در آموزش‌های پیشین مجله فرادرس، با جمله و انواع آن آشنا شدیم. همچنین در مطالب «فعل چیست و انواع آن کدامند؟ | به زبان ساده» و «نهاد و گزاره چیست؟ | به زبان ساده» به مسند و مسند الیه و فعل اسنادی اشاره کردیم. در این آموزش، جزئیات بیشتری را درباره مسند و مسند الیه بیان می‌کنیم.
قبل از آشنایی با مسند و مسند الیه، بهتر است با مفهوم نهاد و گزاره و همچنین فعل اسنادی آشنا شویم.
نهاد و گزاره
به مجموعه کلماتی که معنی کامل و مستقلی را منتقل می‌کنند، «جمله» می‌گوییم. جمله‌هایی که بر زبان جاری می‌کنیم یا می‌شنویم، دو بخش دارند به نام‌های نهاد و گزاره. می‌توان چنین گفت که هر جمله خبری درباره کسی یا چیزی بیان می‌کند. با توجه به چنین تعریفی، می‌توانیم نقش نهاد و گزاره را در جمله تعیین کنیم. «نهاد» چیزی یا کسی است که درباره آن خبر می‌دهیم و «گزاره» نیز همان خبری است که درباره نهاد بیان می‌کنیم.
نهاد معمولاً در یکی از دو قالب فاعل و مسند الیه بیان می‌شود. «فاعل» نهادی است که کاری انجام می‌دهد. برای مثال، در جمله «امیر رفت» امیر فعل رفتن را انجام داده یا در جمله «امیر نان آورد» امیر آوردن نان را انجام داده و نهادِ جمله است. در واقع، در این جمله‌ها گزاره خبری درباره فاعل داده است. اما «مسند الیه» نهادی است که از وضعیت و حالت آن خبر می‌دهیم. برای مثال، هنگامی که می‌گوییم «امیر شادمان است» درباره وضعیت امیر که نهاد (مسند الیه) است، خبری بیان می‌کنیم و «شادمان» مسند است.
فعل تام و فعل اسنادی
اغلب فعل‌هایی که به کار می‌بریم، مثل آمدن، گرفتن، خریدن و مانند این‌ها، بر انجام یک کار خاص یا حالت خاص دلالت می‌کنند. به این فعل‌ها «فعل تام» یا «فعل خاص» می‌گوییم. اما دسته دیگری از فعل‌ها وجود دارد که معنی آنها کامل نیست و از آنها برای نسبت دادن چیزی به چیز دیگر استفاده می‌کنیم. این فعل‌ها «است»، «شد» و «بود» و «گشت» و «گردید» و… و منفی آنها هستند. چنین فعل‌هایی را «فعل ربطی» یا «فعل رابطه» یا «فعل عام» می‌گویند.
نکته: در مورد فعل‌هایی که ذکر کردیم، به معنی آنها در جمله و اسنادی بودنشان دقت کنید. زیرا گاهی این فعل‌ها ظاهری اسنادی دارند، اما در واقع در جمله نقش فعل خاص را بازی می‌کنند.
برای آشنایی با مباحث دستور زبان فارسی دبیرستان و آشنایی بیشتر با نهاد و گزاره، پیشنهاد می‌کنیم به مجموعه آموزش‌های دروس دبیرستان و پیش دانشگاهی فرادرس مراجعه کنید که لینک آن در ادامه آورده شده است.
- برای مشاهده مجموعه فیلم های آموزشی دروس دبیرستان و پیش دانشگاهی + اینجا کلیک کنید.
مسند و مسند الیه
شاید با مرور مطالب قبلی مجله فرادرس و همچنین تعاریف و مثال‌هایی که در این آموزش ارائه کردیم، با مسند و مسند الیه آشنا شده باشید. اما، برای درک بهتر و آشنایی بیشتر با مسند و مسند الیه، در این بخش تعریف آنها را بیان می‌کنیم.
«مُسنَد» در لغت به معنی «اِسناد داده شده» و «نسبت داده شده» است. همچنین، «مُسنَدٌ اِلَیه» به معنی «اِسناد داده شده به او» است. بنابراین، می‌توان چنین گفت که «مسند» را با کمک «فعل اسنادی» به «مسند الیه» نسبت می‌دهیم.
تعریف رسمی مسند چنین است: «مسند کلمه یا گروهی از کلمات (اسم، ویژگی، صفت، حالت یا تعلق) را به نهاد یا همان مسند الیه نسبت می‌دهد.» همچنین، برای مسند الیه چنین تعریفی داریم: «مسند الیه کلمه‌ای است که به آن صفت یا حالتی نسبت داده می‌شود.» در واقع ساختار جمله مسندی این‌گونه است:
مسند الیه + مسند + فعل اسنادی
البته توجه کنید که با توجه به نوع متن، ترتیب فوق ممکن است تغییر کند.
چگونه مسند را تشخیص دهیم؟
اگر قصد تشخیص مسند را داشته باشیم، باید ابتدا مسندی بودن جمله را بررسی کنیم. این کار با توجه به تعریفی که برای فعل اسنادی (ربطی) گفتیم و همچنین ماهیت چنین جمله‌هایی ممکن است. در ادامه، برای آنکه مسند را تشخیص دهیم، معمولاً می‌توانیم در کنار فعل اسنادیِ جمله، پرسش‌هایی را با کلماتی مانند «چطور»، «چگونه» و… بسازیم و به آنها پاسخ دهیم. پاسخ این پرسش‌ها همان است.
مثلاً این جمله از شعر معروف سهراب سپهری را در نظر بگیرید: «گاوهاشان شیرافشان باد!» کلمه «باد» یک فعل اسنادی است و می‌توانیم چنین پرسشی مطرح کنیم: «گاوهاشان چگونه باد؟» و پاسخ دهیم «شیرافشان». بنابراین، مسند این جمله «شیرافشان» است و مسند الیه یا همان نهاد «گاوهاشان».
راه به دست آوردن نهاد یا همان مسند الیه در جمله اسنادی باز هم مطرح کردن پرسش است، اما این بار با کلماتی مانند «چه کسی»، «چه چیزی» و… همراه با فعل اسنادی. برای مثال، در همان جمله «گاوهاشان شیرافشان باد!» این پرسش مطرح می‌شود که «چه چیزی شیرافشان باد؟» و پاسخ «گاوهاشان» است که نقش نهاد، که در اینجا مسند الیه است، را بازی می‌کند.
مثال‌هایی از مسند و مسند الیه
در این بخش می‌خواهیم چند مثال را بررسی کرده و مسند و مسند الیه آنها را مشخص کنیم.
به این دو جمله دقت کنید:
- دیروز بیرون رفتم و در پارک کنار خانه گشتم.
- خلوتی خیابان موجب کسالت و رخوتمان گشت.
تفاوت فعل‌های این دو جمله چیست؟ همان‌طور که مشاهده می‌کنیم، در جمله نخست فعل «گشتم» کار خاصی را بیان می‌کند (در بالا این نکته را ذکر کردیم) و در جمله دوم فعل «گشت» برای برقراری ارتباط میان «خلوتی خیابان» و «موجب کسالت و رخوتمان» آورده شده است و فعل ربطی یا همان اسنادی است. بنابراین، تنها در جمله دوم مسند وجود دارد. اکنون برای یافتن مسند، این پرسش را مطرح می‌کنیم: «خلوتی خیابان موجب چه گشت؟» و جواب می‌دهیم: «کسالت و رخوتمان». بنابراین مسند این جمله «کسالت و رخوتمان» است و مسند الیه یا همان نهاد که خبری درباره آن گفته‌ایم، «خلوتی خیابان» خواهد بود.
اکنون مصراع معروف استاد سخن، سعدی شیرازی، را بررسی می‌کنیم: «تن آدمی شریف است به جان آدمیت» می‌بینیم که فعل رابط «است» در این مصراع وجود دارد. حال این پرسش را مطرح می‌کنیم که «تن آدمی چگونه است؟» و با پاسخ «شریف» مواجه می‌شویم. بنابراین، مسند «شریف» است. «تن آدمی» نقش نهاد را بازی می‌کند.
حال، یک مثال دیگر را بررسی می‌کنیم که مصراعی است از لسان‌الغیب، حافظ شیرازی: «نفس باد صبا مشک‌فشان خواهد شد» در این مصراع، «نفس باد صبا» نهاد است که درباره آن خبری می‌دهیم. همچنین، «مشک‌فشان» مسند است که در پاسخ به این پرسش مشخص می‌شود: «نفس باد صبا چگونه خواهد شد؟» فعل اسنادی نیز «خواهد شد» است.
به عنوان یک مثال دیگر، در جمله «امیر خوش‌اخلاق است»، صفت «خوش‌اخلاق» را با فعل رابطِ «است» به «امیر» نسبت داد‌ه‌ایم. بنابراین، در این جمله «امیر» نهاد (مسند الیه) و «خوش‌اخلاق» مسند است.
حال، یک مثال چالش‌برانگیز دیگر را بررسی می‌کنیم. نظرتان درباره جمله جمله «امیر در کلاس است» چیست؟ آیا «است» در این جمله یک فعل اسنادی یا ربطی است؟ خیر. این فعل در اینجا بر یک کار خاص دلالت دارد که همان «حضور داشتن» است. در واقع، این فعل حالت امیر را بیان نمی‌کند و درباره فعل خاص حضور داشتن او در کلاس خبر می‌دهد. اما در جمله «امیر باهوش است» فعل اسنادی داریم و «باهوش» مسند آن است.
معرفی فیلم آموزش فارسی پایه هشتم فرادرس
یکی از آموزش‌های دوره متوسطه فرادرس، فیلم آموزش فارسی پایه هشتم است که همه ۱۷ درس را پوشش می‌دهد و در ۷ ساعت و ۱۰ دقیقه تدوین شده است. در این آموزش، با آرایه های ادبی از قبیل تشبیه، واج‌آرایی، کنایه، جناس، قالب‌های شعر فارسی، ادبیات تعلیمی و… با مثال‌های متنوع آشنا می‌شوید. همچنین در بخش دانش‌های زبانی، نکات فراوانی را درباره اجزای جمله، گروه‌های اسمی و انواع وابسته‌های پیشین و پسین یاد می‌گیرید. علاوه بر این، با داستان‌هایی از زندگی شاعران و نویسندگان آشنا می‌شوید و ابیات و اصطلاحات مهم شعرها را به سادگی فرا می‌گیرید.
- برای مشاهده فیلم آموزش فارسی پایه هشتم + اینجا کلیک کنید.
اگر این مطلب برای شما مفید بوده است، آموزش‌ها و مطالب زیر نیز به شما پیشنهاد می‌شوند:
- مجموعه آموزش‌های دروس دبیرستان و پیش دانشگاهی | فیلم آموزشی — به زبان ساده
- آموزش فارسی پایه نهم
- مجموعه آموزش‌های علوم انسانی (Humanities)
- آموزش ادبیات فارسی پایه دهم
- آموزش وزن شعر فارسی | به زبان ساده و گام به گام
- آرایه های ادبی — آموزش به زبان ساده و با مثال
- قصیده چیست؟ | به زبان ساده و با مثال
سلام
ممنون از توجهتون.
سلام
برخی از اشتباهات
۶. مسند را با ” چگونه است” پیدا کنید‼️(اشتباه است.)
مسند، مهمترین نقش دستوری در زبان فارسی است و با یک سوال کودکانه، نمی توان تشخیصش داد. سوال ” چگونه است” اغلب مسند ها را پیدا نمی کند؛ چند نمونه:
پنهان مکن آتش درون را
عشق را حیات می یاب
نظر دیگران را محترم بدارید
اوضاع کشور چگونه است
دیدگاه شما به این مساله مهم چیست
و در بسیاری موارد سوال “چگونه است” نقشی غیر از مسند را پیدا می کند؛ چند نمونه:
این جا شهری پرجمعیت است( پرجمعیت مسند نیست)
او معلمی بود در عین سخت گیری، دلسوز و فداکار ( دلسوز و فداکار مسند نیست)
دیدمش خرم و خندان ( خرم و خندان مسند نیست. )
و صدها مثال دیگر…
سلام. بله، همین‌طور است؛ همیشه نمی‌توان از این قاعده به تنهایی استفاده کرد و به همین دلیل است که از واژه «معمولاً» در جمله استفاده کرده‌ایم. علاوه بر این، پیش از این جمله ذکر کرده‌ایم که ابتدا باید اسنادی بودن فعل را تأیید کرده باشیم. در پایان مطلب نیز مثال‌های مرتبطی را بررسی کرده‌ایم.
از اینکه با مجله فرادرس همراه هستید، خوشحالیم.