فرادرسنائب فاعل چیست؟ – به زبان ساده و با مثال، تمرین و تلفظ
برای پاسخ به این سوال که نائب فاعل چیست، ابتدا باید فعل معلوم، فعل مجهول و سپس نائب فاعل را بررسی کنیم. در واقع نائب فاعل، کار فاعل را در جملاتی انجام می‌دهد که فعل آن مجهول باشد. در این نوشته از«مجله فرادرس» قصد داریم فعل متعدی عربی، شیوه ساخت فعل مجهول و نحوه به کار بردن نائب فاعل را در جملات بررسی کنیم. با استفاده از تمرین‌های پایانی متن می‌توانیم میزان یادگیری‌مان از این مبحث را بسنجیم.
تعریف نائب فاعل و فاعل
در هر جمله فعلیه عربی یا جمله‌ای که دارای فعل باشد، یک فاعلی وجود دارد که کار را انجام می‌دهد یا کننده کار است. این فاعل می‌تواند به صورت اسم ظاهر، ضمیر بارز یا حتی ضمیر مستتر باشد. یعنی، در زبان عربی در هر حالتی فعل یک جمله معلوم دارای فاعل است، مگر اینکه آن فاعل یک ضمیر مستتر باشد. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
کَتَبَ علیٌ.
علی نوشت.
(در این جمله «علی» فاعل فعل «کتب» و اعرابش مرفوع است.)
علیٌ کَتَبَ.
علی نوشت.
( این جمله برخلاف جمله قبلی، یک جمله اسمیه است که مبتدای آن «علی» محسوب می‌شود. «کتب» خبر جمله است و فاعل آن ضمیر مستتر هو در فعل و محلا مرفوع است.)
چرا در مثال قبلی علی مبتدا واقع شده و فاعل جمله به حساب نمی‌آید؟ چون در زبان عربی فاعل هیچ‌وقت قبل از فعل نمی‌آید. در نتیجه اسم مرفوع مرتبط قبل از فعل عموماً مبتدای جمله با اعراب مرفوع است. از آنجا که در این دو جمله انجام‌دهنده کار مشخص است، هر دو فعل به شکل معلوم به کار رفته است.
در برخی موارد ممکن است فاعل یا انجام‌دهنده کار مشخص نباشد. در نتیجه، کار بر «نائب فاعل» واقع می‌شود. یعنی، نائب فاعل در زبان عربی، جایگزین فاعل در جملاتی است که فعل آن مجهول باشد. برای تشخیص اینکه نائب فاعل چیست ابتدا لازم است با فعل مجهول در زبان عربی و شرایط و نحوه ساخت آن آشنا شویم. سپس به سراغ انواع نائب فاعل و نحوه ترجمه آنها در جملات برویم.
ساخت فعل مجهول عربی از افعال متعدی
در زبان عربی افعال دو نوع هستند. دسته اول را افعال لازم تشکیل می‌دهند که معنی کاملی دارند و برای کامل شدن معنا نیازی به مفعول ندارند. دسته دوم، افعال متعدی هستند. این افعال برای کامل شدن معنا به مفعول نیاز دارند. در زبان عربی، برای ساختن فعل مجهول به افعال متعدی نیازمندیم. چرا که در نبود فاعل و انجام‌دهنده کار، مفعول جایگزین آن می‌شود. در این حالت دیگر مفعول جمله به حساب نمی‌آید و به عنوان نائب فاعل یک فعل مجهول شناخته می‌شود.
پاراگراف بالا خلاصه شیوه ساخت فعل مجهول از فعل متعدی است. قبل از ادامه هر توضیحی نیاز است تا افعال لازم و متعدی در زبان عربی را بشناسیم. برای تشخیص فعل لازم از متعدی می‌توانیم از دو عبارت «چه چیزی را؟» و «چه کسی را؟» کمک بگیریم. اگر در جمله کلمه‌ای بود که بتوانیم از آن در پاسخ به این سوالات استفاده کنیم، آن کلمه مفعول‌به است و آن فعل یک فعل متعدی محسوب می‌شود. به مثال‌های زیر توجه کنید.
نَرکَبُ السَیّارةَ.
سوار ماشین شدیم.
(در این مثال در جواب جمله «چه چیز را؟» می‌توانیم از کلمه «سیارة» استفاده کنیم. در نتیجه می‌فهمیم که «سیارة» مفعول جمله است و فعل «نرکبُ» یک فعل متعدی عربی به حساب می‌آید.)
یَفتَحُ بابَ المَنْزِلِ.
او در خانه را باز می‌کند.
( مفعول این جمله را هم می‌توانیم با جمله «چه چیز را؟» پیدا کنیم. او «باب المنزل» را باز می‌کند. در نتیجه این عبارت یک ترکیب مفعولی است و فعل «فتح» یک فعل متعدی است.)
بَعْدَ تَناوَلَ الغَداء، أُشارِکُها في غَسْلِ الأوانِي.
بعد از صرف ناهار او را در شستن ظرف‌ها یاری کردم.
( در این مثال برای پیدا کردن مفعول باید به سراغ جمله «چه کسی را؟» برویم. پاسخ این سوال ضمیر متصل «ها» به فعل «أُشارک» است. در نتیجه می‌فهمیم که «ها» ضمیر متصل به فعل، مفعول‌به و محلا منصوب است و فعل أُشارکُ یک فعل متعدی محسوب می‌شود.)
تبدیل فعل لازم به متعدی در عربی
برای فهمیدن اینکه نائب فاعل چیست باید با فعل متعدی آشنا شویم. برای تبدیل کردن فعل لازم به متعدی می‌توانیم از سه روش استفاده کنیم که توضیح خلاصه هر یک از آنها را همراه با مثال در ادامه می‌خوانید.
- متعدی به حرف جر: در زبان عربی این امکان وجود دارد که با استفاده از حرف جر «بِ» برخی از افعال را از حالت لازم به متعدی تبدیل کنیم. به مثال‌های زیر توجه کنید.
رَجَعَ: بازگشت
رَجَعَ بِ: باز گرداند
جاءَ: آمد
جاءَ بِ : آورد
ذَهَبَ: رفت
ذَهَبَ بِ : برد
- متعدی به تشدید عین‌الفعل: می‌توانیم با مشدد خواندن عین‌الفعل برخی از فعل‌های مجرد از آنها یک فعل متعدی بسازیم. در چنین حالتی می‌توانیم بگوییم که فعل به باب تفعیل رفته و از این طریق متعدی شده است، مانند مثال‌های زیر:
قَرُبَ: نزدیک شد
قَرَّبَ: نزدیک کرد
سَخُنَ: داغ شد
سَخَّنَ: داغ کرد
- متعدی با همزه: می‌توانیم با اضافه کردن همزه به ابتدای افعال ثلاثی مجرد آنها را متعدی کنیم. در چنین حالتی فعل به باب إفعال رفته و به این ترتیب از لازم به متعدی تبدیل شده است. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
جَلَسَ: نشست
أجلَسَ: نشاند
صَدَرَ: صادر شد
أصدَرَ: صادر کرد
چگونه فعل مجهول عربی بسازیم؟
برای آنکه مفعول‌به نقشش به نائب فاعل تغییر پیدا کند، نیاز است تا ابتدا فعل را از حالت معلوم در بیاوریم و از آن یک فعل مجهول بسازیم. چون در فعل مجهول انجام‌دهنده کار مشخص نیست و کار بر مفعول‌به واقع می‌شود. توضیح دادیم که فعل مجهول را باید از افعال متعدی بسازیم. درباره افعال متعدی نیز صحبت کردیم. حالا نوبت آن است تا بفهمیم که از فعل‌های عربی در سه زمان ماضی، مضارع و امر چگونه باید فعل مجهول عربی بسازیم.
مجهول کردن فعل ماضی در عربی
برای صحبت درباره کاری که در گذشته انجام شده و به پایان رسیده باید از فعل ماضی استفاده کنیم. افعال ماضی در عربی به چهار دسته «ماضی مطلق یا ساده»، «ماضی نقلی»، «ماضی استمراری» و «ماضی بعید» تقسیم می‌شود. اساس ساخت انواع ماضی، همان ماضی مطلق یا ماضی ساده است. از این رو دانستن چگونه مجهول کردن فعل ماضی می‌تواند در ساخت انواع ماضی مجهول به ما کمک کند.
برای مجهول کردن فعل ماضی باید یک رویه ساده را همیشه به خاطر داشته باشیم. در این رویه «عین الفعل کسره می‌گیرد و هر آنچه که قبل از عین‌الفعل باشد علامت ضمه می‌پذیرد.» بر همین اساس می‌توانیم بگوییم افعال ماضی ثلاثی مجرد بر وزن «فُعِلَ» ساخته می‌شود. برای درک بهتر به کادر رنگی زیر که نمونه‌هایی از نحوه مجهول شدن افعال ثلاثی مزید و مجرد در آن گنجانده شده توجه کنید.
فَعَلَ --> فُعِلَ
کَتَبَ --> کُتِبَ
أفْعَلَ --> أفْعِلَ
أجْلَسَ --> أُجلِسَ
فَعَّلَ --> فُعِّلَ
سَلَّمَ --> سُلِّمَ
إسْتَفْعَلَ --> أُستُفْعِلَ
إستَخرَجَ --> أُستُخرِجَ
در جدول زیر نحوه صرف شدن فعل ماضی مجهول از ریشه کتب همراه با ترجمه مربوط به آن آمده است.
| جدول صرف فعل ماضی ثلاثی مجرد معلوم و مجهول از ریشه کتب همراه با معنی | |
| ماضی معلوم + معنی | ماضی مجهول + معنی |
| کَتَبَ - نوشت | کُتِبَ - نوشته شد |
| کَتَبا - نوشتند | کُتِبا - نوشته شدند |
| کَتَبوا - نوشتند | کُتِبوا - نوشته شدند |
| کَتَبَتْ - نوشت | کُتِبتْ - نوشته شد |
| کَتَبَتا - نوشتند | کُتِبَتا - نوشته شدند |
| کَتَبنَ - نوشتند | کُتِبنَ - نوشته شدند |
| کَتَبتَ - نوشتی | کُتِبتَ - نوشته شدی |
| کَتَبتما - نوشتید | کُتِبتما - نوشته شدید |
| کَتَبتم - نوشتید | کُتِبتم - نوشته شدید |
| کَتَبتِ - نوشتی | کُتِبتِ - نوشته شدی |
| کَتَبتما - نوشتید | کُتِبتما - نوشته شدید |
| کَتَبتنَّ- نوشتید | کُتِبتنَّ - نوشته شدید |
| کَتَبتُ - نوشتم | کُتِبتُ - نوشته شدم |
| کَتَبْنا - نوشتیم | کُتِبنا - نوشته شدیم |
برای درک بهتر اینکه نائب فاعل چیست، بهتر است به مثال‌های زیر توجه کنید.
وُضِعَتْ الصِّحون و أُحضِرَ الطعامُ.
بشقاب‌ها چیده شد و غذا آورده شد.
(در این مثال از دو فعل ماضی مجهول که اولی ماضی ثلاثی مجرد است و دومی ثلاثی مزید استفاده شده است.)
لَقَد کُسِرَ الإِبریقُ.
ظرف آب شکسته شد.
(در این مثال مشخص نشده که چه کسی ظرف آب را شکسته، بلکه تنها چیزی که می‌توانیم بفهمیم این است که ظرف آبی که قبلاً وجود داشت حالا شکسته شده است.)
در ادامه جدول صرف فعل ماضی معلوم و مجهول از باب ثلاثی مزید از ریشه صدر را همراه با معنی آن مشاهده می‌کنید.
| جدول صرف ماضی ثلاثی مزید معلوم و مجهول از ریشه صدر در باب افعال همراه با معنی | |
| ماضی معلوم + معنی | ماضی مجهول + معنی |
| أصدَرَ - صادر کرد | أُصدِرَ - صادر شد |
| أصدَرا - صادر کردند | أُصدِرا - صادر شدند |
| أصدَروا - صادر کردند | أُصدِروا - صادر شدند |
| أصدَرَتْ - صادر کرد | أُصدِرَتْ - صادر شد |
| أصدَرَتا - صادر کردند | أُصدِرَتا - صادر شدند |
| أصدَرنَ - صادر کردند | أُصدِرنَ - صادر شدند |
| أصدَرتَ - صادر کردی | أُصدِرتَ - صادر شدی |
| أصدَرتما - صادر کردید | أُصدِرتما - صادر شدید |
| أصدَرتم - صادر کردید | أُصدِرتم - صادر شدید |
| أصدَرتِ - صادر کردی | أُصدِرتِ - صادر شد |
| أصدَرتما - صادر کردید | أُصدِرتما - صادر شدید |
| أصدَرَتنَّ - صادر کردید | أُصدِرتنَّ - صادر شدید |
| أصدَرتُ - صادر کردم | أُصدِرتُ - صادر شدم |
| أصدَرنا - صادر کردیم | أُصدِرنا - صادر شدیم |
برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
أکَلَتْ زینبُ الطَعامَ.
زینب غذا را خورد.
***
أُکِلَ الطَعامُ.
غذا خورده شد.
(در جمله اول فاعل که زینب باشد مشخص است، اما در جمله دوم با حذف فاعل جمله مجهول شده است.)
أستَعمِلُ الطُلابُ الکَلِمَةَ الجَدیدَةَ في جُملَةٍ.
دانش‌آموزها کلمه جدید را در جمله‌ای به کار بردند.
***
أُستُعْمِلَتْ الکَلِمَةُ الجَدیدَةُ في جُملَةٍ.
کلمه جدید در جمله‌ای استفاده شد.
(در این مثال هم با حذف «طلاب» جمله از حالت معلوم به مجهول تبدیل شده است.)
آنچه توضیح دادیم مربوط به افعالی است که یا به نفسه متعدی هستند یا در باب ثلاثی مزید متعدی شده‌اند. اما برخی از فعل‌ها هستند که می‌توانیم آنها را با استفاده از یک حرف جر به فعل متعدی تبدیل کنیم. در چنین حالتی چگونه باید این افعال را مجهول کنیم؟ برای پاسخ به این سوال بهتر است به جدول زیر توجه کنید.
| جدول صرف فعل ماضی معلوم و مجهول ذهب بِ همراه با معنی | |
| ماضی معلوم + معنی | ماضی مجهول + معنی |
| ذَهَبَ بِ - برد | ذُهِبَ بِ‍ه - برده شد |
| ذَهَبا بِ - بردند | ذُهِبَ بِ‍هما - برده شدند |
| ذَهَبوا بِ - بردند | ذُهِبَ بِ‍هم - برده شدند |
| ذَهَبَتْ بِ - برد | ذُهِبَ بِ‍ها - برده شد |
| ذَهَبَتا بِ - بردند | ذُهِبَ بِ‍هما - برده شدند |
| ذَهَبنَ بِ - بردند | ذُهِب بِ‍هنَّ - برده شدند |
| ذَهَبتَ بِ - بردی | ذُهِبَ بِ‍کِ - برده شدی |
| ذَهَبتما بِ - بردید | ذُهِبَ بِ‍کما - برده شدید |
| ذَهَبتم بِ - بردید | ذُهِبَ بِ‍کم - برده شدید |
| ذَهَبتِ بِ - بردی | ذُهِبَ بِ‍کِ - برده شدی |
| ذَهَبتما بِ - بردید | ذُهِبَ بِ‍کما - برده شدید |
| ذَهَبتم بِ - بردید | ذُهِبَ بِ‍کنَّ - برده شدید |
| ذَهَبتُ بِ - بردم | ذُهِبَ بِ‍ي - برده شدم |
| ذَهَبنا بِ - بردیم | ذُهِبَ بِ‍نا - برده شدیم |
توانستیم فعل «ذهب» را به وسیله حرف جر «بِ» متعدی کنیم. برای مجهول شدنش باید از «ذهُبَ» در تمامی صیغه‌ها استفاده کنیم. سپس ضمایر را به حرف جر می‌چسبانیم. در نتیجه می‌توان گفت که در صیغه مجهول با حرف جر تنها ضمایر متصل به حرف جر صرف می‌شوند و شکل مجهول شده فعل در تمامی صیغه‌ها یکسان باقی می‌ماند.
برای فهمیدن اینکه نائب فاعل چیست بهتر است به مثال‌های زیر توجه کنید.
کان علیٌ قَدْ کَتَبَ دروسَهُ.
علی درس‌هایش را نوشته بود.
***
کانَ قَدْ کُتِبَ الدُروسْ.
درس‌ها نوشته شد.
(در این مثال فعل ناقص کان در ماضی بعید برای مجهول شدن همان‌طور باقی مانده و تنها فعل «کتب» تغییر کرده است.)
کان یَکتُبُ علیٌ الدَرسَ.
علی درس را می‌نوشت.
***
کان یُکتَبُ الدرسُ.
درس نوشته می‌شد.
(در این مثال هم تنها قسمت دوم فعل ماضی استمراری یعنی فعل مضارع «یکتب» حرکت‌های آوایی‌اش تغییر کرده است.)
مجهول کردن فعل مضارع در عربی
برای صحبت کردن درباره کاری که در زمان حال انجام می‌شود یا قرار است در آینده‌ای خیلی نزدیک انجام شود، می‌توانیم از فعل مضارع استفاده کنیم. فعل مضارع در زبان عربی را به وسیله دو نشانه می‌توانیم شناسایی کنیم. اولین نشانه حضور حروف «أتین» در ابتدای این فعل است. منظور از أتین چهار حرف «ی»، «ت»، «أ» و «ن» است که در ابتدای فعل مضارع قرار می‌گیرد. دومین نشانه فعل مضارع، حرکت ضمه در انتهای صیغه‌های مفرد و حضور نون عوض رفع در صیغه‌های مثنی و جمع است.
برای مجهول کردن فعل مضارع در زبان عربی باید از این قاعده پیروی کنیم «عین‌الفعل را مفتوح می‌کنیم و به حروف قبل از آن علامت ضمه می‌بخشیم.» به زبان ساده‌تر، عین‌الفعل در فعل مضارع عربی علامت فتحه می‌پذیرد و سپس تمامی حرکت آوایی صدادار قبل از عین‌الفعل را به ضمه تبدیل می‌کنیم. برای درک بهتر به کادرهای رنگی زیر و مثال‌های آن توجه کنید.
یَفْعَلُ --> یُفْعَلُ
یَجْعَلُ --> یُجْعَلُ
یُفْعِلُ --> یُفْعَلُ
یُجْلِسُ --> یُجْلَسُ
یُفَعِّلُ --> یُفَعَّلُ
یُسَلِّمُ --> یُسَلَّمُ
یَسْتَفعِلُ --> یُستَفعَلُ
یَسْتَخرِجُ --> یُسْتَخرَجُ
| جدول صرف فعل مضارع ثلاثی مجرد معلوم و مجهول از ریشه کتب همراه با معنی | |
| فعل مضارع معلوم + معنی | فعل مضارع مجهول + معنی |
| یَکْتُبُ - می‌نویسد | یُکتَبُ - نوشته می‌شود |
| یَکْتُبان - می‌نویسند | یُکتَبان - نوشته می‌شوند |
| یَکْتُبُون - می‌نویسند | یُکتَبُون - نوشته می‌شوند |
| تَکْتُبُ - می‌نویسد | تُکتَبُ - نوشته می‌شود |
| تَکْتُبُان - می‌نویسند | تُکتَبان - نوشته می‌شوند |
| یَکْتُبنَ - می‌نویسند | یُکتَبنَ - نوشته می‌شوند |
| تَکْتُبُ - می‌نویسی | تُکتَبُ - نوشته می‌شوی |
| تَکْتُبان - می‌نویسید | تُکتَبان - نوشته می‌شوید |
| تَکْتُبُون - می‌نویسید | تُکتَبُون - نوشته می‌شوید |
| تَکْتُبینَ - می‌نویسی | تُکتَبُینَ - نوشته می‌شوی |
| تَکْتُبان - می‌نویسید | تُکتَبان - نوشته می‌شوید |
| تَکْتُبنَ - می‌نویسید | تُکتَبنَ - نوشته می‌شوید |
| أکْتُبُ - می‌نویسم | أُکتَبُ - نوشته می‌شوم |
| نَکْتُبُ - می‌نویسیم | نُکتَبُ - نوشته می‌شویم |
برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
یَکتُبُ التَلامیذُ دروسَهم في البَیتِ.
دانش‌آموزها درس‌هایشان را در خانه می‌نویسند.
***
تُکتَبُ الدُروس في البَیتِ.
درس‌ها در خانه نوشته می‌شوند.
«الدروس» در جمله اول مفعول و منصوب است و در جمله دوم به نائب فاعل در عربی تغییر نقش و اعراب داده است. با توجه به ایکه نائب فاعل در جمله دوم جمع غیر عاقل است، صیغه فعل مجهول به مفرد مونث تغییر پیدا کرده است.
یَنصُرُ اللهُ المُومِنَ في کُلِّ الأُمور.
خدا مومن را در همه امور یاری می‌کند.
***
یُنصَرُ المومنُ في کُلِّ الأُمورِ.
مومن در همه امور یاری رسانده می‌شود.
(در این مثال «مومن» که در جمله اول نقش مفعول‌به را داشته در جمله دوم به نائب فاعل و مرفوع تغییر نقش و اعراب می‌دهد.)
برای مجهول کردن افعال مضارع ابواب ثلاثی مزید هم همان رویه مجهول کردن فعل‌های ثلاثی مجرد را در پیش می‌گیریم. یعنی عین‌الفعل را مفتوح و حرکات آوایی قبل از آن را به ضمه تبدیل می‌کنیم. برای درک بهتر اینکه نائب فاعل چیست به جدول فعل مضارع معلوم و مجهول باب افعال که در ادامه آمده توجه کنید.
| جدول صرف مضارع ثلاثی مزید معلوم و مجهول از ریشه صدر در باب افعال همراه با معنی | |
| مضارع معلوم + معنی | مضارع مجهول + معنی |
| یُرسِلُ - می‌فرستد | یُرسَلُ - فرستاده می‌شود |
| یُرسِلان - می‌فرستند | یُرسَلان - فرستاده می‌شوند |
| یُرسِلُون - می‌فرستند | یُرسَلُون - فرستاده می‌شوند |
| تُرسِلُ - می‌فرستد | تُرسَلُ - فرستاده می‌شود |
| تُرسِلان - می‌فرستند | تُرسَلان - فرستاده می‌شوند |
| یُرسِلنَ - می‌فرستند | یُرسَلنَ - فرستاده می‌شوند |
| تُرسِلُ - می‌فرستی | تُرسَلُ - فرستاده می‌شوی |
| تُرسِلان - می‌فرستید | تُرسَلان - فرستاده می‌شوید |
| تُرسِلُون - می‌فرستید | تُرسَلُون - فرستاده می‌شوید |
| تُرسِلینَ - می‌فرستی | تُرسَلینَ - فرستاده می‌شوی |
| تُرسِلان - می‌فرستید | تُرسَلان - فرستاده می‌شوید |
| تُرسِلنَ - می‌فرستید | تُرسَلنَ - فرستاده می‌شوید |
| أُرسِلُ - می‌فرستم | أُرسَلُ - فرستاده می‌شوم |
| نُرسِلُ - می‌فرستیم | نُرسَلُ - فرستاده می‌شویم |
برای مجهول کردن افعال متعدی که با حرف جر مفعول‌پذیر می‌شوند باید به این ترتیب عمل کنیم. ابتدا قسمت نخست فعل مضارع را به شکل مجهول می‌نویسیم. سپس با استفاده از ضمایر متصل چسبیده به حرف جر آنها را بر حسب صیغه‌ای که به آن تعلق دارند صرف می‌کنیم. کمی بالاتر نمونه‌ای از مجهول شدن فعل «ذهب بِ» را در زمان ماضی صرف کردیم. در ادامه مبحث نائب فاعل چیست به جدول زیر که نحوه مجهول شدن این فعل در زمان مضارع را نشان می‌دهد توجه کنید.
| جدول صرف فعل مضارع معلوم و مجهول ذهب بِ همراه با معنی | |
| مضارع معلوم + معنی | مضارع مجهول + معنی |
| یَذهَبُ بِ - می‌برد | یُذهَبُ به - برده می‌شود |
| یَذهَبان بِ - می‌برند | یُذهَب بهما - برده می‌شوند |
| یَذهَبُون بِ - می‌برند | یُذهَبُ بهم - برده می‌شوند |
| تَذهَبُ بِ - می‌برد | تُذهَبُ بِ‍ها - برده می‌شود |
| تَذهَبان بِ - می‌برند | تُذهَبُ بِ‍هم - برده می‌شوند |
| یَذهَبنَ بِ - می‌برند | یُذهَبُ بهنَّ - برده می‌شوند |
| تَذهَبُ بِ - می‌بری | تُذهَبُ بِ‍کَ - برده می‌شوی |
| تَذهَبان بِ - می‌برید | تُذهَبُ بِ‍کما - برده می‌شوید |
| تَذهَبُون بِ - می‌برید | تُذهَبُ بِ‍کم - برده می‌شوید |
| تَذهَبینَ بِ - می‌بری | تُذهَبُ بِ‍کِ - برده می‌شوی |
| تَذهَبان بِ - می‌برید | تُذهَبُ بِ‍کما - برده می‌شوید |
| تَذهَبنَ بِ - می‌برید | تُذهَبُ بِ‍کنَّ - برده می‌شوید |
| أذهَبُ بِ - می‌برم | تُذهَبُ بِ‍ي - برده می‌شوم |
| نَذهَبُ بِ - می‌بریم | تُذهَبُ بِ‍نا - برده می‌شویم |
مجهول کردن فعل امر عربی
امر مجهول در زبان عربی را از مضارع مجهول باید بسازیم. یعنی باید به سراغ «لام امر» برویم و آن را بر سر تمامی ۱۴ صیغه مضارع (غائب و مخاطب) بگذاریم، عین‌الفعل را مفتوح، حرکات آوایی پیش از آن را مضموم و انتهای فعل را باید مجزوم کنیم. برای درک بهتر می‌توانید به کادر رنگی زیر توجه کنید.
یَفعُلُ --> یُفعَلُ --> لِ --> لِیُفعَلْ
یَکتُبُ --> یُکتَبُ --> لِ --> لِیُکتَبْ
در جدول زیر می‌توانید امر مجهول و معلوم از ریشه کتب را ببینید.
| جدول صرف فعل امر ثلاثی مجرد معلوم و مجهول از ریشه کتب همراه با معنی | |
| امر معلوم + معنی | امر مجهول + معنی |
| لِیَکْتُبْ - باید بنویسد | لِیُکتَبْ - باید نوشته شود |
| لِیَکْتُبا - باید بنویسند | لِیُکتَبا - باید نوشته شوند |
| لِیَکْتُبُوا - باید بنویسند | لِیُکتَبوا - باید نوشته شوند |
| لِتَکْتُبْ - باید بنویسد | لِتُکتَبْ - باید نوشته شود |
| لِتَکْتُبُا - باید بنویسند | لِتُکتَبا - باید نوشته شوند |
| لِیَکْتُبنَ - باید بنویسند | لِیُکتَبنَ - باید نوشته شوند |
| أُکتُبْ - بنویس | لِتُکتَبْ - باید نوشته شوی |
| أُکتُبا - بنویسید | لِتُکتَبا - باید نوشته شوید |
| أُکتُبوا - بنویسید | لِتُکتَبوا - باید نوشته شوید |
| أُکتُبي - بنویس | لِتُکتَبي - باید نوشته شوی |
| أُکتُبا - بنویسید | لِتُکتَبا - باید نوشته شوید |
| أُکتُبنَ - بنویسید | لِتُکتَبنَ - باید نوشته شوید |
| لِأکْتُبْ - باید بنویسم | لِأُکتَبْ - باید نوشته شوم |
| لِنَکْتُبْ - باید بنویسیم | لِنُکتَبْ - باید نوشته شویم |
بر اساس جدول بالا، برای مجهول کردن فعل امر از صیغه‌های مخاطب، ابتدا آنها را باید به شکل مضارع ساده در بیاوریم. بعد از مجهول کردن صیغه مخاطب‌مان، لام امر را به ابتدای فعل اضافه می‌کنیم و بعد از مجزوم کردن انتهای آن می‌توانیم یک فعل امر مجهول صیغه مخاطب داشته باشیم.
تشخیص نائب فاعل در عربی
تا اینجا درباره فعل مجهول در عربی که اساس وجود نائب فاعل در جملات عربی است صحبت کردیم. فهمیدیم که فعل مجهول را از افعالی می‌سازیم که مفعول‌پذیر هستند. بعد از مجهول شدن فعل‌ها باید فاعل را از جمله حذف کنیم و مفعول‌به را جای آن بگذاریم. در چنین حالتی نقش آن به نائب فاعل و اعرابش از منصوب به مرفوع تغییر پیدا می‌کند. در نتیجه می‌توانیم بگوییم که «نائب فاعل همان کلمه مرفوعی است که بعد از فعل مجهول می‌آید و اعرابش مرفوع است.»
اگرچه نائب فاعل پیش از به دست آوردن این نقش مفعول بوده اما بعد از آنکه نقش و اعرابش در جملات مجهول تغییر کرد در تمامی موارد با فاعل یکسان است. یعنی نائب فاعل می‌تواند اسم ظاهر، ضمیر بارز یا حتی ضمیر مستتر باشد. نکته‌ای که نباید فراموش کنیم این است که نائب فاعل در هر حالتی اعرابش مرفوع است. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
کان قد دُفِعَ ثمنُ الطَعامِ.
هزینه غذا پرداخت شده‌بود.
(در این مثال «ثمن الطعام» ترکیب اضافی است که نقش نائب فاعل را در جمله بازی می‌کند و اعرابش مرفوع است. می‌توانیم بگوییم که در جمله معلوم نقش مفعولی داشته و اعرابش منصوب بوده است.)
لِیَکتُبْ الشاعرُ قَصیدَةً.
شاعر باید قصیده‌ای بنویسد.
***
لِتُکتَبْ قَصیدةٌ.
قصیده‌ای باید نوشته شود.
(در جمله اول این مثال فعل امر معلوم وجود دارد که شاعر انجام‌دهنده آن است. در جمله دوم با حذف فاعل، فعل امر مجهول شده و کار بر روی مفعول جمله قرار گرفته. یعنی «قصیدة» نائب فاعل فعل امر مجهول و مرفوع به اعراب ظاهری است.)
یَفهَمُ الطالبُ الأسئلةَ کلِّها.
دانش‌آموز تمامی مساله‌ها را می‌فهمد.
***
تُفهَمُ الأسئلةُ کلّها.
تمامی مساله‌ها فهمیده می‌شوند.
(نکته این مثال در این است که بعد از مجهول شدن چون نائب فاعل جمع غیر عاقل است، در نتیجه، باید از فعل در صیغه مفرد مونث غائب استفاده شود. به همین خاطر فعل را در صیغه للغائبة مجهول می‌کنیم.)
یُدَرِّسُ المُعَلِّمونَ قَواعِدَ اللُغَةِ مَرَّتَیْنِ في الأُسبوعِ.
معلم‌ها دو بار در هفته قواعد زبان درس می‌دهند.
***
یُدَرَّسُ قَواعِدُ اللُغَةِ مَرَّتَیْنِ في الأُسبوعِ.
قواعد زبان دو بار در هفته آموزش داده می‌شود.
(در این مثال یک فعل که با رفتن به باب تفعیل متعدی شده، مجهول شده است.)
یَقُولُ الناسُ في البُلدانِ العربیة : في الحَرِکَةِ بَرِکَةٌ.
مردم در کشورهای عربی می‌گویند: برکت در حرکت است.
***
یُقالُ في البُدانِ العربیة: في الحَرِکَةِ بَرِکَةٌ.
در کشورهای عربی گفته می‌شود: برکت در حرکت است.
در این مثال یک فعل معتل أجوف مورد استفاده قرار گرفته است. به همین خاطر بعد از مجهول شدن أعلال آن قلب به الف شده و به «یُقال» تغییر شکل پیدا کرده است. از سوی دیگر نائب فاعل آن ضمیر مستتر هو با اعراب محلا مرفوع است.
دَعَوْني إلی حَفلَةِ الاِستِقبال.
من را به جشن استقابل دعوت کرد.
***
دُعیتُ إلی حَفلَةِ الاِستِقبال.
به جشن استقبال دعوت شدم.
در این مثال یک فعل معتل ناقص مجهول شده. از آنجا که «و» در فعل «دعو» کسره گرفته و بعد از آن ضمیر «تُ» قرار گرفته برای تلفظ راحت‌تر قلب به یاء شده. از سوی دیگر با توجه به جمله اول می‌توانیم بگوییم که فعل دعو به صیغه متکلم‌وحده که برده شده. دلیل چنین کاری ضمیر متصلی است که در جمله اول با فعل همراه شده است.
سوالات رایج مربوط به نائب فاعل چیست
در این بخش به برخی از پرسش‌های پر تکرار مربوط به این سوال که نائب فاعل چیست به اختصار پاسخ می‌دهیم.
در عربی به چه کلمه‌ای نائب فاعل می‌گویند؟
به کلمه مرفوعی که بعد از فعل مجهول عربی بیاید نائب فاعل گفته می‌شود.
نائب فاعل چگونه ساخته می‌شود؟
ابتدا باید فعل متعدی جمله معلوم را مجهول کنیم و سپس مفعول را به جای فاعل بگذاریم و اعراب مرفوع به آن بدهیم.
تمرین مربوط به نائب فاعل چیست
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «نائب فاعل چیست»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شامل ۵ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
۱. در کدام گزینه اعراب نائب فاعل محلی است؟
لم یوسس هذا المسجد الا لاِکتساب الثواب.
تُعُلِّمت دروس مختلفة في أیام شبابي.
تُکتسب المعالی بقدر کدّ الناس.
هولاء الطالباتُ یطالِعنَ دروسهن کثیرا
۲. مجهول کدام جمله اشتباه نوشته شده است؟ الف) یبني هذا المعمار کثیرا من المساجد. - ب) یضربُ الله بعض الامثال لفهمنا. - ج) یظلم الظالمون المظلومین کثیرا في الدنیا. - د) ینتخبُ المدیر شابین یعتمدان علی نفسهما.
یُبنی کثیرٌ من المساجد.
یُضرب بعض الأمثال لفهمنا
ظُلِمَ المظلومون کثیرا في الدنیا
یُنتخبُ الشابان یعتمدان علی نفسهما
۳. در کدام گزینه نائب فاعل ضمیر مستتر است؟
نشاهدُ الأراضی الخضراء في شمال ایران
طلبت منا مساعدة المساکین
إنّ نفسک تختبر بمصائب صعبة في الحیاة.
یعرف عند الشدائد من یکون صدیقا مخلصا
۴. در کدام گزینه نائب فاعل ضمیر مستتر است؟
کأنَّ قلوبکم قد غسلت فغیرتم طریقة حیاتکم.
إني أرسلت للتعلیم و لإتمام مکارم الأخلاق
لن توید آراء هذا العالم في الجلسات العلمیة.
مُنعنا من التکاسل و إلقاء اُمورنا علی الآخرین.
۵. کدام جمله به شکل صحیح مجهول شده است؟ الف) تحترم اخواتک اباک في جمیع الاحوال. - ب) سمع المقاتلون صوت الانفجار من بعید. - ج) ینصر الله المسلیمن ان اتحدوا جمیعا. - د) یفضل الله ذالعلم علی الأخرین في الآخرة.
یُحترم ابوک في جمیع الاحوال.
سُمعت الانفجار من بعید
یُنصر المسلمین ان اتحدوا جمیعا.
فُضّل ذالعلم علی الآخرین في الآخرة.
جمع‌بندی
در این نوشته از مجله فرادس درباره اینکه نائب فاعل چیست و چگونه تشخیص داده می‌شود، مطالبی آموختیم. فهمیدیم که نائب فاعل در جملات مجهول قرار می‌گیرد. این کلمه در جمله‌های معلوم نقش مفعول‌به داشته و بعد از مجهول شدن فعل، کار بر آن واقع می‌شود. در نتیجه می‌توانیم بگوییم که فعل مجهول در زبان عربی تنها از فعل‌های متعدی که مفعول‌پذیر هستند ساخته می‌شود. همچنین شیوه مجهول کردن افعال ماضی، مضارع و امر را همراه با مثال و معنی آن به تفکیک بررسی کردیم.
