسایی فعل اسنادی بدانید را با مثال آورده‌ایم.

نکتهمثال
فعل «شد» در معنای «رفتن و گذشتن و...»: فعل خاصآن روزها شدند و برنگشتند.
فعل «گشت و گردید» در معنای «چرخیدن و گشتن»: فعل خاصبچه‌ها در زمین بازی می‌گشتند.
فعل «است، شد و بود» به عنوان فعل کمکی: بررسی فعل اصلیاو غذایش را خورده بود.
فعل‌های اسنادی متصل به مسندمن خوبم (خوب هستم).
فعل «است و بود» در معنای «وجود داشتن، حضور داشتن و...»: فعل خاصاو اینجا است.

نکته: فعل‌های موجود در جدول بالا، معمولاً اسنادی هستند اما هیچ الزامی برای غیراسنادی بودن آن‌ها نیز وجود ندارد.

فعل خاص چیست؟

فعل خاص معنای انجام یک کار و عمل را می‌دهد. برای مثال هر فعلی که از مصدرهای «ماندن، رفتن، بردن و...» ساخته شود، فعلی خاص است. در جدول زیر، چند مثال فعل خاص آورده‌ایم و نحوه تشخیص خاص بودن آن‌ها را توضیح داده‌ایم.

مثالتوضیح
می‌مانندانجام عمل «ماندن»
نوشته شده بودانجام عمل «نوشتن»
سخن می‌گفتندانجام عمل «سخن گفتن»

نکته: تعداد فعل‌های خاص، محدودیتی ندارد و هر فعلی با معنای انجام کار و عملی خاص، می‌تواند فعل خاص و تام باشد.

فعل اسنادی و غیراسنادی

انواع فعل از نظر گذرا و ناگذر

در زبان فارسی، نوع فعل، اجزای جمله را تعیین می‌کند. فعل از نظر نیاز به اجزای جمله برای کامل شدن معنای خود به دو دسته کلی ناگذر (لازم) و گذرا (متعدی) تقسیم می‌شود. فعل ناگذر فقط به فاعل نیاز دارد اما فعل گذرا بسته به معنای خود، علاوه بر فاعل به مفعول، متمم، تمیز یا ترکیبی از این نقش‌های دستوری نیاز دارد.

  • فعل ناگذر یا لازم
  • فعل گذرا به مفعول
  • فعل گذرا به متمم
  • فعل گذرا به مفعول و متمم
  • فعل گذرا به مفعول و تمیز

در ادامه همه این فعل‌ها را با مثال توضیح می‌دهیم و بررسی می‌کنیم.

فعل ناگذر چیست؟

فعل ناگذر یا لازم، برای کامل شدن معنای خود به چیزی جز نقش فاعلی (انجام دهنده فعل)، نیاز ندارد. در جدول زیر، نمونه‌هایی از جمله‌های دارای فعل لازم را آورده‌ایم و اجزای آن‌ها را مشخص کرده‌ایم.

مثالاجزای اصلی
آن‌ها امشب می‌مانند.آن‌ها (فاعل) + می‌مانند (فعل ناگذر)
باران باریده است.باران (فاعل) + باریده است (فعل ناگذر)
ستاره رفت.ستاره (فاعل) + رفت (فعل ناگذر)

فعل گذرا به مفعول چیست؟

فعل گذرا به مفعول فعلی است که علاوه بر فاعل، به جزئی به نام مفعول نیز نیاز دارد تا روی آن انجام شود. نقش مفعولی آن واژه یا گروهی است که فعل جمله روی آن انجام می‌شود. در جدول زیر، نمونه‌هایی از این فعل را با هم بررسی می‌کنیم.

مثالاجزای اصلی
دارم کتاب می‌خوانم.«من» محذوف (فاعل) + کتاب (مفعول) + می‌خوانم (فعل)
تو هم همه تکالیفت را نوشته‌ای؟تو (فاعل) + همه تکالیفت (مفعول) + نوشته‌ای (فعل)
آن‌ها لباس‌هایشان را جمع می‌کردند.آن‌ها (فاعل) + لباس‌هایشان (مفعول) + جمع می‌کردند (فعل)
افعال گذرا و ناگذر

فعل گذرا به متمم چیست؟

برخی از فعل‌ها برای کامل شدن معنای خود به نقشی نیاز دارند که بعد از حروف اضافه می‌آید و ابهامی را از مفهوم این فعل‌ها، رفع می‌کند. به این جزء، نقش متمم می‌گوییم. در جدول زیر، نمونه‌هایی از این فعل را مشاهده می‌کنید.

مثالاجزای اصلی
ما به قله رسیدیم.ما (فاعل) + قله (مفعول) + رسیدیم (فعل)
به خانه برگشتیم.«ما» محذوف (فاعل) + خانه (متمم) + برگشتیم (فعل)
او از کجا می‌آید؟او (فاعل) + کجا (متمم) + می‌آید (فعل)

فعل گذرا به مفعول و متمم

فعل‌هایی که برای کامل شدن معنای خود هم به مفعول و هم به متمم نیاز دارند، گذرای به مفعول و متمم هستند. در جدول زیر، مثال‌های این نوع فعل را آورده‌ایم.

مثالاجزای اصلی
او من را با دوستان خود آشنا کرد.او (فاعل) + من (مفعول) + دوستان خود (متمم) + آشنا کرد (فعل)
شما سؤال‌های خود را از من پرسیدید.شما (فاعل) + سؤال‌های خود (مفعول) + من (متمم) + پرسیدید (فعل)
او کتاب من را به من برگرداند.او (فاعل) + کتاب من (مفعول) + من (متمم) + برگرداند (فعل)

فعل گذرا به مفعول و تمیز

بعضی از فعل‌ها مانند «محسوب کردن، دانستن، به شمار آوردن و...» علاوه بر مفعول به جزء دیگری به نام مفعول نیاز دارند تا ابهام آن‌ها را برطرف کند. این جزء، تمیز است و این فعل‌ها گذرای به مفعول و تمیز هستند. مثال‌های جدول زیر را مشاهده کنید.

مثالاجزای اصلی
چرا من را دشمن خودت می‌دانی؟«تو» محذوف (فاعل) + من (مفعول) + دشمن خودت (تمیز) + می‌دانی (فعل)
من حرف‌هایش را نشنیده در نظر می‌گیرم.من (فاعل) + حرف‌هایش (مفعول) + نشنیده (تمیز) + در نظر می‌گیرم (فعل)
من را چگونه می‌بینی؟«تو» محذوف (فاعل) + من (مفعول) + چگونه (تمیز) + می‌بینی (فعل)

تا اینجا دانستیم فعل چیست و انواع آن از نظر زمان، ساختمان، گذرا بودن و... را با مثال توضیح دادیم. در ادامه، فعل معلوم و مجهول و حذف فعل و روش شناسایی آن را توضیح می‌دهیم.

مثال فعلی گذرا به مفعول و متمم

انواع فعل از نظر معلوم و مجهول

فعل‌ها از نظر مشخص بودن فاعل یا نامشخص بودن فاعل به دو نوع معلوم و مجهول تقسیم می‌شوند. فاعل فعل معلوم مانند فعل «رفتند» همیشه از طریق شناسه آن قابل حدس و مشخص است. اما فاعل فعل مجهول مانند فعل «نوشته شد» مشخص نیست.

  • فعل معلوم
  • فعل مجهول

در ادامه، فعل معلوم و مجهول را با مثال توضیح می‌دهیم و نحوه مجهول کردن فعل را بیان می‌کنیم. پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری روش مجهول‌سازی فعل‌های مختلف، فیلم آموزش رایگان چگونگی مجهول کردن فعل فارسی در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در فهرست زیر آورده‌ایم.

فعل معلوم چیست؟

فعل معلوم فعلی است که انجام‌دهنده آن، از خود فعل مشخص است. یعنی ساختار و معنای فعل به‌گونه‌ای است که حتی اگر فاعل در جمله وجود نداشته باشد، انجام‌دهنده آن فعل از روی خود فعل قابل تشخیص است. در جدول زیر، مثال فعل معلوم را آورده‌ایم.

مثالتشخیص فاعل
به مدرسه می‌رفتند.فاعل: سوم شخص جمع (از شناسه فعل «-َند»)
دستت را بشور.بشور (فعل امر بدون شناسه): فاعل آن دوم شخص مفرد است.
نشست.نشست (فعل ماضی بدون شناسه): فاعل آن سوم شخص مفرد است.

نکته: تنها فعل‌های بدون شناسه در زبان فارسی، فعل ماضی سوم شخص مفرد و فعل امر دوم شخص مفرد هستند که مثال آن‌ها را در جدول بالا آورده‌ایم. فاعل این دو فعل نیز از طریق همین نداشتن شناسه، قابل شناسایی است.

فعل مجهول

فعل مجهول فعلی است که انجام‌دهنده آن از روی خود فعل مشخص نیست. یعنی ساختار فعل و معنای آن طوری است که نمی‌توانیم تشخیص دهیم چه شخص و شماری انجام‌دهنده این فعل بوده است. فعل مجهول ساختار خاصی دارد که آن را در کادر زیر آورده‌ایم.

صفت مفعولی فعل اصلی + فعل کمکی از مصدر «شدن / شو» + شناسه فعل

نکته: نکته مهم در ساخت فعل مجهول این است که فقط فعل گذرا به مفعول قابل تبدیل شدن به فعل مجهول است. چون در تبدیل فعل معلوم به فعل مجهول، فاعل حذف شده و مفعول، جایگزین آن می‌شود. شناسه فعل مجهول نیز متناسب با شخص و شمار مفعول جمله، صرف می‌شود. نحوه مجهول سازی فعل را در ادامه بررسی کرده‌ایم.

مجهول کردن جمله

برای مجهول کردن جمله، مراحل جدول زیر را انجام دهید.

او لباس‌های زمستانی را در کمد می‌چید.

مراحلدر مثال بالا
۱. شناشایی فاعل (انجام‌دهنده فعل) و حذف آن از جمله«او» فاعل این جمله است.
۲. شناسایی مفعول از طریق فرمول «چه‌چیزی را / چه‌کسی را + فعل جمله= مفعول»چه‌کسی را / چه چیزی را چیده بود؟ لباس‌های زمستانی
۳. گذاشتن مفعول در جایگاه فاعللباس‌های زمستانی را در کمد می‌چید.
۴. حذف «را» مفعولی (در صورت وجود داشتن در جمله)لباس‌های زمستانی در کمد می‌چید.
۵. ساخت صفت مفعولی از بخش اصلی فعل جملهمی‌چید -> چید-> چیده
۶. ساخت فعل متناسب با زمان فعل جمله از بن «شد / شو»«می‌چید»: ماضی استمراری -> می‌شد (ماضی استمراری از مصدر «شدن»)
۷. گذاشتن صفت مفعولی فعل اصلی + فعل کمکی از مصدر «شدن» در انتهای فعللباس‌های زمستانی در کمد چیده می‌شد.

در مطلب زیر از مجله فرادرس، فعل مجهول و روش مجهول‌سازی فعل‌ها و جمله‌های مختلف را با مثا‌ل‌های متنوعی بررسی کرده و توضیح داده‌ایم.

فعل معلوم و مجهول

انواع فعل از نظر وجه

فعل فارسی دارای سه وجه اخباری، التزامی و امری است. اگر فعلی مانند فعل «رفتم» انجام قطعی فعل را بیان کند، وجه آن اخباری است. فعلی مانند «رفته باشم»، وجه التزامی دارد و انجام آن همراه با شک و تردید است. فعل‌های امر مانند «برو» نیز دارای وجه امر هستند و انجام فعل همراه با دستور یا خواهش را نشان می‌دهند.

  • وجه اخباری
  • وجه التزامی
  • وجه امری

در ادامه، هر سه وجه فعل را با مثال توضیح می‌دهیم.

جدول فعل از نظر وجه

در جدول زیر، فعل‌های دارای وجه اخباری، التزامی و امری را با مثال مشخص کرده‌ایم.

انواع وجه فعلانواع فعلمثال
وجه اخباریماضی سادهخواندم
ماضی استمراریمی‌خواندم
ماضی نقلیخوانده‌ام
ماضی نقلی مستمرداشته‌ام می‌خوانده‌ام
ماضی بعیدخوانده بودم
ماضی ابعدخوانده بوده‌ام
ماضی مستمرداشتم می‌خواندم
مضارع اخباریمی‌خوانم
مضارع مستمردارم می‌خوانم
آیندهخواهم خواند
وجه التزامیماضی التزامیخوانده باشم
مضارع التزامیبخوانم
مضارع سادهخوانم
وجه امریفعل امربخوان / بخوانید

وجه اخباری فعل چیست؟

وجه اخباری در فعل‌هایی وجود دارد که معنای آن‌ها انجام کاری به صورت قطعی را خبر می‌دهد. تمام فعل‌های فارسی به جز فعل ماضی التزامی، مضارع التزامی، مضارع ساده و فعل امر، دارای وجه اخباری هستند. در جدول زیر چند نمونه فعل دارای وجه اخباری را آورده‌ایم.

مثالاخباری بودن وجه
امروز به دیدنت می‌آیم.قطعی بودن انجام عمل «آمدن»
همین را به تو گفته بودم.عمل «گفتن» به طور قطعی انجام شده است.
دارم نکات مهم امتحانی را می‌خوانم.عمل «خواندن» همین حالا قطعاً در حال انجام است.

وجه التزامی فعل چیست؟

وجود وجه التزامی در فعل، یعنی انجام آن فعل همراه با شک، تردید، آرزو، شرط و... است. فعل‌های ماضی و مضارع التزامی و مضارع ساده، دارای وجه التزامی هستند. نمونه‌هایی از فعل دارای وجه التزامی را در جدول زیر مشاهده می‌کنید.

مثالالتزامی بودن وجه
ماضی التزامی: شاید من این حرف را گفته باشم.شک و تردید در مورد انجام فعل «گفتن»
مضارع التزامی: اگر این صفحه را بنویسم، می‌توانیم برویم.فعل شرط و جواب شرط و عدم وجود اطمینان برای وقوع افعال
مضارع ساده: اگر مانم، تو هم بدحال خواهی شد.فعل شرط و عدم اطمینان به وقوع عمل «ماندن»

وجه امری فعل چیست؟

اگر معنای فعل، همراه با دستور، توصیه یا خواهش از کسی برای انجام کاری یا پذیرفتن حالتی باشد، وجه آن فعل، امری است. افعال امر در زبان فارسی دارای ساختار مشخصی هستند که آن‌ را در این بخش یاد می‌گیریم.

فرمول ساخت فعل امر

برای ساخت فعل امر کافی است از ساختار زیر استفاده کنیم.

«بـ» + بن مضارع

شخص و شمار فعل امرساختارمثال
دوم شخص مفردبـ + بن مضارعبرو
دوم شخص جمعب + بن مضارع + شناسه «ـید»بروید

تا اینجا یاد گرفتیم فعل چیست و چه انواعی دارد. در ادامه، حذف فعل و روش شناسایی فعل را توضیح می‌دهیم.

انواع وجه فعل

حذف فعل چیست؟

ممکن است فعل یک جمله به قرینه لفظی یا معنایی از جمله حذف شود. پس با وجود اینکه فعل، نقش کامل‌کنندگی معنای جمله را دارد، اما می‌تواند از جمله حذف شود. برای مثال، فعل جمله دوم عبارت «من آمدم و سهراب هم.»، به قرینه لفظی از آن حذف شده است. در این بخش، حذف فعل به قرینه لفظی و معنایی را به طور کامل و با مثال‌های بیشتر توضیح می‌دهیم.

  • حذف فعل به قرینه لفظی
  • حذف فعل به قرینه معنایی

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری انواع حذف فعل در ادبیات دهم، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

حذف فعل به قرینه لفظی

اگر فعل یک جمله در آن جمله وجود نداشته باشد اما خود آن فعل یا نشانه‌ای از آن، در جمله‌های قبلی یا بعدی وجود داشته باشد، فعل به قرینه لفظی حذف شده است. مثال‌های زیر را مشاهده کنید.

مثال ۱

در کادر زیر، مثال حذف فعل به قرینه لفظی را آورده‌ایم.

لباس‌ها را شستم و ظرف‌ها را نیز.

جمله با فعل محذوففعل و قرینه آن
ظرف‌ها را نیز.شستم («شستم» موجود در فعل اول)

مثال ۲

مثالی دیگر از حذف فعل به قرینه لفظی را نیز در کادر زیر آورده‌ایم.

«چنان دیدمی که تو را آواز خوش بود و مردمان از انفاس تو در راحت.» (سعدی)

جمله با فعل محذوففعل و قرینه آن
مردمان از انفاس تو راحت.بودند («بود» موجود در فعل اول که متناسب با نهاد این جمله، صرف می‌شود)

نکته: یکی از نکات مهم در شناسایی فعل حذف‌شده، این است که فعل در زبان فارسی همیشه از نظر شخص و شمار با نهاد (و فاعل) مطابقت دارد. بنابراین برای جایگذاری فعل حذف‌شده از جمله، باید آن‌ فعل را مطابق با شخص و شمار نهاد همان جمله صرف کنیم.

روش های حذف افعال

حذف فعل به قرینه معنوی

اگر فعل یک جمله بدون وجود در جمله‌های قبلی یا بعدی، در خود جمله هم وجود نداشته باشد، به قرینه معنوی از جمله حذف شده است. یعنی از طریق معنای جمله می‌توانیم فعل حذف‌شده را تشخیص دهیم و شناسایی کنیم. به چنین جمله‌هایی که فعل آن‌ها به قرینه معنایی حذف شده است، شبه‌جمله می‌گوییم زیرا بدون داشتن فعل، معنای یک جمله کامل را منتقل می‌کنند. به مثال‌های زیر توجه کنید.

مثال ۱

نمونه‌ای از حذف فعل به قرینه معنوی را در کادر زیر آورده و بررسی کرده‌ایم.

همه با هم می‌خواندند: «تولدت مبارک!»

جمله با فعل محذوففعل حذف‌شده
تولدت مبارک!باشد (تولدت مبارک باشد!)

مثال ۲

در کادر زیر، مثالی دیگر از حذف فعل به قرینه معنایی را آورده‌ایم. همین تک کلمه موجود در کادر پایین، یک شبه‌جمله است.

ساکت!

جمله با فعل محذوففعل حذف‌شده
ساکت!باشید (ساکت باشید!)

نکته: اسم آوا یا صوت و منادا نیز، شبه جمله محسوب می‌شوند.

مثال حذف افعال به قرینه معنایی

شناسایی فعل در شعر و نثر

برای شناسایی فعل باید به این نکته توجه کنیم که جایگاه فعل در زبان فارسی، در انتهای جمله است. پس آن واژه یا گروه واژگانی که در انتهای جمله می‌آید و معنای جمله را کامل می‌کند، فعل است. اما در برخی از نثرهای ادبی و شعرها، جایگاه فعل، متفاوت است زیرا این نوشته‌ها به شیوه‌ای بلاغی نگاشته می‌شوند.

مثال

در کادر زیر یک عبارت مطابق با شیوه معیار فارسی را آورده‌ایم و فعل‌های آن را تشخیص داده‌ایم.

بچه‌ها در زمین بازی می‌چرخیدند و با هم‌سن‌وسال‌های خود بازی می‌کردند.

جمله‌هافعل هر جمله
جمله اول: «بچه‌ها» تا «می‌چرخیدند»جزء انتهایی و کامل‌کننده معنا: می‌چرخیدند
جمله دوم: «با» تا «می‌کردند»جزء انتهایی و کامل‌کننده معنا: بازی می‌کردند

شناسایی فعل در شعر

برای تشخیص فعل در شعر و نثرهای ادبی، باید ابتدا جمله، مصرع یا بیت را به شیوه عادی یعنی فارسی معیار امروز بازنویسی کنیم سپس جزء انتهایی و کامل‌کننده معنا را فعل در نظر بگیریم. در این بخش نمونه‌هایی از تشخیص فعل در شعر را بررسی می‌کنیم.

مثال ۱

در کادر زیر، یک بیت را آورده‌ایم و فعل آن را با مراحل جدول پایین، تشخیص داده‌ایم.

دارم امید عاطفتی از جناب دوست
کردم جنایتی و امیدم به عفو اوست
(حافظ)

مراحلدر مثال
۱. نوشتن بیت یا مصرع به شیوه فارسی معیارامید عاطفتی از جناب دوست دارم.
جنایتی کردم و امیدم به عفو او است.
۲. بررسی معنای آخرین واژه یا گروه واژگانی در هر جمله«دارم» در مصرع اول و «کردم» و «است» در مصرع دوم
۳. کامل کردن معنای جمله= فعلهر سه واژه «دارم»، «کردم» و «است»، معنای جمله‌ها را کامل کرده و فعل هستند.

مثال ۲

در کادر زیر نیز، بیتی دیگر آورده‌ایم و روش تشخیص فعل‌های آن را نشان داده‌ایم.

شد به دشواری دل از لعل لب دلبر جدا
این کباب تر به خون دل شد از اخگر جدا
(صائب تبریزی)

مراحلدر مثال
۱. نوشتن مصرع یا بیت مطابق فارسی معیار امروزدل از لعل لب دلبر، به دشواری جدا شد.
این کباب تر به خون دل، از اخگر جدا شد.
۲. بررسی معنای آخرین واژه یا گروه واژگانی هر جمله«شد» و «شد» در انتهای مصرع اول و دوم
۳. کامل کنندگی معنای جمله= فعلهر دو «شد»، معنای جمله‌ها را کامل می‌کنند.
شناسایی فعل

نمونه سؤال فعل فارسی

حالا که یاد گرفتیم فعل چیست و انواع فعل را نیز شناختیم، می‌توانید در آزمون زیر شرکت کنید. برای انجام این تمرین، گزینه درست مورد نظر خود در هر سؤال را انتخاب کنید. سپس روی گزینه «مشاهده جواب» بزنید تا پاسخ درست را مشاهده کنید. برای مشاهده پاسخ‌های تشریحی سؤال‌های دارای توضیحات نیز، کافی است همین مراحل را انجام دهید. با ثبت هر پاسخ درست، یک امتیاز دریافت می‌کنید و امتیاز نهایی خود را در پایان آزمون یعنی پس از انتخاب جواب همه سؤال‌ها و با کلیک بر گزینه «دریافت جواب آزمون»، مشاهده خواهید کرد.

۱. در کدام‌یک از گزینه‌های زیر، اجزای ثابت و همیشگی همه فعل‌ها وجود دارند؟

پیشوندهای تصریفی + بن فعل

پیشوندهای تصریفی + بن ماضی و مضارع + شناسه‌های ماضی و مضارع + پسوندهای تصریفی

بن ماضی و مضارع + شناسه‌های فعل ماضی و مضارع

بن فعل + شناسه فعل + پسوند تصریفی

۲. کدام مورد درباره فعل فارسی درست نیست؟

فعل جزئی است که معنای جمله را کامل می‌کند.

همه فعل‌های فارسی معنای انجام کاری خاص را منتقل می‌کنند.

معنای اصلی فعل‌ها در بن فعل وجود دارد.

فعل فارسی از نظر ساختمان به سه نوع ساده، مرکب و پیشوندی تقسیم می‌شود.

پاسخ تشریحی

همه فعل‌های فارسی معنای انجام کاری خاص را نمی‌دهند. بعضی از فعل‌ها فقط صفت و حالتی را به نهاد جمله نسبت می‌دهند و معنای انجام هیچ‌کاری را نمی‌دهند.

۳. فعل کدام گزینه از نظر ساختمان با فعل گزینه‌های دیگر، تفاوت دارد؟

داستان‌های جالب و عجیبی را از مردم محلی این روستا شنیده‌ام.

در روز سیزدهم فروردین از سفر خود به تهران برگشتیم.

بچه‌ها در زمین مسابقه می‌دویدند.

زمین این منطقه پر از گیاه‌های دارویی و مفید است.

پاسخ تشریحی

فعل گزینه‌های این سؤال و نوع ساختمان آن‌ها را در فهرست زیر آورده‌ایم.

  • گزینه اول: شنیده‌ام: شنیده (صفت مفعولی فعل اصلی) + ام (فعل کمکی)= ساختمان ساده
  • گزینه دوم: برگشتیم: بر (تکواژ وابسته) + گشتیم= ساختمان پیشوندی
  • گزینه سوم: می‌دویدند: می (پیشوند تصریفی) + دوید (بن ماضی) + -َند (شناسه)= ساختمان ساده
  • گزینه چهارم: است: ساختمان ساده

۴. فعل موجود در کدام گزینه، از نظر زمانی با فعل موجود در سایر گزینه‌ها تفاوت دارد؟

جنگ رستم و سهراب از عجیب‌ترین داستان‌های شاهنامه است.

مولانا، کل «مثنوی معنوی» را در قالب مثنوی سروده است.

امسال به کجا سفر می‌کنیم؟

کتاب‌های خواهرزاده‌ام را در کتابخانه‌اش می‌چینم.

پاسخ تشریحی

در فهرست زیر، فعل‌های موجود در این گزینه و زمان آن‌ها را مشخص کرده‌ایم.

  • گزینه اول: است (مضارع ساده)
  • گزینه دوم: سروده است (ماضی نقلی)
  • گزینه سوم: سفر می‌کنیم (مضارع اخباری)
  • گزینه چهارم: می‌چینم (مضارع اخباری)

۵. نوع فعل‌های زیر در کدام گزینه درست آمده است؟

«نوشته‌ایم، داشتم می‌گفتم، نرفته بودم، بروم، خواهیم پرسید، برخاسته باشند، داریم می‌رویم»

ماضی نقلی، ماضی مستمر، ماضی بعید، مضارع التزامی، آینده، ماضی التزامی، مضارع مستمر

ماضی نقلی مستمر، ماضی استمراری، ماضی ابعد، مضارع التزامی، آینده، ماضی التزامی، مضارع ملموس

ماضی استمراری، ماضی مستمر، ماضی ابعد، مضارع ساده، آینده، ماضی بعید، مضارع اخباری

ماضی نقلی مستمر، مضارع مستمر، ماضی بعید، مضارع التزامی، مستقبل، مضارع التزامی، مضارع ساده

۶. فعل کدام گزینه از نظر اسنادی و غیراسنادی بودن با بقیه گزینه‌ها متفاوت است؟

تا توانم دلت به دست آرم
ور بیازاری‌ام نیازارم
(سعدی)

کنون بشنو از من یکی داستان
کزینه گونه نشنیدی از باستان
(فردوسی)

جز آن که مستیِ عشقست، هیچ مستی نیست
همین بلات بس است، ای به هر بلا خرسند
(رودکی)

تازیان را دهد ولایت و گنج
پارسی‌زادگان رسند به رنج
(نظامی)

پاسخ تشریحی
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.

۷. در کدام گزینه فعل گذرا به مفعول و متمم وجود دارد؟

تاج بر فرق سر نهادندش
کمر هفت چشمه دادندش
(فردوسی)

یکی گربه در خانه زال بود
که برگشته‌ایام و بدحال بود
(سعدی)

این نیز چو بگذرد ز دستم
عاجزتر از این شوم که هستم
(نظامی)

خویشتن پاک دار بی‌پرخاش
رو به آغاش اندرون مخراش

پاسخ تشریحی
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.

۸. فعل کدام گزینه، فعلی مجهول است؟

«وقتی به جهل جوانی بانگ بر مادر زدم، دل‌آزرده به کنجی نشست.» (سعدی)

«و نزدیک امیر آمدم و جواب این دو تن گفته شد.» (بیهقی)

«این مراتب و مراسم بر دست گیرم و بدان وظایف و مواسم استظهار جویم.» (حمیدالدین بلخی)

«الهی تو دوستان را به دشمنان می‌نمایی، درویشان را غم و اندوه دهی، بیمار کنی و خود، بیمارستان کنی.» (خواجه عبدالله انصاری)

پاسخ تشریحی
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.

۹. وجه فعل موجود در کدام گزینه با وجه فعل گزینه‌های دیگر تفاوت دارد؟

ما در راه شیراز داشتیم یک داستان را برای پدر و مادر خود تعریف می‌کردیم.

فردوسی در شاهنامه گفته است که فریدون، ضحاک بیدادگر را در کوه دماوند به بند کشید.

من این موضوع را در کتاب سال دوم دبیرستانم خوانده بوده‌ام.

اگر درست یادم مانده باشد، تو دختر برادر زن‌دایی من هستی.

پاسخ تشریحی
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.

۱۰. در کدام گزینه، حذف فعل به روشی متفاوت از سایر گزینه‌ها انجام شده است؟

«سگ را گشاده‌اند و سنگ را بسته.» (سعدی)

«حکایت کرد مرا دوستی که دل در متابعت او بود و جان در مشایعت او.» (حمیدالدین بلخی)

سال و مهت مبارک، روز و شبت مساعد
عیش تو خوش همیشه، عیش عدو مکدر
(فرخی سیستانی)

مهمان شاهم هر شبی بر خوان احسان و وفا
مهمان صاحب دولتم که دولتش پاینده با
(مولانا)

پاسخ تشریحی
مشاهده پاسخ تشریحی برخی از سوالات، نیاز به عضویت در مجله فرادرس و ورود به آن دارد.

جدول خلاصه نکات فعل

در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم فعل چیست و انواع فعل از نظر ماضی و مضارع، ساده و مرکب، گذر و ناگذر، معلوم و مجهول، خاص و اسنادی و... را بررسی کردیم. همچنین با اجزای فعل مانند بن فعل و شناسه فعل آشنا شدیم و انواع آن‌‌ها را شناختیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای قرار داده‌ایم که با پاسخ دادن به‌ آن‌ها میزان یادگیری خود را بسنجید. در جدول زیر، خلاصه‌ای از مهم‌ترین نکته‌های بیان‌شده در این مطلب را آورده‌ایم اما برای یادگیری درست فعل، حتماً کل مطلب را مطالعه کنید.

۱. فعل چیست؟واژه‌ای که در انتهای جمله‌ها می‌آید و از طریق معنای انجام کاری خاص یا ایجاد ارتباط بین اجزای جمله، معنای آن را کامل می‌کند.
۲. اجزای ثابت و همیشگی همه فعل‌هابن ماضی و مضارع + شناسه‌های ماضی و مضارع
۳. انواع فعل از نظر ساختمانساده: رفتند / مرکب: صحبت می‌کردند / پیشوندی: برخاستند
۴. انواع فعل از نظر زمانماضی (گذشته) / مضارع (حال) / آینده
۵. فعل از نظر اسنادی و غیراسنادیغیر اسنادی (خاص): معنای انجام یک عمل / اسنادی: ربط دادن صفت و حالتی به نهاد جمله
۶. فعل گذرا و ناگذرفعل ناگذر (لازم): فقط به فاعل نیاز دارد. / فعل گذرا: علاوه بر فاعل، به مفعول، متمم و تمیز نیاز دارد.
۷. فعل معلوم و مجهولمعلوم: بردند (فاعل مشخص: آن‌ها) / مجهول: برده شدند (انجام‌دهنده آن مشخص نیست.)
۸. انواع وجه فعلاخباری: قطعی بودن انجام فعل / التزامی: ماضی و مضارع التزامی و مضارع ساده / امری: افعال امر
۹. حذف فعلقرینه لفظی: هوا خوب است و زمین خشک (است)./ قرینه معنایی: سکوت! (سکوت کنید!)
۱۰. شناسایی فعلنوشتن جمله مطابق با دستور زبان معیار: آخرین جزء جمله که معنای جمله را کامل می‌کند، فعل است.
بر اساس رای ۱ نفر
آیا این مطلب برای شما مفید بود؟
اگر پرسشی درباره این مطلب دارید، آن را با ما مطرح کنید.
منابع:
دستور زبان فارسی (خانلری)دستور زبان فارسی ۲، انوری و احمدی گیوی
PDF
مطالب مرتبط
۲۷ دیدگاه برای «فعل چیست؟ – توضیح به زبان ساده با مثال و تمرین»

عالی👌👍🌹

سلام.
فعل مجهول از آن جهت که فاعلش حذف شده است ، جزء افعال اسنادی است؟

عالی بود

خیلی خوب یاد گرفتم. معلم ما تو. این 3سال یاد نداد. ولی الان با نیم ساعت یاد گرفتم

بسیار عالی و کارآمد ممنون از شما

درود استادگرامی، من یکی از بزرگترین ترسهایی که توزندگیم داشتم از این فعل و فاعل، بن ماضی و ….که هیچ وقت جرأت نزدیک شدن به ادبیات و عربی رو نداشتم، تااینکه امروز اتفاقی این وبلاگ شمارو دیدم.
واقعا الان میفهمم که چقدر درسهای شیرینی هستند و شوربختانه وقتی معلم خوب نتوانست تدریس کند، یا اینکه دانش آموز تلاش آنچنانی نکند ، نتیجه منفی خواهد داشت.
بازهم ممنونم از زحماتتون🙏⚘❤🌺

عاااااااااااالیستتتتتتتت

من با هر چیز یا هر کس با شه مبارزه میکنم تا بهترین نمره رابه دست اورم
??

ان یاخچێ فارس دیلی تدریسی .

عالی چیزی که معلم ها تو ۳ سال نتونستن بهم یاد بدن رو تو ۲ ساعت یاد گرفتم

سلام.
بسیار خوشحالیم که آموزش‌های مجله فرادرس برایتان مفید بوده است.
شاد و پیروز باشید.

بهترین چیزی بود که تا حالا از فارسی خونده بودم ?????????????????????

سلام.
از پیام محبت‌آمیزتان بسیار سپاسگزایم.
شاد و پیروز باشید.

خیلی ممنون کمک بزرگی کردید اجرتون با خدا?❤

فعل کمکی چیست؟

واقعا عالی من کلاس هفتم هستم خیلی کمک کردین واقعا تشکر ???????????????????????????

میشه چند مثال برای فعل دو زمانه بگین

فعل پیدا کرد توی این بیت:به نام کردگار هفت افلاک که پیدا کرد ادم از کفی خاک چجور فعلیه از اونجایی که نمیشه از هم جداشون کرد چون معنیش عوض میشه میشه گفت مرکب؟ یا اگه نیست میشه بگین نقش دستوریش چیه

سلام وقت تان بخیر،
در صورت « اگر دروغ بگوی » وجه فعل شرطی می شود یا که « اگر دروغ گوی » ؟

سلام ممنون?????????

عالييييييييييي

عالییییییییییییییییییییییییییییییییییییییسیییییییییییییییییییییییییییسسسسسستتتتتتتتتتت

فعل است، مضارع محسوب میشه؟

سلام. از آنجا که فعلِ «است» اغلب خبری را بیان می‌کند که مربوط به زمان حال است، در دسته «مضارع اخباری» قرار می‌گیرد.
از همراهی‌تان با مجله فرادرس خوشحالیم.

نظر شما چیست؟

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *