فرادرس
فعل ماضی در عربی چیست؟ + مثال و به زبان ساده
پیش‌تر، در مطالب «فعل چیست و انواع آن کدامند؟ | به زبان ساده» و «زمان ها در زبان انگلیسی» با فعل ماضی یا گذشته در زبان‌های فارسی و انگلیسی آشنا شدیم. در این آموزش با فعل ماضی در عربی آشنا می‌شویم و علاوه بر بیان ساختار آن، مثالهایی را نیز بررسی خواهیم کرد. برای آشنایی با فعل مضارع در عربی، به آموزش «فعل مضارع در عربی چیست ؟ به زبان ساده + مثال» مراجعه کنید.
خصوصیات فعل در زبان عربی
همان‌طور که می‌دانیم، فعل کلمه‌ای است که بر انجام دادن کاری یا رخ دادن حالتی در زمان معین دلالت دارد. قبل از بیان صیغه‌های مختلف فعل ماضی در عربی، بهتر است با خصوصیات فعل در زبان عربی آشنا شویم و تفاوت‌های آن با زبان فارسی را بدانیم. خصوصیات فعل در هر زبانی را می‌توان از جنبه‌های مختلفی بررسی کرد. در زبان عربی نیز، مانند زبان‌های دیگر، فعل از جنبه‌های خاصی بررسی و بر اساس آنها دسته‌بندی می‌شود.. در ادامه، این خصوصیات را به طور خلاصه معرفی می‌کنیم.
زمان فعل
قواعد عربی در مورد زمان‌ها نسبتاً ساده است. برخی از زبان‌ها زمان‌های زیادی دارند و در مورد زمان انجام یک عمل و اینکه آیا آن عمل کامل شده است یا خیر بسیار مشخص هستند. دستور زبان عربی در مورد زمان مبهم است و فقط دو زمان اصلی وجود دارد:
- گذشته (یا کامل) که در عربی به آن «الماضِي» می‌گویند.
- حال و آینده (یا ناکامل) که در عربی به آن «المَضارِع» می‌گویند.
زمان ماضی یا گذشته نشان می‌دهد که فعل پیش از زمان بیان کلام گوینده انجام پذیرفته یا رخ داده است. بدین ترتیب، فعل ماضی در عربی برای برای بیان فعل در زمان گذشته استفاده خواهد شد. زمان مضارع، در ساده‌ترین تعریف، به این معنی است که فعالیت در زمان صحبت یا پس از آن انجام شده یا رخ می‌دهد. برای مثال، وقتی می‌گوییم «احمد در حال آمدن است»، بدین معنی است که او اکنون در زمان حال و حین حین صحبت کردن ما دارد می‌آید.
نکته: دقت کنید که ممکن است در برخی منابع، زمان را به سه دسته گذشته، حال و آینده (مستقبل) تقسیم کنند که البته تفاوتی در اصل قضیه ندارد. زیرا مستقبل را که در دسته مضارع جای داده‌ایم، به‌صورت جدا دسته‌بندی می‌کنند.
جنس فعل
منظور از جنس فعل، مذکر یا مؤنث بودن آن است. در برخی از زبان‌ها، مانند زبان فارسی، جنس فعل اهمیتی ندارد و افعال برای هر دو جنس یکسان هستند. اما در زبان عربی این‌گونه نیست و فعل‌ها برای جنس مذکر و مؤنث تفاوت دارند.
عدد فعل
عدد فعل، در واقع تعداد افرادی را نشان می‌دهد که فعل در ارتباط با آنها بیان می‌شود. می‌دانیم که در زبان فارسی دو حالت مفرد و جمع برای عدد فعل وجود دارد. اما، در زبان عربی، علاوه بر مفرد و جمع، مثنی نیز وجود دارد که برای دو نفر است. در واقع، می‌توان عدد فعل در زبان عربی را به سه دسته زیر تقسیم کرد:
- مفرد (بر یک نفر دلالت می‌کند)
- مثنی (بر دو نفر دلالت می‌کند)
- جمع (بر بیش از دو نفر دلالت می‌کند)
شخص فعل
همان‌طور که می‌دانید، هنگام صرف فعل در زبان فارسی، سه شخص را بیان می‌کنیم: اول شخص برای حالتی که فعل درباره خود گوینده یا خودش و همراهانش است، دوم شخص برای حالتی که فعل خطاب به شخص یا اشخاص مقابل و حاضر است و سوم شخص برای شخص یا اشخاصی که حضور ندارند و فعل درباره آن‌هاست.
در زبان عربی نیز، شخص یا اشخاصی که فعل بر آنها دلالت می‌کند، می‌توانند غایب، مخاطب یا متکلم باشند. غایب برای شخص یا اشخاصی است که حضور ندارند. مخاطب شخص یا اشخاصی است که حضور دارند و فعل بر آنها دلالت می‌کند. متکلم نیز برای حالتی است که فعل درباره خود گوینده یا خودش و همراهانش است. برای متکلم، اگر خود شخص باشد، به آن «متکلم وحده» (یعنی گوینده تنها) و اگر چند شخص باشند، به آن «متکلم مع‌الغیر» (یعنی گوینده و همراهانش) می‌گویند.
نشانه فعل در زبان عربی
در زبان عربی، کلمات به سه دسته تقسیم می‌شوند: اسم، فعل و حرف. فعل کلمه‌ای است که انجام دادن کاری یا اتفاق افتادن چیزی یا داشتن حالتی در گذشته، حال و آینده را نشان می‌دهد. عبارتی که در آن فعل وجود نداشته باشد، جمله نیست.
همان‌گونه که می‌دانیم، در زبان فارسی، مثلاً برای صرف فعل «رفتن» از ترکیب شناسه‌ها و بن فعل استفاده می‌کنیم. به‌عنوان مثال، صیغه‌های ماضی ساده این فعل، عبارتند از «رفتم، رفتی، رفت، رفتیم، رفتید، رفتند». در عربی نیز، قواعد تقریباً مشابهی داریم، با جزئیاتی بیشتر.
در قواعد عربی، اسامی و افعال به دو دسته «مَبْنِیّ» و «مُعْرَب» تقسیم می‌شوند. مَبْنِیّ به این معنی است که بدون توجه به موقعیت آن در جمله، یک پایان ثابت (شکل حرف آخر) وجود دارد و بنابراین، حرف آخر فعل همیشه یکسان و با علامت یکسان تلفظ می‌شود. در حالی که مُعْرَب به این معناست که پایان حرف با توجه به موقعیت آن در جمله و حالت دستوری تغییر می‌کند و بنابراین، حرف آخر فعل تلفظ و علامت متفاوتی خواهد داشت.
فعل ماضی و امری همیشه مَبْنِیّ هستند. زمان حال نیز عموماً مُعْرَب است، به استثنای یک مورد که خارج از موضوع این آموزش است.
در یک فعل باقاعده ساده، جمله ماضی پایه به‌صوت زیر نوشته می‌شود:
- کَتَبَ: (او) نوشت.
- شَرِبَ: (او) نوشید.
- حَمَلَ: (او) حمل کرد.
سه حرف اصلی هر فعل، ریشه یا بن آن هستند. در انتهای سه حرف ریشه، یک مصوت قرار می‌گیرد. در بیشتر موارد، این فتحه روی هر سه حرف قرار می‌گیرد (کَتَبَ، حَمَلَ)، اما گاهی اوقات مصوت دوم یک کسره می‌گیرد (شَرِبَ). در موارد نادر، مصوت دوم یک ضمه می‌پذیرد، اما می‌توانید این افعال را نادیده بگیرید، زیرا به احتمال زیاد آنها را نمی‌بینید یا استفاده نخواهید کرد.
گام نخست ساخت فعل ماضی در عربی: اولین گام در صرف فعل ماضی در عربی داشتن بن فعل است. بن ماضی در عربی از فعل مفرد مذکر غائب (سوم شخص مفرد مذکر) به‌دست می‌آید، منظور همین کَتَبَ، شَرِبَ و حَمَلَ و مانند این‌هاست. فقط کافی است حرف آخر این‌ها را ساکن کنیم.. پس ریشه ماضی این فعل‌ها این‌گونه می‌شود: کَتَبْ، شَرِبْ و حَمَلْ.
گام دوم در ساخت فعل ماضی در عربی: بسته به اینکه چه کسی عمل را انجام می‌دهد (فاعل فعل) می‌توان پایان‌های (ترکیب حرف و مصوت) مختلفی به این بن ماضی اضافه کرد. برای مثال، کَتَبَ (او نوشت) بن ماضی است. اگر پایان این بن "تُ" را اضافه کنیم، فعل "کَتَبْتُ" را خواهیم داشت به‌معنای «نوشتم»؛ اگر "نَا" را اضافه کنیم، می‌شود "کَتَبْنا" به‌معنای «نوشتیم» و غیره. این‌ها فقط مثالهایی بودند که نشان دهیم فعل ماضی در عربی با داشتن بن فعل و افزودن علامت یا حرف به انتهای آن صرف می‌شود. در ادامه، صرف فعل ماضی در عربی را برای صیغه‌های مختلف بیان می‌کنیم.
برای آشنایی با مباحث عربی دبیرستان، پیشنهاد می‌کنیم به مجموعه آموزش‌های دروس دبیرستان و پیش دانشگاهی فرادرس مراجعه کنید که لینک آن در ادامه آورده شده است.
- برای مشاهده مجموعه آموزش‌های دروس دبیرستان و پیش دانشگاهی + اینجا کلیک کنید.
صرف فعل ماضی در عربی
همان‌طور که گفتیم، بن ماضی معمولاً در عربی از سه حرف تشکیل می‌شود. برای مثال، «فَعَلَ» را در نظر بگیرید که معمولاً برای آموزش فعل در یبان عربی از آن استفاده می‌شود. می‌خواهیم صیغه‌های ماضی این فعل را صرف کنیم. در زبان عربی ۱۴ صیغه وجود دارد که این چهارده صیغه با توجه به ترکیب شخص (غائب، مخاطب یا متکلم بودن)، جنس (مذکر و مؤنث بودن) و عدد (مفرد، مثنی و جمع بودن) ساخته می‌شوند.
جدول زیر، صیغه‌های مختلف ریشه ماضی «فَعَل» را برای زمان ماضی نشان می‌دهد.
| شخص ↓ | جنس ↓ / عدد ← | مفرد | مثنی | جمع |
| غائب | مذکر | فَعَلَ (ریشه ماضی + ــَـ) | فَعَلا (ریشه ماضی + ا) | فَعَلوا (ریشه ماضی + ـوا) |
| مؤنث | فَعَلَتْ (ریشه ماضی + ـَتْ) | فَعَلَتا (ریشه ماضی + ـَتا) | فَعَلنَ (ریشه ماضی + نَ) | |
| مخاطب | مذکر | فَعَلتَ (ریشه ماضی + تَ) | فَعَلتُما (ریشه ماضی + تُما) | فَعَلتُم (ریشه ماضی + تُم) |
| مؤنث | فَعَلتِ (ریشه ماضی + تِ) | فَعَلتُما (ریشه ماضی + تُما) | فَعَلتُنَّ (ریشه ماضی + تُنَّ) | |
| متکلم | وحده | فَعَلتُ (ریشه ماضی + تُ) | - | - |
| مع‌الغیر | - | فَعَلنا (ریشه ماضی + تُ) | فَعَلنا (ریشه ماضی + نا) |
به بخش‌های قرمز که به پایان بن ماضی اضافه شده و صیغه فعل را می‌سازد، «ضمیر متصل» می‌گوییم. «ضمایر منفصل» یا جدا نیز وجود دارند که می‌توانیم از آنها در جمله استفاده کنیم.
جدول زیر، ضمایر متصل و منصفل معادل هم را برای صیغه‌های مختلف فعل ماضی نشان می‌دهد. دقت کنید
| صیغه | ضمیر منفصل | ضمیر متصل آخر فعل | مثال | معنی |
| مفرد مذکر غایب | هُوَ | ــَـ | هُوَ کَتَبَ | او نوشت. |
| مفرد مؤنث غایب | هِيَ | ـَتْ | هِيَ کَتَبَتْ | او نوشت. |
| مثنی مذکر غایب | هُما | ا | هُما کَتَبا | آن دو نفر نوشتند. |
| مثنی مؤنث غایب | هُما | ـَتا | هُما کَتَبَتا | آن دو نفر نوشتند. |
| جمع مذکر غایب | هُم | ـوا | هُم کَتَبُوا | آن چند نفر نوشتند. |
| جمع مؤنث غایب | هُنَّ | نَ | هُنَّ کَتَبْنَ | آن چند نفر نوشتند. |
| مفرد مذکر مخاطب | أنْتَ | تَ | أنْتَ کَتَبتَ | تو نوشتی. |
| مفرد مؤنث مخاطب | أنْتِ | تِ | أنْتِ کَتَبتِ | تو نوشتی. |
| مثنی مذکر مخاطب | أنْتُما | تُما | أنْتُما کَتَبْتُما | شما دو نفر نوشتید. |
| مثنی مؤنث مخاطب | أنْتُما | تُما | أنْتُما کَتَبْتُما | شما دو نفر نوشتید. |
| جمع مذکر مخاطب | أنْتُمْ | تُم | أنْتُمْ کَتَبتُم | شما چند نفر نوشتید. |
| جمع مؤنث مخاطب | أنْتُنَّ | تُنَّ | أنْتُنَّ کَتَبتُنَّ | شما چند نفر نوشتید. |
| متکلم وحده | أنا | تُ | أنا کَتَبْتُ | من نوشتم. |
| متکلم مع‌الغیر | نَحْنُ | نَا | نَحْنُ کَتَبنا | ما نوشتیم. |
به خاطر سپردن فعل ماضی در عربی
همان‌طور که در آموزش «انواع فعل فارسی و نحوه ساخت — با مثال و به زبان ساده» دیدیم، در زبان فارسی فعل ۶ صیغه دارد و به‌عبارت بهتر، برای من (اول شخص مفرد)، تو (دوم شخص مفرد)، او (سوم شخص مفرد)، ما (اول شخص جمع)، شما (دوم شخص جمع)، ایشان (سوم شخص جمع) بیان می‌شود.
اما در زبان عربی، ۱۴ صیغه برای صرف فعل وجود دارد. این چهارده صیغه این‌گونه‌‌اند: مفرد مذکر غائب، مفرد مؤنث غائب، مثنی مذکر غائب، مثنی مؤنث غائب، جمع مذکر غائب، جمع مؤنث غائب، مفرد مذکر مخاطب، مفرد مؤنث مخاطب، مثنی مذکر مخاطب، مثنی مؤنث مخاطب، جمع مذکر مخاطب، جمع مؤنث مخاطب، متکلم وحده، متکلم مع‌الغیر.
یکی از راه‌هایی که برای به خاطر سپردن فعل ماضی در عربی استفاده می‌شود، نوشتن صیغه‌های فعل روی دست است. این روش موجب می‌شود راحت‌تر صیغه‌ها را به‌خاطر بسپارید. کافی است دست چپ خود را روبه‌رویتان بگیرید. انگشت شست را به متکلم وحده و متکلم مع‌الغیر اختصاص دهید. از چهار انگشت باقیمانده، دو انگشت کوچک را برای غایب و دو تای بزرگ‌تر را برای مخاطب در نظر بگیرید. مذکر و مؤنت را نیز مانند تصویر مشخص کنید. برای هریک از چهار انگشت، بند اول مربوط به مفرد، بند دوم مثنی و بند سوم جمع است.
برای مشاهده تصویر در ابعاد بزرگ‌تر روی آن کلیک کنید.
منفی کردن فعل ماضی در عربی
برای منفی کردن فعل ماضی در عربی، کافی است کلمه «ما» را قبل از فعل بیاوریم. بر این اساس، صرف فعل ماضی منفی برای «کَتَبَ» به‌صورت زیر است:
- ما کَتَبَ: او (مذکر) ننوشت.
- ما کَتَبَتْ: او (مؤنث) ننوشت.
- ما کَتَبا: آن دو نفر (مذکر) ننوشتند.
- ما کَتَبَتا: آن دو نفر (مؤنث) ننوشتند.
- ما کَتَبُوا: آنها (مذکر) ننوشتند.
- ما کَتَبْنَ: آنها (مؤنث) ننوشتند.
- ما کَتَبتَ: تو (مذکر) ننوشتی.
- ما کَتَبتِ: تو (مؤنث) ننوشتی.
- ما کَتَبْتُما: شما دو نفر (مذکر) ننوشتید.
- ما کَتَبْتُما: شما دو نفر (مؤنث) ننوشتید.
- ما کَتَبتُم: شما (مذکر) ننوشتند.
- ما کَتَبتُنَّ: شما (مؤنث) ننوشتند.
- ما کَتَبْتُ: من ننوشتم.
- ما کَتَبنا: ما ننوشتیم.
مثال‌های فعل ماضی در عربی
در این بخش، مثالهایی از صرف فعل ماضی در عربی را بیان می‌کنیم.
وَعَدَ:
- مفرد مذکر غایب: وَعَدَ
- مفرد مؤنث غایب: وَعَدَتْ
- مثنی مذکر غایب: وَعَدا
- مثنی مؤنث غایب: وَعَدَتا
- جمع مذکر غایب: وَعَدوا
- جمع مؤنث غایب: وَعَدنَ
- مفرد مذکر مخاطب: وَعَدتَ
- مفرد مؤنث مخاطب: وَعَدتِ
- مثنی مذکر مخاطب: وَعَدتُما
- مثنی مؤنث مخاطب: وَعَدتُما
- جمع مذکر مخاطب: وَعَدتُم
- جمع مؤنث مخاطب: وَعَدتُنَّ
- متکلم وحده: وَعَدتُ
- متکلم مع‌الغیر: وَعَدنا
ذَهَبَ:
- مفرد مذکر غایب: ذَهَبَ
- مفرد مؤنث غایب: ذَهَبَتْ
- مثنی مذکر غایب: ذَهَبا
- مثنی مؤنث غایب: ذَهَبَتَا
- جمع مذکر غایب: ذَهَبُوا
- جمع مؤنث غایب: ذَهَبْنَ
- مفرد مذکر مخاطب: ذَهَبْتَ
- مفرد مؤنث مخاطب: ذَهَبْتِ
- مثنی مذکر مخاطب: ذَهَبْتُما
- مثنی مؤنث مخاطب: ذَهَبْتُما
- جمع مذکر مخاطب: ذَهَبْتُمْ
- جمع مؤنث مخاطب: ذَهَبْتُنَّ
- متکلم وحده: ذَهَبْتُ
- متکلم مع‌الغیر: ذَهَبْنا
قالَ:
- مفرد مذکر غایب: قالَ
- مفرد مؤنث غایب: قالَتْ
- مثنی مذکر غایب: قالا
- مثنی مؤنث غایب: قالَتا
- جمع مذکر غایب: قالوا
- جمع مؤنث غایب: قُلنَ
- مفرد مذکر مخاطب: قُلتَ
- مفرد مؤنث مخاطب: قُلتِ
- مثنی مذکر مخاطب: قُلتما
- مثنی مؤنث مخاطب: قُلتما
- جمع مذکر مخاطب: قُلتم
- جمع مؤنث مخاطب: قُلتُنَّ
- متکلم وحده: قُلتُ
- متکلم مع‌الغیر: قُلنا
سوالات متداول درباره فعل ماضی در عربی
در این بخش به برخی از سوالات پرتکرار درباره مبحث فعل ماضی در عربی به طور خلاصه پاسخ می‌دهیم.
فعل ماضی چیست؟
وقتی یک کار در زمان گذشته انجام و به پایان رسیده باشد، برای صحبت درباره آن باید از فعل ماضی استفاده کنیم.
در عربی چند نوع فعل ماضی وجود دارد؟
به طور کلی فعل ماضی در زبان عربی به چهار دسته ماضی مطلق یا ساده، ماضی استمراری، ماضی نقلی و ماضی بعید تقسیم‌بندی می‌شود.
فعل ماضی در عربی چگونه ساخته می‌شود؟
برای ساختن فعل ماضی باید بن یا ریشه فعل به ۱۴ صیغه وزن‌های فعل ماضی ببریم. این ۱۴ صیغه شامل غايب، مخاطب و متکلم می‌شود.
تمرین فعل ماضی در عربی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «فعل ماضی در عربی»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شمال ۱۰ سوال است که باید از بن ریشه‌های داده شده فعل‌های مناسب با صیغه‌های داخل پرانتز بسازید. پاسخ صحیح مربوط به هر فعل در بخش «جواب» گنجانده شده‌است.
سوال۱: ضحک (للمخاطب یا مفرد مذکر مخاطب)
سوال۲: رجع (للمخاطبات یا جمع مونث مخاطب)
سوال۳: فرح (للغائبتان یا مثنی مونث غائب)
سوال۴: جعل (للمخاطبة یا مفرد مونث مخاطب)
سوال۵: رجع (للغائبان یا مثنی مذکر غائب)
سوال۶: جلس (للمخاطبین یا جمع مذکر مخاطب)
سوال۷: ضحک (للغائبین یا جمع مذکر غائب)
سوال۸: ذهب (للمخاطبتان یا مثنی مونث مخاطب)
سوال۹: سأل (للغائبات یا جم مونث غائب)
سوال۱۰: کتب ( للمتکلم مع الغیر)
جمع‌بندی
در این نوشته درباره فعل ماضی در عربی مطالبی آموختیم. فعل ماضی مربوط به کاری است که در گذشته انجام و به پایان رسیده‌باشد. همچنین فهمیدیم که هر فعل ماضی باید در وزن مخصوص به صیغه‌های موردنظر صرف شود. این صیغه‌ها ۱۴ نوع هستند که به دسته‌های غائب، مخاطب و متکلم تقسیم‌بندی می‌شوند.
سلام و احترام
من معلم عربی هستم
آیا اجازه دارم تصویر این دست و تصویر دست صرف فعل مضارع رو به تعداد دانش آموزانم پرینت و تکثیر کنم؟
با تشکر
با سلام؛
برای استفاده از مطالب مجله فرادرس می‌توانید به شرایط استفاده از مطالب در انتهای صفحه یا این لینک مراجعه کنید.
با تشکر از همراهی شما با مجله فرادرس
سلام خسته نباشید خداقوت
مطالب فوق العاده روان گفته شده قابل درک
چیزی که حدودا سه سال از عمرم رو به فنا داد بهم یاد دادین ممنون
خیلی ساده و روان بود. ممنون
سلام.
سپاس از همراهی‌تان با مجله فرادرس.
سلام ممنونم توضیحات عالیه. لذت بردم .خدا خیرتون بده.کمک بزرگی در درک بهتر مطالب بود.لینک های متن خیلی کمک کننده است
سلام رهای گرامی.
خوشحالیم که از این مطلب استفاده کرده‌اید.
شاد و پیروز باشید.