فرادرسفعل اسنادی چیست؟ – به زبان ساده با مثال و تمرین
آن دسته از فعلهای فارسی که معنای کاملی ندارند و تنها برای نشان دادن اثبات یا نفی به کار می‌روند، «فعل اسنادی» نامیده میشوند. فعلهای اسنادی همراه با نهاد و مسند، «جمله‌های اسنادی» را تشکیل می‌دهند. از میان رایج‌ترین فعلهای اسنادی فارسی می‌توان به «است» و صورت‌های گوناگون مصدرهای «بودن»، «شدن»، «گشتن» و «گردیدن» اشاره کرد. در این مطلب از مجله فرادرس، ابتدا نشان می‌دهیم که فعل اسنادی چیست و چه ساختاری دارد. سپس کاربردهای آن را با مثال‌هایی از جمله‌های فارسی بررسی می‌کنیم.
در عین حال، تفاوت فعلهای اسنادی را با فعلهای تام و کمکی مشخص کرده و برای آنکه این مبحث را بهتر بیاموزید، تمرین‌هایی را به صورت چهارگزینه‌ای در اختیارتان قرار می‌دهیم.
فعل اسنادی چیست؟
از فعلهای اسنادی برای نشان دادن اثبات یا نفی، همچنین برای نسبت دادن چیزی به چیز دیگری استفاده میشود. این فعل‌ها معمولاً فاقد معنای واژگانی هستند و برخلاف بسیاری از انواع فعل‌ها، بر انجام دادن کار یا پذیرفتن حالت دلالت نمی‌کنند. فعلهای اسنادی به همراه «نهاد یا مسندالیه» و «مسند»، یک جمله اسنادی را تشکیل می‌دهند.
در جمله‌های اسنادی، نهاد یا مسندالیه، با استفاده از فعل اسنادی به مسند جمله نسبت داده میشوند. به کمک فیلم آموزش رایگان فعل در فارسی فرادرس می‌توانید انواع فعلهای فارسی را به‌آسانی بیاموزید. لینک این آموزش رایگان را در ادامه مشاهده می‌کنید.
مهم‌ترین فعلهای اسنادی فارسی را در فهرست زیر نشان داده‌ایم.
- ـَ م، ای، است، ایم، اید، اند (به‌طور مثال: تشنه‌ام، تشنه‌ای، تشنه است، تشنه‌ایم، تشنه‌اید، تشنه‌اند)
- صورت‌های صرف‌شده مصدر «بودن»
- صورت‌های صرف‌شده مصدر «شدن»
- صورت‌های صرف‌شده مصدر «گشتن»
- صورت‌های صرف‌شده مصدر «گردیدن»
نکته: در گذشته، صورت‌های صرف‌شده مصدرهای «گشتن» و «گردیدن» کاربرد بیشتری داشتند اما امروزه، در محاوره به کار نمی‌روند و در نوشتار نیز کاربرد آن‌ها بسیار محدود شده است. در حال حاضر، بهتر است به‌جای این فعل‌ها از صورت‌های صرف‌شده مصدر «شدن» استفاده کنیم.
به‌عنوان مثال، «است» یکی از پرکاربردترین و رایج‌ترین فعلهای اسنادی به شمار می‌آید. در جمله زیر نیز از همین فعل استفاده شده است. همان‌طور که مشاهده می‌کنید، این فعل بر وقوع رویداد خاصی دلالت ندارد و تنها نسبت میان «ایران» و «کشور» را مشخص می‌کند.
کاربرد این فعل در جمله زیر، اثبات رابطه میان «ایران» و «کشور» است.
ایران کشور است.
همان‌طور که گفتیم، فعلهای اسنادی برای نفی رابطه نیز به کار می‌روند. مثلاً در جمله زیر، فعل «نیست» به‌عنوان صورت منفی فعل «است»، برای نفی رابطه میان «ایران» و «استان» به کار رفته است.
ایران استان نیست.
فعلهای اسنادی که به نام‌های «فعل ربطی»، «فعل عام» یا «رابطه» نیز شناخته میشوند، در کنار «نهاد» یا «مسندالیه» و «مسند»، جمله‌های اسنادی را تشکیل می‌دهند. به جمله‌های سه‌جزئی گذرا به مسند، جمله اسنادی گفته میشود. توجه داشته باشید که مسندها معمولاً از جنس صفت هستند و در واقع، فعلهای اسنادی صفتی را به مسندالیه یا نهاد جمله نسبت می‌دهند.
مسندها معمولاً در پاسخ به سؤال «چگونه» می‌آیند. به‌طور مثال در جمله اسنادی «کامپیوتر خراب است.» صفت «خراب» نقش مسند را به عهده دارد. اگر در مورد این جمله بپرسیم «کامپیوتر چگونه است؟»، در جواب این سؤال باید همان مسند جمله، یعنی «خراب» را بگوییم.
در فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس، مسند و کاربرد آن به‌طور کامل آموزش داده شده است.
ساختار جمله‌های اسنادی را می‌توان به صورت زیر نشان داد.
نهاد/مسندالیه + مسند + فعل اسنادی
در جدول زیر، مثال‌هایی از جمله‌های اسنادی و اجزای آن‌ها را نشان داده‌ایم.
| جمله اسنادی | ||
| نهاد یا مسندالیه | مسند | فعل اسنادی |
| پروانه | زیبا | است |
| اتاق | تاریک | بود |
| هوا | سرد | میشود |
در مورد فعلهای اسنادی و کاربرد آن‌ها به نکته‌های زیر توجه داشته باشید.
- فعلهای اسنادی معمولاً می‌توانند به صورت فعل ماضی (بودم، شدی و...)، به صورت فعل مضارع (می‌شوید، دارد میشود، می‌گردد و...) و فعل آینده (خواهند شد، خواهی بود و...) صرف شوند.
- فعلهای «گشتن» و «گردیدن» چنانچه در معنای «چرخیدن» به کار بروند، دیگر فعل اسنادی نخواهند بود: چرخ‌و‌فلک به دور خودش می‌گردد.
- «شدن» در متون کهن با معنای «رفتن» یا «گذشتن» به کار می‌رفته است. مانند: کاندر غمت چو برق بِشُد (برفت) روزگارِ عمر. «شدن» در این حالت دیگر فعل اسنادی به شمار نمی‌آید.
- بعد از کلمه‌هایی که حرف آخر آن‌ها یکی از مصوت‌های «ا، او، ای» باشد، گاهی «است» به صورت «ست» نوشته میشود. مانند: آن که دل من چو گوی در خم چوگان اوست / موقف آزادگان بر سر میدان اوست (سعدی).
فعل اسنادی منفی
در بخش‌های قبلی گفتیم که فعل اسنادی چیست و صورت منفی آن را نیز به‌طور کلی بررسی کردیم. در این بخش، صورت منفی فعلهای اسنادی را با جزئیات بیشتری بررسی می‌کنیم.
فعلهای اسنادی مانند سایر فعلهای فارسی با اضافه شدن «ن‍ـ» منفی‌ساز به ابتدای فعل، به صورت منفی درمی‌آیند. مثال‌هایی از فعلهای اسنادی منفی را در جدول زیر مشاهده می‌کنید.
| فعل اسنادی | صورت منفی |
| شدند | نشدند |
| می‌گردد | نمی‌گردد |
| بودی | نبودی |
البته روش منفی کردن فعال‌های «ـَ م، ای، است، ایم، اید، اند» کمی متفاوت است. ابتدا روش منفی کردن «است» را توضیح می‌دهیم.
برای منفی کردن «است»، باید «ا» را از ابتدای آن حذف کنید و سپس «نی‍ـ» را به‌جای آن قرار بدهید: است ← ست ← نیست. صورت منفی «ـَ م، ای، ایم، اید، اند» با اضافه کردن شناسه مناسب به فعل «نیست» ساخته میشود. صورت منفی همه این فعل‌ها را در جدول زیر نشان داده‌ایم.
| شخص و شمار | فعل اسنادی | صورت منفی |
| اول شخص مفرد | ـَ م | نیستم |
| دوم شخص مفرد | ای | نیستی |
| سوم شخص مفرد | است | نیست |
| اول شخص جمع | ایم | نیستیم |
| دوم شخص جمع | اید | نیستید |
| سوم شخص جمع | اند | نیستند |
مثال فعل اسنادی
در بخش قبلی به این سؤال پاسخ دادیم که فعل اسنادی چیست و در چه جمله‌هایی به کار می‌رود. در این بخش، مثال‌های بیشتری از این نوع فعل‌ها را در جمله‌های فارسی بررسی می‌کنیم. مبحث فعلهای فارسی و انواع آن‌ها را می‌توانید با کمک فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس به‌خوبی فرابگیرید.
از طریق لینک زیر می‌توانید به این فیلم آموزشی دسترسی داشته باشید.
مثال اول برای فعل اسنادی
در مثال زیر، کاربرد فعل اسنادی «است» را مشاهده می‌کنید. به سبب وجود همین فعل، جمله اسنادی زیر ساخته شده است. «قشم» نهاد این جمله و «یکی از جزایر ایران» مسند آن به شمار می‌آید.
قشم یکی از جزایر ایران است.
مثال دوم برای فعل اسنادی
«بود» یکی از افعال اسنادی رایج در زبان فارسی است. مثالی از کاربرد این فعل در جمله اسنادی زیر نشان داده شده است. در این جمله، «فردوسی» به‌عنوان نهاد یا مسندالیه و «دهقان‌زاده‌ای ایرانی» به‌عنوان مسند آمده است.
فردوسی دهقان‌زاده‌ای ایرانی بود.
مثال سوم برای فعل اسنادی
در جمله اسنادی زیر از فعل اسنادی «شد» استفاده شده است. «هوا» نقش نهاد این جمله را به عهده دارد و «ابری» نیز به‌عنوان مسند آن آمده است. «ناگهان» قید جمله به حساب می‌آید.
ناگهان هوا ابری شد.
مثال چهارم برای فعل اسنادی
«شدم» نوعی فعل اسنادی است که کاربرد آن در جمله زیر نشان داده شده است. «من» نهاد محذوف جمله است و «دانشجو» نیز به‌عنوان مسند به کار رفته است. «امروز» و «رسماً» هر دو نقش قید را به عهده دارند.
امروز رسماً دانشجو شدم!
مثال پنجم برای فعل اسنادی
در مثال زیر، «است» به‌عنوان فعل اسنادی آمده است. «شنا» نهاد این جمله و «یکی از ورزش‌های مورد علاقه من» مسند آن محسوب میشود.
شنا یکی از ورزش‌های مورد علاقه من است.
مثال ششم برای فعل اسنادی
«بودید» در مصراع اول بیت زیر، نوعی فعل اسنادی به شمار می‌آید. «شما» نقش نهاد این جمله اسنادی را به عهده دارد و «یکی از مشهورترین ورزشکاران ملی ما» مسند آن به شمار می‌آید.
شما یکی از مشهورترین ورزشکاران ملی ما بودید.
مثال هفتم برای فعل اسنادی
مثال زیر نیز از نوع جمله‌های اسنادی است، زیرا در ساختار آن از فعل اسنادی «نمی‌شود» استفاده شده است. البته این فعل به صورت منفی آمده است و نفی رابطه میان مسند و مسندالیه را نشان می‌دهد.
«کوچه‌ها» مسند جمله زیر است و «چراغانی» مسندالیه آن به شمار می‌آید. «فردا» نقش قید جمله را به عهده دارد.
فردا کوچه‌ها چراغانی نمی‌شوند.
یادگیری انواع فعل فارسی با فرادرس
یادگیری فعلهای فارسی صورت‌های متنوع و کاربردهای مختلفی دارند. از یک طرف می‌توان آن‌ها را به سه دسته ماضی، مضارع و آینده تقسیم کرد و از طرف دیگر، می‌توان آن‌ها را در گروه‌های اسنادی، کمکی، واژگانی و... قرار داد.
از آنجایی که فعل‌ها هسته اصلی جمله‌ها هستند و نقش غیرقابل‌انکاری در ساختار جمله‌ها دارند، شناخت آن‌ها از اهمیت بالایی برخوردار است. چنانچه بخواهید انواع فعلهای فارسی را طبق معیارهای گوناگون بیاموزید و با سازوکار آن‌ها بیشتر آشنا شوید، توصیه می‌کنیم فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس را تهیه و مشاهده کنید.
برای دسترسی به هر کدام از این فیلم‌ها، تنها لازم است روی لینک آن کلیک کنید.
- فیلم آموزش رایگان فعل در فارسی فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس
- فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس
مخاطبانی که قصد دارند علاوه‌بر فعل‌ها، انواع اسم‌ها، حروف اضافه، جمله‌ها و موضوعاتی از این قبیل را بهتر بشناسند، می‌توانند از مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس کمک بگیرند.
روش تشخیص فعل اسنادی
در بخش‌های قبل، ضمن توضیح این نکته که فعل اسنادی چیست، کاربرد آن را نیز توضیح دادیم. علاوه‌بر فعلهای اسنادی، فعلهای تام و فعلهای کمکی یا فعلهای معین نیز در زبان فارسی به کار می‌روند.. گاهی تشخیص این فعل‌ها ممکن است برایتان دشوار باشد. به همین خاطر، در این بخش به نکته‌هایی اشاره می‌کنیم که با توجه به آن‌ها می‌توانید این فعل‌ها را به‌راحتی از یکدیگر تشخیص بدهید.
- فعلهای اسنادی معنایی ندارند و صرفاً نفی یا اثبات رابطه اسنادی را نشان می‌دهند اما فعلهای تام دارای معنای واژگانی هستند و بر رویداد خاصی دلالت دارند.
- فعلهای اسنادی به‌عنوان فعل اصلی جمله می‌آیند اما فعلهای کمکی، بعد از صفت مفعولی فعل اصلی (بن ماضی + ه) قرار می‌گیرند. (مانند فعل «رفته بودم»).
صورت های دیگر فعل اسنادی
در بخش‌های قبلی، توضیح دادیم که فعل اسنادی چیست و نمونه‌های پرکاربرد آن را نیز معرفی کردیم. در این بخش، فعل‌ها و کلمه‌هایی را معرفی می‌کنیم که اگرچه فعل اسنادی نیستند اما می‌توانند گاهی نقش فعلهای اسنادی را به عهده بگیرند.
- برخی از فعلهای فارسی مانند «به شمار آمدن»، «به نظر رسیدن»، «به شمار رفتن»، «به حساب آمدن» و... . مانند: هوا ابری به نظر می‌آید - زمین یک سیاره قابل سکونت به شمار می‌آید.
- کلمه «یعنی» می‌تواند نقش فعلهای اسنادی را به عهده بگیرد. مانند: خوشبختی یعنی شاد بودن در هر شرایطی. در این جمله‌ها می‌توان «یعنی» را حذف کرد و با اضافه کردن فعل «است»، یک جمله اسنادی را تشکیل داد. مانند: خوشبختی شاد بودن در هر شرایطی است.
فعلهای اسنادی یا ربطی را می‌توانید با مشاهده فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس به‌خوبی بیاموزید.
نقش دستوری در جمله های اسنادی
هر کلمه یا گروهی که در جمله‌های فارسی به کار می‌رود، نقش به‌خصوصی در ساختمان دستوری آن جمله ایفا می‌کند. به نقشی که هر کدام از اجزای جمله در ساختار آن به عهده دارند «نقش دستوری» گفته میشود.
اصولاً کلمه‌هایی که در جمله‌های اسنادی به کار می‌روند، به دو دسته زیر تقسیم میشوند.
- کلمه یا کلمه‌هایی که به‌عنوان نهاد جمله آمده‌اند و دارای نقش دستوری «نهادی» هستند.
- کلمه یا کلمه‌هایی که در نقش «مسند» به کار رفته‌‌اند و دارای نقش دستوری «مسندی» هستند.
برای یادگیری بهتر این نکته به مثال زیر توجه کنید. در مثال زیر از فعل اسنادی «بود» استفاده شده است. بنابراین، این جمله از نوع جمله‌های اسنادی است. در جمله زیر، «لباس مادربزرگ» به‌عنوان نهاد و «رنگارنگ» به‌عنوان مسند آمده است.
با توجه به این نکته، نتیجه می‌‌‌گیریم که «لباس‌های مادربزرگ» دارای نقش دستوری نهادی است. «رنگارنگ» نیز نقش دستوری مسندی را به عهده گرفته است.
لباس مادربزرگ رنگارنگ بود.
انواع نقش‌های دستوری را در مطلب زیر از مجله فرادرس، به‌طور کامل مورد بحث و بررسی قرار داده‌ایم.
سؤالات متداول
اینکه فعل اسنادی چیست و چگونه به کار می‌رود، در بخش‌های قبلی مطلب حاضر بررسی شد. در این بخش، به برخی از سؤالات متداول در مورد فعلهای اسنادی اشاره کرده و به آن‌ها پاسخ می‌دهیم.
آیا همه فعلهای اسنادی را می‌توان به صورت ماضی، مضارع و آینده صرف کرد؟
خیر، «است» یکی از فعلهای اسنادی است که تنها به همین صورت به کار می‌رود و نمی‌توان آن را به شکل دیگری صرف کرد.
آیا همه جمله‌های اسنادی دارای نهاد یا مسندالیه هستند؟
خیر، در بسیاری از جمله‌های اسنادی، نهاد حذف میشود. مانند جمله اسنادی «خسته شدید.» که نهاد «شما» از آن حذف شده است.
تمرین فعل اسنادی
در بخش‌های پیشین نشان دادیم که فعل اسنادی چیست و کاربردهای آن را نیز بررسی کردیم. در این بخش، برای اینکه مبحث فعلهای اسنادی را بهتر بیاموزید، تمرین‌هایی را به صورت چهارگزینه‌ای ارائه می‌کنیم. برای مرور نکته‌های مربوط به فعلهای اسنادی، مشاهده فیلم آموزش ادبیات فارسی دوازدهم فرادرس حتماً برایتان سودمند خواهد بود.
لینک این آموزش کاربردی را در کادر زیر ارائه کرده‌ایم.
این بخش شامل ۱۰ تمرین است. برای پاسخگویی به آن‌ها ابتدا صورت هر سؤال را بادقت مطالعه کنید. سپس گزینه مورد نظرتان را علامت بزنید. برای اینکه از درستی پاسخ خود مطمئن شوید، لازم است روی گزینه «مشاهده جواب» که زیر هر سؤال قرار دارد، کلیک کنید.
بعد از پاسخ دادن به همه سؤال‌ها، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نشان داده میشود. با کلیک روی آن می‌توانید تعداد امتیازهای خود را در این آزمون مشاهده کنید.
۱- کدام گزینه فعل اسنادی است؟
خواستن
آراستن
شدن
شنیدن
۲- در همه گزینه‌ها از فعل اسنادی استفاده شده است، به‌جز...
می‌دانستیم که ممکن است فردا هوا بارانی شود.
هوا طوفانی شد و ابرهای باران‌زا آسمان را پوشاندند.
فردا به عیادت بیماران خواهیم رفت.
بد نیست گاهی هم به خواسته‌های قلبی خودتان توجه کنید.
۳- کدام گزینه در مورد فعلهای اسنادی درست است؟
تنها برای اثبات رابطه اسنادی به کار می‌روند.
معنای وازگانی ندارند.
همیشه همراه با نهاد و مفعول می‌آیند.
جمله چهارجزئی گذرا به نهاد و متمم را تشکیل می‌دهند.
۴- کدام گزینه با ساختار «نهاد + مسند + فعل اسنادی» ساخته شده است؟
رنگ دیوار کدر میشود.
لانه پرنده‌ها روی درخت ساخته میشود.
نکته‌های مهمی در طول جلسه گفته شد.
هنوز کسی نیامده است.
۵- در جمله‌های اسنادی، معمولاً کدام نقش‌های دستوری به کار می‌روند؟
نهادی و مفعولی
متممی و مسندی
فاعلی و مفعولی
نهادی و مسندی
۶- مسندالیه را در جمله زیر مشخص کنید.
با لبخند مادر، دنیا زیباتر میشود.
دنیا
لبخند
زیباتر
مادر
۷- کدام گزینه در مورد دو جمله زیر درست است؟
این پرنده در ارتفاعات بلند پرواز کرده است.
گونه این پرنده ناشناخته است.
«است» در جمله اول فعل اسنادی است.
جمله دوم از نوع جمله‌های اسنادی است.
فعل جمله اول اسنادی و فعل جمله دوم تام است.
«است» در جمله دوم نقش فعل کمکی را به عهده دارد.
۸- در کدام گزینه، «گشتن» به معنی «چرخیدن» نیامده است؟
پروانه به دور گل می‌گردد.
کسی اینجاست که مدام در کوچه می‌گردد.
با فکر کردن به آرزوهای خوب، نگاهتان به زندگی زیباتر می‌گردد.
کودک هنگام بازی، دور خودش می‌گردد.
۹- در جمله اسنادی زیر، ... به ... اسناد داده شده است.
خشک شدن گیاهان، نتیجه کم‌آبی است.
خشک شدن گیاهان - نتیجه کم‌آبی
گیاهان - نتیجه کم‌آبی
نتیجه کم‌آبی - خشک شدن گیاهان
نتیجه - خشک شدن
۱۰- در جمله زیر، کلمه ... بر نفی رابطه اسنادی دلالت می‌کند.
به نظر می‌رسد هیچ‌کسی نگران اتفاقات آینده نیست.
هیچ‌کسی
می‌رسد
نیست
نگران
جمع بندی
در این مطلب از مجله فرادرس، فعلهای اسنادی را بررسی کردیم و توضیح دادیم که کاربرد فعل اسنادی چیست. در عین حال، مثال‌های متعددی از فعلهای اسنادی را در جمله‌های اسنادی بررسی کردیم. در ادامه، روش‌های تشخیص فعلهای اسنادی را معرفی کرده و نقش دستوری اجزای جمله‌های اسنادی را توضیح دادیم. در پایان و برای یادگیری بهتر نکته‌های این مطلب، آزمونی را با ۱۰ سؤال چهارگزینه‌ای ارائه کردیم.
