فرادرسفعل مجهول چیست؟ – نحوه ساخت و کاربرد در ادبیات فارسی
فعل مجهول فعلی است که فاعل آن معلوم نباشد. مثلا در جمله «شاخه درخت کنده شد.» مشخص نیست که چه‌کسی شاخه درخت را کنده است. کاربرد این نوع از فعل در زبان فارسی در موقعیت‌هایی است که فاعل جمله مشخص نیست، اهمیتی ندارد یا گوینده به عمد آن را حذف کرده است. برای ساخت فعل مجهول بعد از حذف فاعل و قرار دادن مفعول در جایگاه نهاد، صفت مفعولی و فعل کمکی «شدن» را به جمله اضافه میکنیم. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم که فعل مجهول چیست، چه کاربردهایی دارد و چگونه ساخته می‌شود. در ادامه با صرف انواع فعل مجهول و اولویت زبان فارسی بین فعل مجهول و معلوم آشنا می‌شویم و در نهایت تمرین‌های مربوط به فعل مجهول را با هم حل میکنیم.
فعل مجهول چیست؟
فعل مجهول فعلی است که به جای فاعل، به مفعول نسبت داده می‌شود. برای ساخت فعل مجهول، ابتدا فاعل جمله دارای فعل گذرا را حذف میکنیم سپس مفعول را در جایگاه نهاد جمله قرار می دهیم و بعد، از فرمول «صفت مفعولی فعل + فعل معین «شدن» + شناسه فعل» برای تغییر فعل از حالت معلوم به مجهول، استفاده میکنیم. در مقابل فعل مجهول، فعل معلوم را داریم. یعنی افعال از جهت مشخص بودن یا نبودن فاعل خود، به دو نوع معلوم و مجهول تقسیم می‌شوند.
در مطلب نمونه سوال فعل‌های مجهول تمرین‌های متعددی را در مورد این فعل‌ها و کاربرد آنها آورده‌ایم. همچنین برای آشنایی با انواع فعل در فارسی، پیشنهاد میکنیم فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس را مشاهده کنید که لینک آن نیز در ادامه آورده شده است:
مثال فعل مجهول در زبان فارسی
در جدول زیر با ذکر مثال‌های مختلف، حالات معلوم و مجهول فعل را در شش شخص و شمار افعال فارسی با هم صرف میکنیم:
| شخص و شمار | معلوم | مجهول |
| اول شخص مفرد | فرزندانم را بوسیدم. | فرزندانم بوسیده شدند. |
| دوم شخص مفرد | مرا در آغوش کشیدی. | (من) در آغوش کشیده شدم. |
| سوم شخص مفرد | سیاوش بچه را به پارک نبرد. | بچه به پارک برده نشد. |
| اول شخص جمع | تو را به خدا سپردیم. | تو به خدا سپرده شدی. |
| دوم شخص جمع | دوستانتان را دیده بودید. | دوستانتان دیده شده بودند. |
| سوم شخص جمع | شاید اموالشان را بفروشند. | شاید اموالشان فروخته بشود. |
بعد از اینکه دانستیم فعل مجهول چیست، در ادامه با ساختار این فعل و مراحل ساخت آن آشنا می‌شویم. همچنین در مطلب زیر از مجله فرادرس به‌طور مفصل در مورد انواع فعل‌های فارسی بحث کرده‌ایم.
نحوه ساخت فعل مجهول در زبان فارسی
فرمول اصلی ساخت فعل مجهول به این صورت است:
صفت مفعولی فعل + فعل کمکی «شدن» + شناسه فعل
و ساختار جمله داری فعل مجهول نیز به این صورت است:
مفعول + صفت مفعولی فعل + فعل کمکی «شدن» + شناسه فعل متناسب با مفعول (که نهاد شده است)
مراحل ساخت فعل مجهول
ممکن است افعالی که نیاز به مجهول کردن آنها داریم در زمان ها، شخص‌ها و جمله های مختلفی به کار رفته باشند. بنابراین بهتر است که با طی کردن مراحلی از درستی مجهول‌سازی فعل خود، مطمئن شویم. در جدول زیر این مراحل را در جمله «مادربزرگ، ماجرا را به سهراب گفت.» توضیح می‌دهیم. اما قبل از آن ساختار جمله با فعل مضارع مستمر را
| مراحل مجهول‌سازی فعل | مثال |
| ۱. حذف فاعل | (مادربزرگ) ماجرا را به سهراب گفت. |
| ۲. شناسایی مفعول | ماجرا |
| ۳. قرار دادن مفعول به جای نهاد | ماجرا را به سهراب گفت. |
| ۴. حذف «را» مفعول (اگر در جمله وجود دارد) | ماجرا (را) به سهراب گفت. |
| ۵. ساخت صفت مفعولی از فعل جمله (بن ماضی + ه) | گفت+ ه = گفته |
| ۶. اضافه کردن فعل «شدن» به صفت مفعولی (متناسب با زمان فعل اصلی جمله) | ماجرا به سهراب گفته شد. |
| ۷. تطابق شناسه فعل مجهول با نهاد جدید (از لحاظ شخص و شمار) | شناسه این فعل با نهاد جدیدش مطابقت دارد. |
تا این مرحله دیدیم که فعل مجهول چیست، چه فرمول ساختی دارد و طبق چه مراحلی می‌توانیم یک فعل را مجهول کنیم. در ادامه با ساختارهای دیگری از این نوع فعل آشنا می‌شویم.
ساختارهای دیگر فعل مجهول
ساختارهای مجهول‌سازی دیگری نیز در زبان فارسی وجود دارند که از طریق شناسایی آنها می‌توانیم بهتر پی ببریم که فعل مجهول چیست. پرکاربردترین آنها این موارد هستند:
- استفاده از ساخت‌های «گشتن»، «گردیدن» و «آمدن» به جای «شدن»
- استفاده از تکواژ «ـَ ند»
این ساخت‌ها به‌طور معمول در نگارش امروزی استفاده نمی‌شوند اما آشنایی با آنها از این جهت مهم است که برای تشخیص فعل مجهول در متون و اشعار کهن به مشکل برنخوریم.
استفاده از ساخت‌های «گشتن» و «گردیدن» و «آمدن» به جای «شدن»
این موارد معمولا در شیوه‌های نگارشی گذشته به کار می رفتند. در سطرهای بعدی نمونه‌هایی از این موارد را می‌آوریم:
مثال ۱
در بیت زیر، شاعر برای مجهول‌سازی فعل به جای «غنچه با مرغ سحرخوان سرگران شده بود» از ساخت دیگری استفاده کرده است:
غنچه با مرغ سحرخوان سرگران گردیده بود
از کناری باد صبح انداخت خود را در میان
(وحشی بافقی)
مثال ۲
در این مثال، فردوسی به جای اینکه بگوید :«جدا شده بود» از ساخت «گشتن» استفاده کرده است.
همی رفت گلشهر تا پیش ماه
جدا گشته بود از بر ماه شاه
(فردوسی)
مثال ۳
در این متن نیز، «جمع آمده بودند»، به جای «جمع شده بودند» آمده است.
«مُشتی غوغا و مفسدان که جمع آمده بودند.»
(بیهقی)
استفاده از تکواژ «ـَ ند»
برای مثال جمله «حکایتی آورده اند.»، حالت دیگری است از جمله «حکایتی آورده شده است.» که هر دو این جمله‌ها، حالت مجهول این جمله هستند: «(قدیمیان) حکایتی را آورده اند.»
یادگیری فعل مجهول و دیگر انواع فعل در زبان فارسی
تا اینجا یاد گرفتیم که فعل مجهول چیست، چه ساختارهایی دارد و برای ساختنش باید چه مراحلی را طی کنیم. اما موضوع فعل مجهول در ادبیات فارسی، بحث برانگیز است و برای درک درست و اصولی آن نیاز داریم که موضوعات مختلفی را یاد گرفته باشیم تا در شناسایی و ساخت این فعل به مشکل برنخوریم. برخی از این موضاعات عبارتند از: انواع فعل فارسی، نحوه ساخت افعال فارسی، انواع جمله‌ها در زبان فارسی، انواع اسم، نقش‌های دستوری زبان فارسی (مثل نهاد، فاعل، مفعول، مسند، فعل و...) و راه‌های شناسایی هریک از آنها، تکواژها و بسیاری موضوعات دیگر که برای یادگیری آنها می‌توانید از آموزش‌های فرادرس که در سطرهای زیر آورده ایم استفاده کنید:
- فیلم آموزش فعل فارسی فرادرس (رایگان)
- فیلم آموزش مفعول در فارسی فرادرس (رایگان)
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس
آموزش‌های بالا برای یادگیری هرچه بهتر فعل مجهول و پیش‌نیازهای مربوط به آن، به شما کمک می‌کنند. برای کامل شدن این یادگیری در سطرهای زیر مجموعه آموزشی بسیار کامل «ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه» و مجموعه آموزش «دروس متوسطه دوم و کنکور» فرادرس را به شما پیشنهاد میکنیم که با تهیه این دوره‌ها می‌توانید علاوه بر یادگیری کامل فعل مجهول و دیگر موضوعات ادبیات فارسی، از آموزش‌های دروس تخصصی و عمومی دیگر نیز به طور کامل و به بهترین و ساده‌ترین بیان، بهره‌مند شوید. آموزش ویراستاری هم نکات بسیار خوبی را برای استفاده درست از ساخت‌هایی چون فعل مجهول و بسیاری موضوع دیگر، در بردارد که تهیه آن را پیشنهاد میکنیم.
کاربرد فعل مجهول در زبان فارسی
در فهرست زیر به اصلی‌ترین کاربردهای فعل مجهول اشاره کرده‌ایم. همچنین پیشنهاد میکنیم فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس را برای یادگیری نکات بیشتر مشاهده کنید که لینک آن هم در ادامه آورده شده است:
- معلوم نبودن فاعل
- تأکید گوینده جمله بر خود فعل و اهمیت نداشتن فاعل آن
- اهمیت داشتن فعل و مفعول
- عمد داشتن گوینده در مشخص نکردن فاعل
- بدیهی بودن فاعل
حال که به طور کامل متوجه شدیم فعل مجهول چیست و نحوه و مراحل ساخت آن به چه صورت است، لازم است تا با کاربردهای آن نیز آشنا شویم تا بدانیم به چه دلایلی می‌توانیم از این نوع فعل استفاده کنیم.
معلوم نبودن فاعل
در این مورد برای گوینده مشخص نیست که چه‌فردی، کاری را که فعل بر آن دلالت دارد انجام داده است. مثال‌های زیر را با هم ببینیم:
مثال ۱
در مثال زیر گوینده اطلاعی ندارد که چه کسی چراغ ماشینش را شکسته است:
چراغ ماشینم شکسته شده است.
مثال ۲
در این مثال هم مشخص نیست چه فرد یا افرادی فرشها را شسته اند:
«چون آن مرد چنین دید صبر کرد تا آن فرشها شسته شد، بعد از آن به اندرون آمد و گفت:
یا رسول اللّه از خجلت خود معذرت میطلبم، و ملتمسم که کلمه‌یى بمن بیان و تعلیم فرمائى تا مسلمان شوم؟»
(شیخ بهایی)
تأکید گوینده جمله بر خود فعل و اهمیت نداشتن فاعل آن
در اینجا آنچه دارای اهمیت است، خود فعل است و فاعل آن اهمیتی ندارد. بنابراین برای مشخص شدن تأکید گوینده بر اهمیت فعل، فاعل حذف و فعل مجهول می‌شود. نمونه‌های زیر را ببینید.
مثال ۱
در جمله زیر، خودروهایی که باعث بسته‌شدن جاده شده‌اند، اهمیتی ندارند بلکه خود بسته شدن جاده اهمیت دارد.
جاده بسته شده است.
مثال ۲
در بیت زیر اینکه از دو جانب سودی به مخاطب این بیت می‌رسد برای شاعر مهم است و با حذف فاعل و مجهول‌سازی فعل، تأکید خود بر فعل را نشان می‌دهد.
تراست اندر پزشکی آب در جوی
که نانت پخته شد اکنون ز دو سوی
(عطار)
در مطلب زیر از مجله فرادرس توضیحات مفصلی در مورد فاعل در فارسی ارائه کرده‌ایم:
اهمیت داشتن فعل و مفعول
در این مورد نیز گوینده به دلیل اهمیت فعل و مفعول جمله‌اش، از آوردن فاعل فعل در جمله اجتناب می‌کند. مثال‌های زیر را با هم بررسی میکنیم تا این کاربرد را بیشتر درک کنیم. اما پیش از آن، پیشنهاد میکنیم که فیلم آموزش رایگان مفعول در فارسی فرادرس را ببینید تا به زبانی ساده و به‌طور کامل و دقیق، با مفعول و ویژگی‌های آن آشنا شوید.
مثال ۱
در جمله زیر از نظر گوینده، کشته شدن علی بسیار مهم‌تر از این است که چه فردی او را کشته است.
علی کشته شد.
مثال ۲
در این بیت از شاهنامه، آنچه برای فردوسی مهم است کشته شدن پهلوان است. یعنی فعل و مفعول در این جمله اهمیت دارند، نه فردی که آن پهلوان را کشته است:
چو آن نامور پهلوان کشته شد
مرا نیز هم روز برگشته شد
(فردوسی)
مثال ۳
در بیت زیر نیز دیده شدن جمال دوست یعنی فعل و مفعول، برای شاعر اهمیت بسیار بیشتری نسبت به خودش و چشمانی که با آنها جمال معشوق را دیده است، دارد و به همین دلیل از فعل مجهول استفاده کرده است.
جمال دوست مرا تا به چشم دیده شده است
خیال او به دل تنگم آرمیده شده است
(امیرخسرو دهلوی)
عمد داشتن گوینده در مشخص نکردن فاعل
برای مثال در نمایشنامه‌ها، فیلم‌نامه‌ها و به طور کلی اشعار یا متون داستانی، ممکن است نویسنده یا شاعر در جایی که نمی‌خواهد خواننده، فاعل فعل خاصی را بشناسد از فعل مجهول استفاده کند. به‌عنوان نمونه فرض کنید که یک رمان با جمله «کودکی جلوی در شیرخوارگاه گذاشته شد.» آغاز شود و نویسنده بخواهد فردی که کودک را جلوی در شیرخوارگاه گذاشته است را در اواسط یا اواخر داستان خود، معرفی کند. بنابراین منطقی است که برای جمله خود از فعل مجهول استفاده کند.
بدیهی بودن فاعل
گاه در جمله‌ای با فعل مجهولی روبه‌رو می‌شویم که فاعل آن آنچنان واضح و روشن است که ضرورتی برای آوردن آن در جمله وجود ندارد. برای نمونه بیت زیر را با هم ببینیم:
چو حکمی رفته شد تن در قضا ده
به هر حکمی که حق راند رضا ده
(عطار)
منظور عطار در این بیت از «رفته شدن حکم»، قضا و قدر است و قضا و قدر نیز کار خالق است. این موضوع آن‌قدر واضح است که نیازی به آوردن فاعل وجود ندارد. تا اینجا یاد گرفتیم فعل مجهول چیست، نحوه و مراحل ساخت آن چگونه است و چه کاربردهایی دارد. در ادامه فعل مجهول را در زمان‌های مختلف صرف می کنیم.
تا اینجا توضیح دادیم که فعل مجهول چیست، چگونه ساخته می‌شود و چه ساختارهایی دارد. بعد از آن با کاربردهای این فعل آشنا شدیم. در ادامه این فعل را با هم صرف میکنیم.
صرف فعل مجهول در زمان های فعل فارسی
برای درک بهتر ساخت فعل مجهول، در جدول زیر حالت معلوم و مجهول یک جمله نمونه را در تمامی زمان‌های افعال فارسی مشاهده میکنیم. از آنجا که هر فعلی در زبان فارسی ساختار مخصوص به خودش را دارد و به علت زیاد بودن انواع فعل در ادبیات فارسی، لینک فیلم آموزش رایگان فعل فارسی فرادرس را در کادر پایین آورده ایم تا با استفاده از آن به کل مباحث افعال فارسی، مسلط شوید.
| زمان فعل | معلوم | مجهول |
| ماضی ساده (بن ماضی + شناسه) | رستم، دیو سپید را به بند کشید. | دیو سپید به بند کشیده شد. |
| ماضی استمراری (می + ماضی ساده) | رستم، دیو سپید را به بند می‌کشید. | دیو سپید به بند کشیده می‌شد. |
| ماضی مستمر (ماضی ساده «داشتن» + ماضی استمراری) | رستم داشت دیو سپید را به بند می‌کشید. | دیو سپید داشت به بند کشیده می‌شد. |
| ماضی نقلی (صفت مفعولی + ام، ای، است و...) | رستم، دیو سپید را به بند کشیده است. | دیو سپید به بند کشیده شده است. |
| ماضی نقلی مستمر (می + ماضی نقلی) | رستم، دیو سپید را به بند می‌کشیده است. | دیو سپید به بند کشیده می‌شده است. |
| ماضی مستمر نقلی (ماضی نقلی «داشتن» + ماضی نقلی مستمر) | رستم داشته است دیو سپید را به بند می‌کشیده است. | دیو سپید داشته است به بند کشیده می‌شده است. |
| ماضی التزامی (صفت مفعولی + مضارع ساده «باشیدن») | امید که رستم، دیو سپید را به بند کشیده باشد. | امید که دیو سپید به بند کشیده شده باشد. |
| ماضی بعید (صفت مفعولی + ماضی ساده «بودن») | رستم، دیو سپید را به بند کشیده بود. | دیو سپید به بند کشیده شده بود. |
| ماضی ابعد (صفت مفعولی + ماضی نقلی «بودن») | رستم، دیو سپید را به بند کشیده بوده است. | دیو سپید، به بند کشیده شده بوده است. |
| مضارع اخباری (می + بن مضارع + شناسه) | رستم، دیو سپید را به بند می‌کشد. | دیو سپید به بند کشیده می‌شود. |
| مضارع مستمر (مضارع ساده «داشتن» + فعل مضارع اخباری) | رستم دارد دیو سپید را به بند می‌کشد. | دیو سپید دارد به بند کشیده می‌شود. |
| مضارع التزامی (ب + بن مضارع + شناسه) | شاید رستم، دیو سپید را به بند بکشد. | شاید دیو سپید به بند کشیده بشود. |
| آینده (مضارع ساده فعل «خواستن» + بن ماضی) | رستم، دیو سپید را به بند خواهد کشید. | دیو سپید به بند کشیده خواهد شد. |
نکته ۱: فعل ما در این مثال، فعل ساده نیست بلکه فعلی پیشوندی است. یعنی قبل از قسمت اصلی خود، پیشوند نیز دارد. «به بند کشیده شدن» مصدر فعل ما است و «کشیدن» مصدر بخش اصلی آن است اما «به بند» هم به‌عنوان بخش فرعی آن دارای اهمیت است و در معنای کلی فعل اثرگذار می‌گذارد. اما آنچه در مبحث فعل مجهول برای ما مهم است این است که تغییرات مجهول‌سازی باید بر بخش اصلی فعل اعمال شوند و تغییری در پیشوندها صورت نمی‌گیرد.
نکات مهم در مورد فعل مجهول فارسی
در این بخش، نکاتی را که در مجهول‌سازی فعل باید به آنها توجه داشته باشیم، آورده‌ایم. فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس نیز در یادگیری بهتر این نکات به شما کمک می‌کند. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه آورده‌ایم:
- تفاوت فعل گذرا و ناگذر در امکان مجهول سازی
- تطابق شناسه جدید فعل با نهاد جدید
- تفاوت جاندار و بی‌جان بودن مفعول
- تفاوت فاعل پنهان با فاعل مجهول
- تفاوت فعل مجهول و فعل اسنادی
در ادامه، هر یک از این نکات را با مثال‌های متنوع بررسی میکنیم.
تفاوت فعل گذرا و ناگذر در امکان مجهول سازی
فعل مجهول زمانی قابل ساخت است که فعل جمله، گذرا (متعدی) باشد نه ناگذر (لازم). زیرا در جمله‌هایی که فعل مجهول دارند، فعل به جای فاعل به مفعول نسبت داده می‌شود و در زبان فارسی افعال گذرا هستند که مفعول دارند و افعال ناگذر نه مفعول دارند و نه نیازی به داشتن آن دارند. بنابراین امکان ساخت فعل مجهول از افعال ناگذر وجود ندارد. برای نمونه دو جمله زیر را با هم بخوانیم:
| فعل‌های گذرا و ناگذر | فعل مجهول |
| گذرا: مریم لباسی را برای امیر فرستاد. | لباسی برای امیر فرستاده شد. |
| ناگذر: در زمستان سال گذشته به خوزستان سفر کردیم. | - |
همانطور که در جدول بالا می‌بینیم، فعل گذرا را می‌توان به فعل مجهول تبدیل کرد. اما در مثال بعدی که فعل ناگذر دارد، امکان مجهول سازی فعل وجود ندارد زیرا مفعولی در جمله وجود ندارد.
تطابق شناسه جدید فعل با نهاد جدید
همانطور که در ابتدای مطلب گفتیم، آخرین بخشی که باید به فعل مجهول اضافه شود شناسه است. باید دقت کنیم که این شناسه از جهت شخص و شمار باید با نهاد جدید جمله (که در جمله معلوم، مفعول بوده است) مطابقت داشته باشد نه با فاعل جمله معلوم. در جدول زیر، این مطلب را با سه مثال توضیح داده ایم.
| مثال | حالت نادرست شناسه فعل مجهول | حالت درست شناسه فعل مجهول |
| سارا همکارانش را ندیده بود. | همکاران سارا دیده نشده بود. (مطابق با فاعل که سوم شخص مفرد است.) | همکاران سارا دیده نشده بودند. (مطابق با مفعول که سوم شخص جمع است.) |
| آشپزها شام را آورده اند. | شام آورده شده‌اند. (مطابق با فاعل که سوم شخص جمع است.) | شام آورده شده است. (مطابق با مفعول که سوم شخص مفرد است.) |
| با این کارها آبروی ما را می‌بری. | آبروی ما برده می‌شوی. (مطابق با فاعل که دوم شخص مفرد است.) | آبروی ما برده می‌شود. (مطابق با مفعول که اول شخص جمع است.) |
تفاوت جاندار و بی‌جان بودن مفعول
وقتی نهاد جدید (مفعول جمله ی معلوم) شئ است، بهتر است که از شناسه مفرد برای فعل مجهولی که می‌سازیم استفاده کنیم. در جدول زیر با چند مثال، این موضوع را بیشتر توضیح می‌دهیم:
| مثال | حالت نادرست فعل مجهول | حالت درست فعل مجهول |
| عباس، مبل‌های خانه جدید را برایمان نفرستاد. | مبل‌های خانه جدید برایمان فرستاده نشدند. | مبل‌های خانه جدید برایمان فرستاده نشد. |
| بیشتر اشعار سهراب را خوانده ام. | بیشتر اشعار سهراب توسط من خوانده شده‌اند. | بیشتر اشعار سهراب توسط من خوانده شده است. |
| گلدان‌هایم را به تو می‌سپارم. | گلدان‌هایم به تو سپرده می‌شوند. | گلدان‌هایم به تو سپرده می‌شود. |
البته این مورد استثنائاتی دارد که در فهرست زیر به آنها اشاره کرده‌ایم:
- اگر نهاد، اسم جمع (مانند: لشگر) باشد، می‌توان فعلش را به صورت مفرد یا جمع آورد. مثلا هر دو جمله زیر درستند:
لشگر، نزد سپه‌سالار گرد آورده شدند.
لشگر، نزد سپه‌سالار گرد آورده شد.
- اگر نهاد، جمع بی‌جان باشد اما بنابر ملاحظات ادیبانه، شاعر یا نویسنده آن را تشبیه به انسان کرده باشد (آرایه جان بخشی به اشیاء) نیز فعل آن به صورت جمع می‌آید. برای مثال در جمله زیر با اینکه گل‌ها جمع غیرجان‌دارند اما چون به انسانی تشبیه شده اند که می‌خندد، از شناسه جمع برای ساخت فعلش استفاده میکنیم.
گل‌های خندان به سوی یار فرستاده شدند.
تفاوت فاعل پنهان با فعل مجهول
گاهی جملاتی را می‌بینیم که فاعل به‌طور خاص در آنها مشخص نیست. به عنوان مثال در جمله «به دانشگاه رفته بودیم.» فاعل فعل «رفته بودیم» به صورت اسم خاص (مثل: من و زهرا) و یا ضمیر منفصل (ما) وجود ندارد. اما نباید این جمله را جمله‌ای با فعل مجهول بدانیم. زیرا فاعل این فعل به صورت ضمیر متصل «یم» در خود این فعل وجود دارد و علاوه بر این، ساختار این فعل نیز مطابق با ساختار فعل مجهول (صفت مفعولی فعل + فعل کمکی «شدن» + شناسه فعل) نیست. بلکه مطابق با ساختار فعل ماضی بعید (صفت مفعولی + ماضی ساده «بودن») است. پس برای تشخیص اینکه فعلی با فاعل پنهان داریم یا فعل مجهول، طبق مراحل جدول زیر پیش می‌رویم:
| مراحل | فعل مجهول | فعل معلوم |
| ۱. اطمینان از نبودن هر نوعی از فاعل در جمله | آوازی خوانده شده بود. (فاعلی متناسب با فعل این جمله در آن نیامده است.) | آوازی خوانده بود. (تطابق شناسه فعل با فاعل: سوم شخص مفرد) |
| ۲. شناسایی ساختار فعل | خوانده (صفت مفعولی) + شده (فعل کمکی «شدن») + بود (فعل «بودن») | خوانده (صفت مفعولی) + فعل «بودن» = ماضی بعید |
نکته: در فعل ماضی فارسی، سوم شخص مفرد شناسه‌ای ندارد و نباید آن را فعل بدون فاعل در نظر گرفت. به‌همین خاطر این مثال را در این بخش آوردیم تا در خاطرمان بماند که چنین فعلی، فعل مجهول نیست.
تفاوت فعل مجهول و فعل اسنادی
فعل ربطی یا اسنادی نوعی فعل است که برعکس فعل تام، بر انجام دادن یا انجام شدن کاری دلالت نمی‌کند بلکه برای اثبات یا نفی نسبتی به کار می‌رود. برای مثال، فعل جمله «هوا تاریک شده است.» فعل اسنادی است. یعنی این فعل، صفتی را (تاریکی) به نهاد جمله (هوا) نسبت داده است. اهمیت این نوع فعل در مبحث فعل مجهول این است که پرکاربردترین فعل‌های اسنادی عبارت اند از: استیدن، بودن، شدن، گشتن و گردیدن (اگر در معنای «شدن» به کار بروند.) پس افعال کمکی که برای مجهول سازی استفاده می‌شوند نیز در فعل‌های اسنادی وجود دارند. حال برای تشخیص مجهول بودن یا اسنادی بودن فعل، باید توجه کنیم که ساختار جمله و فعل ما چگونه است.
| فعل مجهول | فعل اسنادی |
| ساختار: نهاد (مفعول جمله معلوم) + فعل (صفت مفعولی فعل + فعل کمکی «شدن» + شناسه فعل) | ساختار: نهاد + مسند + فعل (در زمان‌ها و شخص و شمارهای مختلف) |
| مثال: کتابی (نهاد) به من داده (صفت مفعولی) شده بود (فعل کمکی «شدن» و شناسه). | مثال: کتاب (نهاد) رنگ و رو رفته (مسند) نشده است (فعل اسنادی ماضی نقلی (صفت مفعولی + ام، ای، است و...)). |
پس در جمله دارای فعل مجهول، مسند نداریم و این تفاوت اصلی این دو نوع فعل با هم است. مسند را می‌توانیم با پرسیدن سؤال‌هایی مثل «چطور؟»، «چگونه؟» شناسایی کنیم. برای مثال در جمله بالا برای شناسایی مسند می پرسیم : «کتاب (نهاد) چطور نشده است (فعل)؟» و در جمله جوابی برای این سوال وجود دارد: رنگ و رو رفته. که این جواب، مسند است و مشخص می‌کند که فعل ما فعلی اسنادی است نه فعل مجهول.
تا اینجا توضیح دادیم که فعل مجهول چیست، نحوه ساختش چگونه است، به چه دلایلی به کار می‌رود و نکات مهم آن چیست. حالا بهتر است بدانیم که در زبان فارسی ترجیح بر استفاده از فعل معلوم است یا فعل مجهول. این مطلب را در بخش بعدی بررسی کرده ایم. همچنین در مطلب زیر از مجله فرادرس در مورد فعل اسنادی در فارسی بحث کرده‌ایم:
اولویت زبان فارسی در مورد استفاده از فعل معلوم و مجهول
در بخش‌های قبلی توضیح دادیم کاربردهای فعل مجهول چیست و گفتنی است در زبان فارسی کاربردهای فعل مجهول، محدود به همان موارد معدود است. بنابراین استفاده از این نوع فعل در مواردی غیر از آنها پسندیده نیست و به درستی و روانی متن ضربه می‌زند. اما اگر در متنی با فعل مجهولی روبه‌رو شدیم که شرایط آن مطابق با کاربردهای فعل مجهول در زبان فارسی نبود، لازم است تا طبق مراحل زیر آن را به فعل معلوم تبدیل کنیم:
مراحل تبدیل فعل مجهول نادرست به فعل معلوم
در جدول زیر با جمله نمونه «دانشمندان بسیاری توسط قوم مغول کشته شده اند.»، این مراحل را بررسی میکنیم.
| مراحل تبدیل فعل مجهول نادرست به فعل معلوم | تغییرات جمله نمونه |
| ۱. حذف عبارات «توسط»، «به وسیله» و...(در صورتی که در جمله وجود دارند.) | دانشمندان بسیاری (توسط) قوم مغول کشته شده اند. |
| ۲. تشخیص فاعل و اضافه کردن آن به فعل | فاعل این جمله، «قوم مغول» است. |
| ۳. تشخیص زمان فعل کمکی (با استفاده از مطابقت دادن با فرمول‌های ساخت افعال فارسی) | فعل «کشته شده اند» از صفت مفعولی + فعل کمکی «اند» ساخته شده است. بنابراین ماضی نقلی است. |
| ۴. حذف افعال کمکی | قوم مغول، دانشمندان بسیاری کشته (شده) اند. |
| ۵. اضافه کردن «را» مفعولی (در صورت نیاز) | قوم مغول، دانشمندان بسیاری را کشته اند. |
| ۶. آوردن فعل اصلی در جمله (مطابق با زمان فعل کمکی) | قوم مغول، دانشمندان بسیاری را کشته اند. |
| ۷. تطابق شناسه فعل با فاعل | شناسه فعل جمله «اند» با فاعل آن (قوم مغول) مطابقت دارد: هر دو سوم شخص جمع هستند. |
یادگیری مباحث مهم ادبیات متوسطه
اکنون باید متوجه شده باشیم که فعل مجهول چیست اما در ادبیات فارسی مانند هر زبان و هر درس دیگری، بسیاری از موضوعات و مباحث آنچنان به هم مرتبط هستند که یادگیری جداگانه آنها نه ممکن است و نه مفید است. برای مثال در همین مبحث فعل مجهول، اگر با ساختارهای مختلف افعال فارسی آشنا نباشیم، اگر ندانیم فعل فارسی در چند شخص و شمار صرف می‌شود، اگر با مفعول و نشانه های آن، آشنا نباشیم و نتوانیم به درستی تشخیصش دهیم، اگر ندانیم چه افعال کمکی‌ای در زبان فارسی داریم، اگر فاعل و نهاد را نشناسیم، اگر ندانیم در چه موقعیت‌هایی می توانیم از فعل مجهول استفاده کنیم و اگر بسیاری از موضوعات دیگر را یاد نگرفته باشیم، نمی‌توانیم فعل مجهول را بسازیم یا تشخیص دهیم. به همین خاطر در سطرهای زیر، آموزش‌هایی را که فرادرس به صورت فیلم و مجموعه فیلم آموزشی ساخته است را برایتان آورده ایم تا با استفاده از آنها، بتوانید به یادگیری عمیق و کامل مباحث ادبیات فارسی، دست پیدا کنید.
- فیلم آموزش فعل فارسی فرادرس (رایگان)
- فیلم آموزش مفعول در فارسی فرادرس (رایگان)
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس
- مجموعه فیلم های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس
- فیلم آموزش ویراستاری و مهارت های درست نویسی فرادرس
تمرین فعل مجهول فارسی
حالا که یاد گرفتیم فعل مجهول چیست، چگونه ساخته می‌شود، به چه دلایلی به کار می‌رود و چه نکات مهمی را برای ساخت این نوع فعل باید رعایت کنیم، می‌توانیم برای ارزیابی یادگیری خود، پرسش‌های چهارگزینه‌ای زیر را پاسخ دهیم. این موضوع به نهادینه شدن یادگیری این مطالب در ذهنمان کمک می‌کند. برای پاسخ دادن به این سؤال‌ها روی گزینه صحیح مورد نظر خود کلیک کنید و بعد از آن با فشردن «مشاهده جواب»، می‌توانید جواب صحیح را ببینید. هر پاسخ درست، یک امتیاز دارد و هرچه تعداد بیشتری از سؤالات را درست پاسخ دهید، امتیاز بیشتری می‌گیرید.
۱. فعل کدام‌یک از جمله های زیر مجهول است؟
داستانی را به تو گفته ام.
هوا سرد شده است.
آسمان‌ها و زمین آفریده شده اند.
دلم برایت تنگ شده است.
۲. کدام جمله درست است؟
اگر فاعل به صورت اسم خاص در جمله وجود نداشته باشد، فعل جمله مجهول است.
برای ساخت یک فعل مجهول، باید شناسه آن را با فاعل جمله مطابقت بدهیم نه مفعول جمله.
تمام افعالی که به «اند» ختم می‌شوند، فعل مجهول اند.
در ساخت فعل مجهول باید از فعل کمکی «شدن» در زمان فعل اصلی جمله استفاده کنیم.
۳. فعل کدام گزینه، نادرست مجهول شده است؟
شاید داستان را بشنوم : شاید داستان شنیده بشود.
روی ماهت را دیدیم : روی ماهت دیده شد.
هدیه‌ای برای مادرم می‌خرم : هدیه‌ای برای مادرم خریده شده است.
حرفم را نپذیرفتند : حرفم پذیرفته نشد.
۴. مجهول جمله «باید کتابمان را می‌خواندیم» کدام‌یک از گزینه‌های زیر است؟
باید کتابمان را خوانده بودیم.
باید کتابمان خوانده می‌شد.
باید کتابمان را می‌خوانده ایم.
باید کتابمان خوانده شده بود.
۵. چه تعداد از فعل‌های زیر فعل مجهول هستند؟
«گفته شده است. سرد شده بود. خوانده شده باشد. دیده می شد. شنیده اند.»
۳
۲
۴
۱
۶. کدام گزاره نادرست است؟
مجهول فعل «خورده اند» این فعل است: «خورده شده است»
ساخت فعل مجهول فقط از فعل‌های ماضی امکان‌پذیر است.
فعل مجهول به مفعول جمله نسبت داده می‌شود.
حالت درست مجهول فعل «می‌دیدیم»، «دیده شده بود» نیست.
۷. این جمله به اشتباه دارای فعل مجهول است. فعل معلوم درست آن در کدام گزینه است؟
«بهارستان توسط جامی نگاشته شده است.»
بهارستان به وسیله جامی نوشته شده است.
بهارستان را جامی نگاشته است.
جامی، بهارستان را نگاشته است.
جامی، بهارستان را نگاشته بود.
۸. کدام‌یک از فعل‌های مجهول زیر از نظر زمان فعل، به درستی مجهول نشده است؟
حرفت را می‌فهمم. : حرفت فهمیده می‌شود.
حکایت‌های پهلوانان ایرانی را برای کودکان تعریف کرده ایم. : حکایت‌های پهلوانان ایرانی برای کودکان تعریف شده است.
داشتم غذا را به سر میز می‌بردم. : غذا داشت به سر میز برده می‌شد.
باید روزنامه را برای پدربزرگ بخوانم. : روزنامه باید برای پدربزرگ، خوانده می‌شد.
۹. ساختار کدام‌یک از افعال زیر درست نوشته شده است؟
دیده شده بود. : ماضی بعید مجهول
دارد گفته می‌شود. : مضارع اخباری مجهول
فرستاده می‌شد. : ماضی نقلی مستمر مجهول
گفته شده باشد. : ماضی التزامی مجهول
۱۰. تعریف فعل مجهول چیست؟
فعل مجهول فعلی است که به مفعول خود نسبت داده می‌شود.
فعل مجهول فعلی گذرا است.
گزینه ۱ و ۴
فعل مجهول فعلی است فاعل آن مشخص نیست.
برای دسترسی به تمرین‌های بیشتر در مورد افعال مجهول و معلوم فارسی، پیشنهاد میکنیم مطلب زیر از مجله فرادرس را بخوانید.
جمع‌بندی
در این مطلب از مجله فرادرس بررسی کردیم که فعل مجهول چیست، با چه روش‌هایی ساخته می‌شود و به چه دلایلی از این نوع فعل استفاده میکنیم. در ادامه فرمول و مراحل ساخت فعل مجهول را آموختیم. سپس فعل مجهول را در شش شخص و شمار و در تمام زمان‌های افعال فارسی، با مثال صرف کردیم. در بخش پایانی مطلب، نکات مهم ساخت فعل مجهول و اولویت زبان فارسی میان فعل معلوم و مجهول را بررسی کردیم. در انتها نیز تست‌های چهارگزینه‌ای را برای سنجش یادگیری شما از مطلب قرار دادیم.
