فرادرسصرف فعل کان در عربی – به زبان ساده + مثال و جدول
کان در عربی یکی از انواع افعال ناقصه است که کامل کردن معنی جمله از وظایف اصلی آن است. افعال ناقصه یکی از نواسخ در زبان عربی است که با ورودش به جمله کارکرد معمول کلمه‌ها را تغییر می‌دهد. در بخش فعل ناقص در عربی، انواع این فعل‌ها و نکات مربوط به صرف آنها را بررسی کردیم. در این نوشته قصد داریم تنها فعل ناقصه کان و تاثیر آن بر جملات عربی را مرور کنیم و با استفاده از تمرین‌های انتهایی متن بفهمیم که چه میزان از این مبحث را یاد گرفته‌ایم.
فعل کان در عربی و افعال ناقصه
یکی از ویژگی‌های زبان عربی در این است که می‌توان با ترکیب دو اسم و بدون دخالت هیچ‌گونه فعلی، یک جمله اسمیه عربی با معنای کامل ساخت. از این رو جملات در این زبان به دو دسته جملات فعلیه و جملات اسمیه تقسیم‌بندی می‌شوند.
هرگاه دیدیم جمله‌ای با اسم معنای کاملی ساخت، بدانیم که با جمله اسمیه طرف هستیم. در مقابل، هر وقت جمله‌ای معنایش با فعل تکمیل شود، آن جمله یک جمله فعلیه است. مهم‌ترین کارکرد یک جمله در زبان عربی، انتقال معناست. اما در برخی مواقع نیاز است تا انتقال معنا توسط کلماتی فراتر از اسم و فعل و حرف انجام شود.
در این مواقع بحث نواسخ به میان کشیده می‌شود. نواسخ در لغت، جمع «ناسخه» است. ناسخه در معنای لفظی به «نسخ کننده و باطل‌کننده امور» گفته می‌شود. در مبحث قواعد هم یک سری کلمات وجود دارد که نام «نواسخ» بر آنها گذاشته شده‌است. دلیل این نام‌گذاری این است که با وارد شدن این کلمات به جمله، کارکرد معمولی نقش‌ها در جمله تغییر می‌کند.
«افعال ناقصه»، «حروف مشبهه بالفعل» و «لای نفی جنس» از جمله اجزای سازنده نواسخ در زبان عربی هستند. افعال ناقصه به نوعی از افعال گفته می‌شوند که برای تکمیل معنا به اسم و خبر عربی نیاز دارند. به بیانی دیگر، آنها به خودی خود معنایی ندارند و با حضور کلمات دیگر معنایشان کامل می‌شود. به همین خاطر به آنها «ناقصه» می‌گویند. افعال ناقصه ۱۳ فعل هستند که نمونه‌هایی از آنها را همراه با مثال می‌خوانید.
کان - بود
کانَ الإِمتِحانُ صَعْباً.
امتحان سخت بود.
أضحی -شد، هنگام چاشت
أَضْحَی السَّمینُ جائِعاً.
مرد چاق هنگام چاشت گرسنه شد.
أصبح - شد، در صبح
أَصبَحَ المُتَّهَمُ سِجِّیناً.
متهم صبح هنگام زندانی شد.
ظَلَّ - شد، هنگام روز
ظَلَّ القائِدُ وَحیداُ.
فرمانده در میان روز تنها ماند.
بات - شد، در شب
باتَ الطالِبُ یَدرُسُ حَتَّی الصَّباحْ.
دانشجو شب را تا صبح درس خواند.
أمسی - شد، در شامگاه
أمَسَتِ الشَّوارِعُ مُزدَحِمةً.
خیابان‌ها در شب شلوغ شد.
لیس - نیست
لَیسَ النَجاحُ بَعیداً.
موفقیت دور نیست.
صار - شد...
صارَ الجَوُّ بارِداً.
هوا سرد شد.
مازال - هنوز... است
مازالَ الطَعامُ دافِئاً.
هنوز غذا گرم است.
مادام - تا وقتی که
لَنْ تَنجَحَ مادُمْتَ مُتِکاسِلاً.
تا وقتی که تنبل هستی موفق نخواهی شد.
نکته: امروزه افعال أصبح، أضحی، أمسی و بات در اغلب موارد به معنای صار (شد) به کار می‌روند.
فعل کان یکی از پرکاربردترین نوع افعال ناقصه است که در ادامه نحوه استفاده از آن در زمان‌های مختلف را با مثال بررسی می‌کنیم.
فعل کان در عربی و زمان ماضی
برای استفاده از فعل ناقصه کان باید به سراغ جملات اسمیه برویم. چون همان‌طور که توضیح داده شد، این افعال برای کامل کردن معنا به «اسم عربی و خبر عربی» نیاز دارند. از این رو با وارد شدن فعل ناقصه کان به ابتدای جملات اسمیه، مبتدا به «اسم فعل ناقصه کان» و خبر و به «خبر فعل ناقصه کان» تبدیل می‌شود.
نکته مهم درباره اسم و خبر افعال ناقصه در این است که این افعال اعراب اسم و خبر را تغییر می‌دهند. به این ترتیب که اعراب عربی اسم فعل ناقصه کان «مرفوع» و اعراب عربی خبر فعل ناقصه کان «منصوب» است.
مهم‌ترین دلیل استفاده از کان در جملات اسمیه این است که نشان دهیم معنای جمله در زمان گذشته اتفاق افتاده است. در نتیجه میتوانیم با دیدن کان، فعل جمله را در فارسی به صورت انواع مختلف «بودن» ترجمه کنیم.
نکته مهم حائز اهمیت دیگری که درباره این فعل باید به خاطر بسپاریم، این است که «قعل ناقصه کان از افعال متصرف است.» یعنی این فعل در ۱۴ صیغه عربی ماضی، مضارع و امر صرف می‌شود. برای درک بهتر هر یک از این زمان‌ها بهتر است به جدول‌های صرف فعل آنها توجه کنید.
| صرف فعل ناقصه کان زمان ماضی | |
| فعل | معنی |
| کان | بود |
| کانا | بودند |
| کانوا | بودند |
| کانتْ | بود |
| کانتا | بودند |
| کنَّ | بودند |
| کنتَ | بودی |
| کنتما | بودید |
| کنتم | بودید |
| کنتِ | بودی |
| کنتما | بودید |
| کنتنَّ | بودید |
| کنتُ | بودم |
| کنّآ | بودیم |
گاهی‌اوقات ممکن است در زبان عربی با جملاتی برخورد کنیم که علاوه بر کان فعل دیگری هم در جمله حضور داشته باشد. در چنین مواقعی باید آگاه باشیم که با زمان‌های مختلفی در زبان عربی مواجه هستیم. از جمله زمان‌هایی که فعل کان در آنها به کار می‌رود زمان ماضی استمراری و زمان ماضی بعید است که توضیح هر یک از آنها را در ادامه می‌خوانید.
فعل ناقصه کان و ماضی استمراری
فعل ماضی استمراری عربی فعلی است که نشان می‌دهد کاری در گذشته انجام شده و پایان یافته است، اما این انجام شدن و پایان یافتن به یک باره صورت نگرفته است. بلکه به صورت مستمر و ادامه‌دار بوده است. برای نشان دادن چنین عملی در جملات باید از زمان ماضی استمراری استفاده کنیم.
برای ساخت فعل ماضی استمراری در عربی به دو نوع فعل نیاز داریم. قسمت اول، فعل ناقصه کان است و قسمت دوم آن را فعل مضارع تشکیل می‌دهد. در حقیقت، از کنار هم قرار گرفتن این دو نوع فعل، ماضی استمراری ساخته می‌شود. برای درک بهتر به فرمول ساخت ماضی استمراری که در کادر رنگی زیر نمایش داده شده توجه کنید.
فعل کان + فعل مضارع = ماضی استمراری
در این جدول صرف فعل ماضی استمراری همراه با کان نمایش داده شده است.
| جدول صرف فعل ماضی استمراری در عربی | |
| فعل | ترجمه |
| کان یذهبُ | می‌رفت |
| کانا یذهبان | می‌رفتند |
| کانوا یذهبون | می‌رفتند |
| کانت تذهبُ | می‌رفت |
| کانتا تذهبان | می‌رفتند |
| کن یذهبن | می‌رفتند |
| کنتَ تذهبُ | می رفتی |
| کنتما تذهبان | می‌رفتید |
| کنتم تذهبون | می‌رفتید |
| کنتِ تذهیبن | می‌رفتی |
| کنتما تذهبان | می‌رفتید |
| کنتن تذهبن | می‌رفتید |
| کنتُ أذهبُ | می‌رفتم |
| کنّا نذهبُ | می‌رفتیم |
نکته: مطابقت میان فعل ناقصه و فعل مضارع زمانی لازم است که این ترکیب وسط جمله به کار رفته باشد. در صورتی که ترکیب فعل ناقصه و فعل مضارع در ابتدای جمله بیاید در هر حالتی باید از صیغه مفرد فعل ناقصه استفاده کنیم. چرا که در زبان عربی فعل در ابتدای جمله هیچ وقت به صورت جمع به کار نمی‌رود. مانند مثال زیر:
الطُلابُ کانوا یَذهَبونَ.
کانَ یَذهَبونَ الطُّلابُ.
برای منفی کردن فعل ماضی استمراری در عربی میتوانیم از دو روش استفاده کنیم. در روش اول میتوانیم با تاکید بر بخش ابتدایی فعل ماضی استمراری، یعنی کان، از حرف منفی‌ساز «ما» پیش از فعل ناقصه استفاده کنیم. در روش دوم، میتوانیم تاکید را بر بخش دوم فعل، یعنی فعل مضارع قرار دهیم. از این رو برای منفی ساختن باید به سراغ حرف منفی‌ساز «لا» قبل از فعل مضارع برویم. برای درک بهتر به کادر رنگی زیر توجه کنید.
ما + کان + فعل مضارع
کان + لا + فعل مضارع
ما کان یکتب
کان لا یکتب
فعل ناقصه کان و ماضی بعید
تصور کنید کسی به شما پیشنهاد دیدن فیلمی را می‌دهد که آن را قبلا دیده‌اید. حالا برای تعریف کردن چنین واقعه‌ای باید از جمله «آن فیلم را دیده بودم.» استفاده کنیم. معنا و مفهوم جمله نشان می‌دهد که شما کاری را در گذشته دور قبل از انجام کار دیگری به پایان برده و تمام کرده‌اید. از این رو از ترکیب فعل ماضی بعید در جمله خودتان استفاده کرده‌اید.
در زبان عربی نیز همین جریان برقرار است. یعنی برای نشان دادن اینکه در گذشته کاری قبل از کاری دیگری انجام شده از فعل ماضی بعید استفاده می‌کنیم. برای ساختن ماضی بعید به فعل ناقصه کان نیاز مندیم. به این ترتیب که همانند ماضی استمراری از شکل صرف شده کان در ابتدا و از ماضی ساده یا مطلق در بخش دوم استفاده می‌کنیم. برای درک بهتر به جدول صرف فعل ماضی بعید توجه کنید.
| جدول صرف فعل ماضی بعید در زبان عربی | |
| فعل | معنی |
| کان کتب | نوشته بود |
| کانا کتبا | نوشته بودند |
| کانوا کتبوا | نوشته بودند |
| کانتْ کتبتْ | نوشته بود |
| کانتا کتبتا | نوشته بودند |
| کنَّ کتبنَ | نوشته بودند |
| کنتَ کتبتَ | نوشته بودی |
| کنتما کتبتما | نوشته بودید |
| کنتم کتبتم | نوشته بودید |
| کنتِ کتبتِ | نوشته بودی |
| کنتما کتبتما | نوشته بودید |
| کنتنَّ کتبتن | نوشته بودید |
| کنتُ کتبتُ | نوشته بودم |
| کنّا کتبنا | نوشته بودیم |
برای منفی کردن فعل ماضی بعید در عربی، برخلاف ماضی استمراری تنها باید از حرف منفی‌ساز «ما» استفاده کرد. به این ترتیب که هم میتوانیم آن را پیش از فعل ناقصه و هم قبل از فعل ماضی ساده مورد استفاده قرار بدهیم. برای درک بهتر به مثال زیر توجه کنید.
کانوا ذهبوا
رفته بودند.
ما کانوا ذهبوا
کانوا ما ذهبوا
نرفته بودند.
فعل کان در عربی و زمان مضارع
از آنجا که فعل ناقصه از افعال متصرف است، در این قسمت به سراغ نقش فعل کان در زمان مضارع عربی می‌رویم. به طور کلی هرگاه در جمله‌ای که کان وجود دارد بخواهیم مفهوم را به شکل حال یا آینده بیان کنیم میتوانیم از ۱۴ شکل صرف شده فعل کان کمک بگیریم. برای درک بهتر به جدول صرف فعل کان در ۱۴ صیغه مضارع توجه کنید.
| جدول صرف فعل کان در زمان مضارع | |
| فعل | معنی |
| یکون | هست |
| یکونان | هستند |
| یکونون | هستند |
| تکون | هست |
| تکونان | هستند |
| یکن | هستند |
| تکون | هستی |
| تکونان | هستید |
| تکونون | هستید |
| تکونین | هستی |
| تکونان | هستید |
| تکنَّ | هستید |
| أکون | هستم |
| نکون | هستیم |
برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
یَکونَ الطالِبُ مُجتَهِداً.
دانشجو کوشا است.
یَکونَ أَحمَدُ مُدیرَ المَدرِسةِ.
احمد مدیر مدرسه است.
نکته: کان در حالت مضارع به ندرت به کار می‌رود چرا که در جملات اسمیه با مفهوم مثبت، نیازی به وجود آن نیست.
ساخت فعل منفی کان به وسیله شکل مضارع آن
شاید مهم‌ترین کارکرد شکل مضارع کان استفاده از آن در ساختن مفهوم ماضی منفی است. یعنی برای ساختن معنای منفی از کان دو راه پیش رو داریم. یکی از آن راه‌ها استفاده از «ما» منفی‌ساز قبل از فعل ناقصه کان است که به آن معنای «نیست» می‌دهد.
اما دومین روش که مرسوم‌ترین آن است به کار بردن فرمول «لم + شکل مضارع کان» است. با استفاده از پیشوند لم و فعل مضارع در زبان عربی میتوانیم منفی ماضی ساده یا مطلق بسازیم. حرف «لم» از حروف مجزوم‌ساز است، بنابراین هنگام به کار بردن آن باید دقت کنیم. برای درک بهتر به جدول زیر توجه کنید.
| صرف فعل مضارع کان با لم | |
| فعل | معنی |
| لم یکن | نبود |
| لم یکونا | نبودند |
| لم یکونوا | نبودند |
| لم تکن | نبود |
| لم تکونا | نبودند |
| لم یکن | نبودند |
| لم تکن | نبودی |
| لم تکونا | نبودید |
| لم تکونوا | نبودید |
| لم تکونی | نبودی |
| لم تکونا | نبودید |
| لم تکنَّ | نبودید |
| لم أکن | نبودم |
| لم نکن | نبودیم |
به مثال زیر توجه کنید.
لَمْ یَکُنْ الطالِبُ مُجتهِداً.
دانشجو کوشا نبود.
منفی مضارع یکون و کاربرد آن
فعل مضارع کان همانند سایر فعل‌های مضارع با استفاده از پیشوند منفی‌ساز «لا» منفی می‌شود تا معنای «نیست» بدهد. نکته‌ای که در این قسمت باید به آن توجه کنیم این است که در جملات عربی به جای «لا یکون» از فعل ناقصه لیس استفاده می‌شود تا همان معنا انتقال داده شود. برای درک بهتر به مثال زیر توجه کنید.
لایَکونَ الطالِبُ مُجتَهِداً.
لَیْسَ الطالِبُ مُجتَهِداً.
دانشجو کوشا نیست.
(با توجه به این مثال‌ها استفاده از فعل لیس برای ساختن مفهوم منفی مضارع کان مصطلح‌تر و راحت‌تر است.)
فعل کان در عربی و شکل امری آن
بودن و قرار گرفتن در شرایطی که چنین التزامی را ایجاد کند، می‌تواند از طریق شکل امری فعل کان در عربی ایجاد شود. برای درک بهتر زمان امری این فعل به جدول زیر توجه کنید.
| جدول صرف فعل امر کان | |
| فعل | معنی |
| لِیکن | باید باشد |
| لِیکونا | باید باشند |
| لِیکونوا | باید باشند |
| لتکن | باید باشد |
| لتکونا | باید باشند |
| لیکنَّ | باید باشند |
| کن | باش |
| کونا | باشید |
| کونوا | باشید |
| کوني | باش |
| کونا | باشید |
| کنَّ | باشید |
| لِأکونْ | باید باشم |
| لِنکون | باید باشیم |
سایر کاربردهای فعل کان در عربی
حضور کان در جملات فعلیه کمک می‌کند تا زمان افعال را بهتر درک کنیم. دو نمونه از آن را در تاثیر کان در ساخت فعل ماضی استمراری و ماضی بعید دیدیم. اما استفاده از آن در سایر نمونه‌های ساخت فعل می‌تواند معنا را تغییر دهد. به عنوان مثال برای ساخت مفهوم آینده با استفاده از فعل کان میتوانیم از فرمول زیر استفاده کنیم.
یکون + قد + فعل ماضی = انجام داده است
هرگاه بخواهیم در زبان عربی، انجام گرفتن قطعی یک کار در زمان آینده را نشان دهیم، میتوانیم از این فرمول استفاده کنیم. برای درک بهتر به مثال زیر توجه کنید.
یَکونَ قَدْ کَتَبَ الرِسالَةَ قَبلَ یَوْمِ الأَحَدْ.
قبل از یکشنبه (آینده) نامه را نوشته است.
ویژگی‌های اسم و خبر کان در عربی
با اینکه مهم‌ترین کاربرد فعل ناقصه کان این است که بر سر جمله اسمیه وارد شود تا مفهوم جمله را تغییر دهد، اما احکام آن همانند احکام فعل است. یعنی احکام اسم و خبر آن منطبق بر قواعد مبتدا و خبر است. اسم افعال ناقصه مثل فاعل، می‌تواند اسم ظاهر عربی یا ضمیر مستتر عربی باشد. در عین حال، این اسم مرفوع می‌تواند همانند مبتدا، نکره یا متاخر باشد. متاخر بودن به معنای وارد شدن در جمله بعد از خبر فعل ناقصه کان است. خبر فعل کان هم می‌تواند به صورت مفرد، جمله یا شبه جمله در جملات ظاهر شود. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
کانَ علیٌ قائِماً.
علی ایستاده بود.
(در این مثال علی اسم فعل کان با اعراب مرفوع و قائماً خبر آن و منصوب واقع شده‌اند.)
علیٌ کانَ یَقومُ.
علی می‌ایستاد.
(در این مثال اسم کان، ضمیر مستتر هو است. اسم فعل کان همانند فاعل هیچ‌گاه قبل از فعل نمی‌آید.)
کُنتُ في الجامِعة.
در دانشگاه بودم.
(در این مثال اسم فعل کان ضمیر بارز تُ و خبر آن شبه‌جمله و محلا منصوب است.)
کانَ فِي الغُرفَةِ لَصٌ.
یک دزد در اتاق بود.
(در این مثال لص به عنوان اسم کان به شکل متاخر بعد از خبر شبه جمله و محلا منصوب در جمله قرار گرفته است.)
سوالات رایج درباره فعل کان در عربی
در این بخش به برخی از سوالات پرتکرار درباره مبحث فعل کان در عربی به اختصار پاسخ می‌دهیم.
فعل ناقصه کان چه فرقی با سایر افعال دارد؟
فعل کان وقتی بر سر جملات اسمیه وارد شود مبتدا را به اسم کان با اعراب مرفوع و خبر را به خبر کان با اعراب منصوب تبدیل می‌کند.
کاربرد فعل کان در جملات فعلیه چیست؟
با استفاده از فعل کان در جملات فعلیه میتوانیم زمان افعال را تغییر بدهیم و مفهوم یک جمله را عوض کنیم.
تمرین فعل کان در عربی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «صرف فعل کان در عربی»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شامل ۱۰ سوال تشریحی است. در هر سوال جملاتی وجود دارد که باید فعل کان را به آن اضافه و مابقی جمله بر اساس تاثیر آن در جمله، بازنویسی کنید. پس از پاسخ به تمامی سوال‌ها می‌توانید با استفاده از گزینه «جواب» به درستی یا نادرستی پاسخ‌هایتان پی ببرید و در پی رفع نقاط ضعف خود در این مبحث خاص باشید.
به ابتدای جملات زیر فعل کان اضافه و آنها را بازنویسی کنید.
سوال۱: الماء النقي. (کان)
جواب: کان الماء نقیاً.
سوال۲: الحاجةً إلی طاقات متجددة کبیرة جدا. (کان)
جواب: کانتْ الحاجةُ إلی طاقات متجددة کبیرة جدا.
سوال۳: هو زمیل لِأحمد. (کان)
جواب: هو کان زمیلاً لأحمد.
سوال۴: أنا خبیر في مجال حمایة البیئة. (کان)
جواب: کنتُ خبیراً في مجال حمایة البیئة.
سوال۵: نحن مهندسون معروفون. (کان)
جواب: کنّا مهندسین معروفین.
سوال۶: هولاء المهندسون معروفون. (کان)
جواب: کان هولاء المهندسوم معروفین.
سوال۷: عندنا دروس في الریاضیات. (کان)
جواب: کانت عندنا دروس في الریاضیات.
سوال۸: إنّ عادلاً کاتبُ الرسالة.
جواب: کان عادلٌ کاتبَ الرسالة. (کان)
سوال۹: عددُ الطلبة أربعة عشر.. (کان)
جواب: کان عددُ الطلبة أربعةَ عشر.
سوال۱۰: هذه الشهادات من جامعة الإسلامیة. (کان)
جواب: کانت هذة الشهادات من جامعة اسلامیة
جمع‌بندی
در این نوشته از میان افعال ناقصه به طور خاص بر روی فعل ناقصه کان تمرکز کردیم. فهمیدیم که این فعل از افعال متصرف است و در سه زمان، ماضی، مضارع و امر، در ۱۴ صیغه غائب و مخاطب و متکلم صرف می‌شود. یاد گرفتیم که مهم‌ترین کاربرد آن ورود بر سر جملات اسمیه است تا زمان وقوع آنها را تغییر داده و مبتدا و خبر را به اسم و خبر کان تغییر بدهد. از سوی دیگر، دریافتیم که این فعل ناقصه می‌تواند در جملات فعلیه نیز حضور داشته باشد تا به وسیله حضورش زمان وقوع افعال را تغییر بدهد.
عالی ممنون
با سلام و احترام؛
مثال های فعل ماضی بعید، اشتباه نگارش شده است. لطفا تصحیح بفرمایید. از زحمات بی دریغ تان ممنون و متشکرم.
عالی توضیح دادین برای مبتدی قابل فهم بود
با سلام و وقت بخیر؛
درست می‌فرمایید. تصحیح شد.
از دقت نظر و همراهی شما با مجله فرادرس ممنون و سپاسگزاریم.
موید باشید.