فرادرسوجه فعل در زبان فارسی چیست؟ – به زبان ساده + مثال
قبلاً در مجله فرادرس با «انواع فعل فارسی» آشنا شدیم. در این مطلب برای شناخت بهتر وجه فعل در زبان فارسی از مثال‌ها و جمله‌های مختلف کمک خواهیم گرفت و فعل را به اعتبار کیفیت بیان مفهوم آن یا به زبان ساده، اخباری، التزامی یا امری بودن آن بررسی خواهیم کرد.
وجه فعل در زبان فارسی چیست؟
به جمله‌های زیر دقت کنید.
مریم به کتابخانه رفت.
شاید مریم به کتابخانه رفته باشد.
مریم! به کتابخانه برو.
فعل‌های جملات بالا یعنی، رفت، رفته باشد و برو، هر سه بر «رفتن» دلالت می‌کنند. اما تفاوت این سه فعل در چیست؟ در ادامه تفاوت این افعال را فهرست کرده‌ایم.
- در جمله اول فعل «رفت» خبری قطعی می‌دهد که همان رفتن است.
- در جمله دوم جمله با احتمال همراه است و گوینده یقین ندارد که مریم به کتابخانه رفته است.
- در جمله سوم فعل «برو» حکایت از آن دارد که گوینده می‌خواهد مخاطب عملی انجام دهد و در واقع به او امر می‌کند.
حال با توجه به توضیحات بالا می‌توانیم انواع وجه فعل در زبان فارسی را تعریف کنیم. در ادامه تعریف سه وجه فعل زبان فارسی را مشاهده می کنید.
- «وجه اخباری» دلالت فعل را بر معنای آن به‌صورت قطعی خبر می‌دهد.
- «وجه التزامی» دلالت فعل به معنی آن را با التزام یا همراهی به چیزی مثل آرزو، میل، امید، شرط، تردید و... بیان می‌کند.
- «وجه امری» وقوع فعل را از کسی طلب می‌کند، در واقع دستور یا خواسته است.
اکنون که سه وجه فعل را شناختیم، می‌توانیم تعریفی بر وجه فعل در زبان فارسی بیاوریم. فعل را به اعتبار کیفیت بیان مفهوم آن یعنی این که خبری برساند یا وقوع و حالت آن را با احتمال یا شرط و... بیان کند یا فرمانی را برساند، در یکی از سه وجه اخباری، التزامی یا امری به‌شمار می‌آورند.
زمانهای فعل در وجوه مختلف فعل زبان فارسی
در جدول زیر زمانهای فعل در زبان فارسی را با توجه به اینکه در کدام وجه قرار می‌گیرند، تقسیم‌بندی کرده‌ایم و برای هر زمان یک مثال آورده‌ایم.
| تقسیم‌بندی زمانهای فعل فارسی بر اساس وجه | ||
| وجه | زمان | مثال |
| وجه اخباری | مضارع ساده | روند |
| مضارع اخباری | می‌روند | |
| مضارع ملموس | دارند می‌روند | |
| مستقبل یا آینده | خواهند رفت | |
| ماضی ساده یا مطلق | رفتند | |
| ماضی بعید | رفته بودند | |
| ماضی استمراری | می‌رفتند | |
| ماضی ملموس | داشتند می‌رفتند | |
| ماضی ابعد | رفته بوده‌اند | |
| ماضی نقلی مستمر | می‌رفته‌اند | |
| وجه التزامی | مضارع ساده | (اگر) روند |
| مضارع التزامی | (شاید) بروند | |
| ماضی التزامی | (کاش) رفته باشند | |
| وجه امری | امری | برو |
فعل وصفی و دیگر وجوه در فعل زبان فارسی
برخی از دستورنویسان وجوه دیگری هم برای فعل قائلند. در جدول زیر این وجوه را مشاهده می‌کنید.
| نوع دیگری از تقسیم‌بندی وجه فعل در زبان فارسی | |
| وجه فعل در زبان فارسی | اخباری |
| التزامی | |
| شرطی | |
| مصدری | |
| امری | |
| وصفی | |
حال بیایید کمی نقادانه و بنابر نظر دستورنویسانی چون دکتر حسن انوری و دکتر حسن احمد گیوی، این وجوه دیگر را بررسی کنیم. در ادامه این نقد‌ها را فهرست کرده‌ایم.
- «وجه شرطی» نوعی وجه التزامی است که فعل را به شرطی ملتزم می‌کند. از طرفی ساخت خاصی هم ندارد. بنابراین جدا کردن آن از وجه التزامی منطقی به نظر نمی‌رسد.
- «وجه مصدری» که در تعریف، آن است که فعل به‌صورت مصدر بیاید، اصلاً فعل نیست. مصدر در اصل نوعی «اسم» است. در عین حال اگر در مواردی بتوانیم برای آن وجهی قائل بشویم، باز هم وجه التزامی صحیح است چراکه یکی از مفاهیم التزام مانند لزوم و اراده را می‌رساند و در این صورت باید آن را با جزء قبلی فعل به شمار آورد نه فقط مصدر را.
فعل وصفی
فعل وصفی فعلی است که به‌صورت صفت مفعولی یعنی «بن ماضی + ه» بیاید. در این صورت فعل دیگری هم آخر جمله می‌آید. ارزش فعل آخر از جهت شخص، زمان و وجه، ارزش فعل وصفی را مشخص می‌کند. برای درک این موضوع به جمله‌های زیر توجه کنید.
زهرا به رستوران رفته، غذا خورد.
(فعل «خورد» سوم‌شخص مفرد از ماضی مطلق و در وجه اخباری است. بنابراین ارزش فعلی «رفته» همان سوم‌شخص مفرد از از ماضی مطلق در وجه اخباری است.)
شاید زهرا به رستوران رفته، غذا بخورد.
(فعل «بخورد» سوم‌شخص مفرد از مضارع التزامی و در وجه التزامی است. بنابراین ارزش فعلی «رفته» همان سوم‌شخص مفرد از از مضارع التزامی در وجه التزامی است.)
اما برای استفاده از فعل وصفی شرایطی که در ادامه آورده‌ایم، ضروری است.
- اتحاد فاعل در دو جمله، مثل جمله‌های بالا که در فاعل در هر دو جمله «زهرا» است.
- نیاوردن «واو» بعد از فعل وصفی.
- نیاوردن دو و یا چند فعل وصفی پشت سر هم.
با توجه به شرط‌های بالا، جمله زیر غلط است.
زهرا به کتابخانه رفته، چیزی از دست او به زمین افتاد.
(در این جمله فاعل فعل وصفی «زهرا» و فاعل فعلِ افتاد «چیزی» است، بنابراین استفاده از فعل وصفی غلط است.)
سوالات متداول
برای درک بهتر مطلب «وجه فعل در زبان فارسی چیست؟» در ادامه این مطلب به تعدادی از پرسش‌های رایج در این خصوص پاسخ داده‌ایم.
وجه فعل در زبان فارسی چیست؟
وجه فعل زبان فارسی طبقهبندی فعل است به اعتبار کیفیت بیان مفهوم آن یا به زبان ساده، اخباری، التزامی یا امری بودن آن. در وجه اخباری، فعل خبری قطعی می‌دهد. در وجه التزامی جمله با احتمال همراه است و گوینده یقین ندارد. در واقع گوینده دلالت فعل به معنی آن را با التزام یا همراهی به چیزی مانند آرزو، میل، امید، شرط، تردید و… بیان می‌کند. در وجه امری گوینده می‌خواهد مخاطب عملی انجام دهد و در واقع به او امر می‌کند.
فعل وصفی بهجای چه زمانهایی به کار میرود؟
فعل وصفی بهجای زمانهای ماضی مطلق، مضارع اخباری، مضارع التزامی، ماضی استمراری، مستقبل یا آینده و امر بهکار میرود. اما ارزش فعل دوم از جهت شخص، زمان و وجه، ارزش فعل وصفی را مشخص می‌کند.
تمرین برای وجه فعل در زبان فارسی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با مطلب «وجه فعل در زبان فارسی چیست؟» می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. آزمون اول شامل ۴ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
تمرین اول
گزینه درست را انتخاب کنید.
۱. فعل «دارند می‌گویند» در کدام وجه فعل زبان فارسی است؟
وجه اخباری
وجه التزامی
وجه امری
۲. فعل «می‌گفته‌اند» در کدام وجه فعل زبان فارسی است؟
وجه اخباری
وجه التزامی
وجه امری
۳. فعل «شاید بگویند» در کدام وجه فعل زبان فارسی است؟
وجه اخباری
وجه التزامی
وجه امری
۴. فعل «بگو» در کدام وجه فعل زبان فارسی است؟
وجه اخباری
وجه التزامی
وجه امری
تمرین دوم
در جمله‌های زیر وجه فعل جمله را معین کنید.
سوال ۱: شاید احمد به خانه رفته، شام بخورد.
جواب: شاید احمد به خانه رفته (التزامی به اعتبار فعل دوم)، شام بخورد (التزامی).
سوال ۲: احمد به خانه رفته، شام می‌خورد.
جواب: احمد به خانه رفته (اخباری به اعتبار فعل دوم)، شام می‌خورد (اخباری).
سوال ۳: احمد به خانه رفته، شام خواهد خورد.
جواب: احمد به خانه رفته (اخباری به اعتبار فعل دوم) ، شام خواهد خورد (اخباری).
سوال ۴: احمد به خانه رفته، شام خورد.
جواب: احمد به خانه رفته (اخباری به اعتبار فعل دوم)، شام خورد (اخباری).
جمع‌بندی
در این مطلب وجوه مختلف فعل در زبان فارسی را بررسی کردیم. بنابر آنچه گفتیم، در ادامه تعریف هر وجه را فهرست کرده‌ایم.
- «وجه اخباری» دلالت فعل را بر معنی آن به‌شکل قطعی خبر می‌دهد.
- «وجه التزامی» دلالت فعل بر معنای آن را با التزام یا همراهی به چیزی همچون آرزو، شرط، میل، امید، تردید و... بیان می‌کند.
- «وجه امری» وقوع فعل را از کسی یا کسانی طلب می‌کند، در واقع دستور یا خواسته‌ای است.
در ادامه زمانهای فعل در زبان فارسی را با توجه به آنکه در کدام وجه قرار می‌گیرند، دسته‌بندی کردیم. دانستیم برخی از دستورنویسان وجوه دیگری هم برای فعل قائل می‌شوند. در واقع آن‌ها وجه مصدری، شرطی و وصفی را هم به سه وجهی که ذکر کردیم، افزوده‌اند. بر این دسته‌بندی نقدی کوتاه داشتیم و در نهایت فعل وصفی را به‌طور کامل شرح دادیم. مطلب را با سوالات رایج، آزمون و تمرین به پایان رساندیم.
عالی بود
متشکرم
با سلام
تشکر از شما بابت همراهی با مجله فرادرس.