فرادرسحروف جر در عربی چیست؟ – به زبان ساده + مثال و تمرین
حروف جر در عربی از جمله حروف اضافه‌ای هستند که در جمله قرار می‌گیرند تا معنای آن را کامل کنند. این حروف ممکن است به تنهایی معنا نداشته باشند، اما با همراهی اسم یا فعل می‌توانند در معنای آنها اثر بگذارند. در این نوشته از مجله فرادرس قصد داریم انواع حروف جر در زبان عربی را همراه با مثال مربوط به آنها بررسی کنیم. با استفاده از تمرین‌های انتهایی متن نیز می‌توانیم میزان فهم‌مان از این مبحث را بسنجیم.
جار و مجرور چیست؟
در زبان عربی از ترکیب حرف جر و کلمه بعد از آن می‌توان یک ترکیب «جار و مجرور» ساخت. منظور از حرف جر، حرفی است که به تنهایی معنا ندارند بلکه با قرار گرفتن در جمله و در کنار سایر کلمات می‌توانند معنی پیدا کنند. از ویژگی‌های حرف جر این است که می‌تواند بر اعراب کلمه بعد از خودش تاثیر بگذارد و آن را «مجرور» کند. از این رو حروف جر را در دسته «حروف عامل» در زبان عربی دسته‌بندی می‌کنند. حروف عامل، حروفی هستند که می‌توانند در اعراب کلمات در جمله تاثیرگذار باشند.
حروف جر در عربی انواع مختلفی دارند. برای شناخت این حروف بهتر است به مثال‌های زیر توجه کنید.
- إلی : به معنی «به طرف»، «تا»، «الی (زمانی و مکانی)»، «به سوی»، «برای (از نظر قیمت)»و «با» در جملات عربی به کار می‌رود. به مثال‌های زیر توجه کنید.
مَن هو أحبُّ الناسِ إلیهِ؟
چه کسی او را بیشتر از همه دوست دارد؟
(ضمایر متصل از جمله کلماتی هستند که می‌توان بعد از حروف جر از آنها استفاده کرد. از آنجا که ضمایر مبنی هستند اعراب این ترکیب محلا مجرور می‌شود.)
ما هِیَ أجمَلُ هَدیَةٍ إلی الناسِ؟
چه چیز هدیه قشنگی برای مردم است؟
(در این جمله از إلی به معنی «برای» استفاده شده و مجرور آن نیز کلمه الناس است.)
- بِ: از بِ معمولا در معنای «در»، «نزد»، «به»، «با»، «به وسیله، و «از طریق» استفاده می‌شود. با این حال، کاربردهای این حرف جر می‌تواند متفاوت باشد. چرا که معنی آن وابسته به کلمه‌ای است که بعد از آن می‌آید. همان‌گونه که از شکلش پیداست، این حرف جر بدون فاصله به مجرور می‌چسبد. به مثال‌های زیر توجه کنید.
حَلُّوا المُشکِلَةَ بِالمُحادثاتْ.
مشکل را از طریق مذاکره حل کردند.
(در این مثال از «بِ» برای نشان دادن راه و روش انجام گرفتن کار استفاده شده‌است.)
هِیَ مُدَرِّسَةٌ بِالجامِعَةِ.
او مدرس دانشگاه است.
(در این مثال حرف «ب» استفاده شده تا جایگاه را نشان دهد.)
هُوَ یَعمَلُ بِاللَیلِ وَ یَنامَ بِالنهارِ.
او در شب کار می‌کند و در روز می‌خوابد.
(در این مثال حرف جر «ب» پیش از ظرف زمان مورد استفاده قرار گرفته است.)
هو یَشتَغِلُ بِالیَدِ.
او با دستش کار می‌کند.
(در این مثال از حرف جر «بِ» در معنی «با» استفاده شده است. به نحوه چسبیدن آن به ال معرفه‌ساز و تغییر شکل ترکیب جار و مجروری توجه کنید. )
- أمامَ: معمولا در معنای «جلوی...»، «قبل از...»، و «در حضور... (مربوط به محل)» در جمله‌های عربی به کار می‌رود. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
لَمْ یَکُنْ أمامَهُ إلّا أن یَستَقیلَ.
(راهی) جز استعفا در مقابلش قرار نمانده بود.
(در این مثال از حرف جر أمام در معنای مجازی آن استفاده شده است.)
وَقَفَ أمامَ البَیتِ.
او جلوی خانه ایستاده بود.
(حرف جر أمام در این جمله برای اشاره به محل قرار گرفتن فاعل مورد استفاده قرار گرفته است.)
- تَحتَ: به معنی «تحتِ»، «زیر»، «در میان» و «در برابر» به کار می‌رود. به مثال‌های زیر توجه کنید.
المَشروعُ تَحتَ التَجرِبَةِ.
پروژه در حال (زیر) آزمایش است.
ما هُوَ تَحتَ الطَّبعِ تَحتَ تَصَرُّفِهِ.
آنچه که زیر چاپ است در اختیار او قرار دارد.
قَتَلُوهُ تَحتَ أعْیُنِنَا.
آنها او را در برابر چشمان‌مان به قتل رساندند.
- جَنْبَ: دو معنی مهم این حرف جر «کنار» و «نزد» است. برای درک بهتر مثال‌های زیر را بخوانید.
رَأَیْناهُ جَنْبَ المَحَطَّةِ.
ما او را کنار ایستگاه دیدیم.
هُمْ وَقَفُوا جَنْباً إلی جنبِ.
آنها کنار یکدیگر ایستاده بودند.
(در این مثال جالب از حرف جر «جنب» در جایگاه مجرور استفاده شده است.)
- خَلْفَ: از این حرف جر برای نشان دادن «پشت چیزی» یا «پشت کسی» استفاده می‌شود. به مثال‌های مربوط به آن توجه کنید.
وَضَعتُ حَقیبَتي خَلفَ الکُرسي.
کیفم را پشت میز گذاشتم.
هو وَقَفَ خَلْفَ الرَئیسِ.
او پشت رئیس ایستاد.
- حَوْلَ: «دور چیزی» یا «درباره چیزی» مهم‌ترین کاربردهای این حرف جر است. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
هم تَناقَشُوا حَوْلَ حَلِّ الْأَلزَمَةِ.
آنها درباره راه حل بحران بحث کردند.
طَرَحَ السُّؤالَ حَوْلَ مُوقِفِهِ.
او سوالی را در مورد جایگاهش مطرح کرد.
- فِي: «در»، «داخل» و «در حین» پر کاربردترین معنی این حرف جر است. به مثال‌های مربوط به آن توجه کنید.
في الأسبوعِ القادم.
در هفته آینده
خَرَجْتُ من البَیْتِ في الصباح.
صبح از خانه خارج شدم.
لاتَعْرِفُ الکَسَلَ فِي حَیاتِها.
او هیچ تنبلی را در زندگی‌اش نمی‌شناسد.
- عِنْدَ: از این حرف جر برای رساندن معنای «هنگام»، «در نزدِ...»، «در» و «با» استفاده می‌شود. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
إجْتَمِعُوا عِنْدَ غُروبِ الشَمْسِ.
آنها هنگام غروب دیدار کردند.
عِنْدي سَیّارَةٌ جدیدةٌ.
من ماشین جدیدی دارم.
(نزد من ماشین جدیدی موجود است.)
- علی: از پر کاربردترین حروف جر در زبان عربی است که هم با فعل همراه می‌شود و هم با اسم. همراهی آن با فعل برای آن است که از یک فعل لازم بتواند یک فعل متعدی مفعولپذیر بسازد. از همراهی‌اش با اسم نیز یک ترکیب جار و مجروری ساخته می‌شود. مهم‌ترین معناهای آن «بالای»، «روی»، «به»، «برای» و «در» است. به مثال‌های مربوط به آن توجه کنید.
زَیدٌ جالِسٌ علی الأرضِ.
زید روی زمین نشست.
الکُتُبُ علی الرَّفِّ.
کتاب‌ها روی طاقچه است.
- عَنْ: معنی «از» پر کاربردترین معنی است که این حرف جر می‌رساند. «از طریق» و «دربارهٔ» نیز می‌تواند از دیگر معانی آن در جمله باشد. به مثال‌های زیر توجه کنید.
سَأَلتُ عَنِ المُعَّلمِ.
از معلم پرسیدم.
المَسجِدُ بَیعدٌ عَنِ البَیتِ.
مسجد از خانه دور است.
تَمَّ حَلَّ المُشکِلَةِ عن طَریقِ المُحادِثاتِ.
حل مشکل از طریق مذاکرات انجام شد.
نکته: گاهی اوقات ممکن است از حرف «ما» به حرف جر عن اضافه شود. در نتیجه ادغام و برای تلفظ راحت‌تر، «ن» حذف شده و جای آن را «مّ» می‌گیرد. مانند مثال زیر:
حَکَتْ لَنا عَمَّا شاهَدَتْ هُناکَ.
برای ما درباره چیزی که در آنجا دید حکایت کرد.
- مَعَ: «با» و «به همراه» مهم‌ترین معنی این حرف جر است. برای فهم بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
سافَرَ مَعهُ إلی مِصرَ.
همراه او به مصر سفر کردم.
معَ ذلک واصَلَ الحِوارَ.
با این وجود مذاکره را ادامه داد.
( در این مثال از «مع ذلک» استفاده شده که حکم اصطلاح را در زبان عربی دارد. از این رو به صورت تحت اللفظی ترجمه نمی‌شود.)
هِیَ لَیْسَتْ مَعَ الحُکومَةِ.
او با حکومت نیست.
- کَ : از این حرف جر برای نشان دادن شباهت و مثل و مانند کردن استفاده می‌شود. مهم‌ترین معناهای آن «مثل»، «به مثابه»، «مانند» و «مثل اینکه» است. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
هِیَ تَعْمَلُ کَخَبیرَةٍ.
او به مثابه یک متخصص کار می‌کند.
یَبْدُو و کَأَنَّهُ لا یَعْرِفُ الحَقیقَةَ.
به نظر می‌رسد، مثل اینکه او حقیقت را نمی‌داند.
- خِلالَ / مِنْ خِلالِ / في خِلالِ: از این حرف جر در زبان فارسی هم استفاده می‌شود و تفاوت معنایی چندان ندارد. «در خلال»، «در طی» و «به وسیله» مهم‌ترین معنایی است که به وسیله این حرف جر انتقال می‌دهیم. به مثال‌های مربوط به آن توجه کنید.
وَصَلَ خِلالَ الأُسبوعِ الأوَّلِ.
او طی هفته اول رسید.
نَجَحَ من خِلالِ مَعرِفَتِهِ الواسِعَةِ.
او به وسیله دانش زیادش موفق شد.
سَیَنْتَخَبُ في خِلالِ عامَیْنِ.
در طی دو سال انتخاب خواهد شد.
- دُوْنَ / بِدُونِ / مِنْ دُونِ: «بدون»، «کمتر از» و «بدون این که» از جمله معناهایی است که می‌توانیم به وسیله این حروف جر به مخاطب انتقال بدهیم. برای درک بهتر به مثال‌های مربوط به آن توجه کنید.
جاءَ دُوْنَ العَشَرَةِ.
کمتر از ده نفر آمدند.
هُوَ خَبیرٌ في المَوجاتِ دُونَ القَصیرة.
او متخصص امواج بلند دارای بسامد بالا است.
أنتم تَأَخَّروا دُونَ / بِدونَ / مِن دُونَ سَببٍ.
شما بدون دلیل دیر آمدید.
- لِ: وقتی بخواهیم درباره دلیل و علت چیزی صحبت کنیم می‌توانیم به سراغ این حرف جر برویم. «برای»، «به خاطر» و «تا اینکه» می‌تواند از جمله معانی حرف جر «لِ» باشد. به مثال‌های مربوط به آن توجه کنید.
فَشِلَتْ لِأسبابِ کَثیرَةٍ.
او به خاطر دلایل زیادی شکست خورد.
هُوَ عَمَلَ لَهم.
او برای آنها کار می‌کرد.
هو هَرِبَ لِلْحَیْلُولَةِ دُونَ حُدُوثِ المَشاکِلِ.
او فرار کرد تا از وقوع مشکلات جلوگیری کند.
حروف جر و ضمیر
گاهی‌اوقات ممکن است ترکیب جار و مجروری در جمله نه با یک کلمه مستقل، بله با یک ضمیر متصل ساخته شود. به این ترتیب اعراب این ترکیب «محلا مجرور» خواهد بود. نکته‌ای که هنگام استفاده از این ترکیب باید مدنظر قرار دهیم این است که به دلیل چسبیدن ضمیر به حرف جر ممکن است شکل نوشتاری آن تغییر کند. از این باید به رسم‌الخط آن در جمله‌ها توجه کنیم. برای درک بهتر به جدول‌هایی که در آنها برخی از حروف جر همراه با ضمایر عربی آمده توجه کنید.
| جدول حرف جر من همراه با برخی از ضمایر متصل | |
| حرف جر + ضمیر | ترجمه |
| مِن + هو = مِنهُ | از او.. |
| مِن + هم = مِنهُم | از آنها... |
| مِن + أنتَ = مِنکَ | از تو ... |
| مِن + أنتم = مِنکُم | از شما.... |
| من + أنا = مِنّي | از من... |
| مِن + نحن = مِنّا | از ما... |
با توجه به جدول حرف جر من و ضمایر متصل، متوجه می‌شویم که هنگام استفاده از ضمایر متصل «ي» باید از «نون وقایه» استفاده کنیم. به این ترتیب که میان حرف جر من و ضمیر متصل یک نون وقایه قرار می‌گیرد که باعث می‌شود حرف نون به صورت مشدد تلفظ شود. برای درک بهتر به کادر زیر توجه کنید.
مِن + ن + ي = مِنّي
در جدول زیر می‌توانید نحوه اتصال ضمایر متصل به حرف جر «لِ» را مشاهده کنید.
| جدول حرف جر لِ همراه با برخی از ضمایر متصل | |
| حرف جر + ضمیر | ترجمه |
| لِ + هو = لَهُ | برای او.. |
| لِ + هم = لَهم | برای آنها... |
| لِ + أنتَ = لَکَ | برای تو ... |
| لِ + أنتم = لَکم | برای شما.... |
| لِ + أنا = لِي | برای من... |
| لِ + نحن = لَنا | برای ما... |
بر اساس آنچه که در جدول آمده می‌فهمیم که علامت کسره حرف جر لِ بعد از چسبیدن به ضمایر متصل به «فتحه» تغییر پیدا می‌کند و تنها هنگام استفاده از آن با ضمیر متصل «ي» است که دست نخورده باقی می‌ماند. در ادامه جدول همراهی ضمایر متصل با حرف جر «بِ» را مشاهده می‌کنید.
| جدول حرف جر بِ همراه با برخی از ضمایر متصل | |
| حرف جر + ضمیر | ترجمه |
| بِ + هو = بِهِ | با او... |
| بِ + هم = بِهم | با آنها... |
| بِ + أنتَ = بِکَ | با تو... |
| بِ + أنتم = بِکُم | با شما... |
| بِ + أنا = بِي | با من... |
| بِ + نحن = بِنا | با ما... |
با اضافه شدن ضمایر متصل مربوط به صیغه‌های غائب مثل «ه» و «هم» و... به حرف جر بِ، برای تلفظ راحت‌تر، حرکت ضمه آنها به کسره تغییر پیدا می‌کند. در سایر ضمایر حرکت آوایی دست نخورده باقی می‌ماند. جدول بعدی مربوط به همراهی ضمایر متصل با حرف جر في است که مشاهده می‌کنید.
| جدول حرف جر في همراه با برخی از ضمایر متصل | |
| حرف جر + ضمیر | ترجمه |
| في + هو = فیهِ | در او... |
| في + هم = فیهِم | در آنها... |
| في + أنتَ = فیکَ | در تو... |
| في + أنتم = فیکُم | در شما... |
| في + أنا = فيَّ | در من... |
| في + نحن = فينا | در ما... |
مطابق با آنچه که در جدول نوشته شده برای حرکت ضمه ضمایر متصل هنگام اتصال به حرف جر «في» به کسره تبدیل می‌شود. در ادامه جدول حرف جر علی را همراه با ضمایر متصل مشاهده می‌کنید.
| جدول حرف جر علی همراه با برخی از ضمایر متصل | |
| حرف جر + ضمیر | ترجمه |
| علی + هو = علیه | روی او... |
| علی + هم = علیهم | روی آنها... |
| علی + أنتَ = علیکَ | روی تو... |
| علی + أنتم = علیکم | روی شما... |
| علی + أنا = علیَّ | روی من... |
| علی + نحن = علینا | روی ما... |
وقتی ضمیر متصل «ي» بخواهد به حرف جر علی بچسبد، «ی» انتهای آن مشدد می‌کند. جدول مربوط به نحوه اتصال ضمایر به حرف جر إلی و ترجمه مربوط به آن است.
| جدول حرف جر إلی همراه با برخی از ضمایر متصل | |
| حرف جر + ضمیر | ترجمه |
| إلی + هو = إلَیهِ | به سوی او... |
| إلی + هم = إلَیهِم | به سوی آنها... |
| إلی + أنتَ =إلَیکَ | به سوی تو... |
| إلی + أنتم = إلَیکم | به سوی شما... |
| إلی + أنا = إلیَّ | به سوی من... |
| إلی + نحن = إلَینا | به سوی ما... |
حرف جر إلی نیز هنگام اضافه شدن مضیر متصل «ي»، انتهای حرف جر علامت تشدید می‌گیرد. همچنین برای تلفظ راحت‌تر، حرکت ضمه ضمایر غائب به کسره تبدیل می‌شود. آخرین جدول به نحوه همراهی ضمایر متصل با حرف جر عن اختصاص دارد که در ادامه مشاهده می‌کنید.
| جدول حرف جر عن همراه با برخی از ضمایر متصل | |
| حرف جر + ضمیر | ترجمه |
| عن + هو = عنهُ | از او... |
| عن + هم = عنهم | از آنها... |
| عن + أنتَ = عنکَ | از تو... |
| عن + أنتم = عنکم | از شما... |
| عن + أنا = عنيّ | از من... |
| عن + نحن = عنّآ | از ما... |
در حرف جر عن نیز همانند حرف جر «مِن»، برای اضافه کردن ضمیر متصل «ي» به آخر آن، نیازمند نون وقایه هستیم. یعنی باید میان «عن» و ضمیر «ي» از یک نون وقایه استفاده و نون انتهایی آن را مشدد کنیم تا راحت‌تر تلفظ شود. در سایر ضمایر متصل تغییری ایجاد نمی‌شود.
متعدی کردن فعل عربی با حرف جر
در زبان عربی فعل‌ها دو دسته هستند. یک دسته «فعل لازم» است که از ترکیب فعل و فاعل تشکیل می‌شود و نیازی به مفعول ندارد. دسته دیگر افعال عربی را «فعل متعدی» تشکیل می‌دهد. این دسته از افعال برای کامل شدن معنایشان در جمله به «مفعول» نیاز دارند. گاهی‌اوقات ممکن است که فعل ذاتا متعدی باشد و مفعول بپذیرد. در برخی مواقع ممکن است برای ساخت فعل متعدی آن را به باب‌های عربی ببریم تا مفعولپذیر شوند. مثل کاری که دو باب «افعال» و «تفعیل» با فعل‌های لازم انجام می‌دهد.
یکی از روش‌های دیگر برای ساخت فعل متعدی، اضافه کردن یک حرف جر به فعل لازم است تا از آن یک فعل مفعولپذیر بسازیم. به کار بردن حروف جر با افعال تابع قانون خاصی نیست و برای شناختن و فهمیدن این روش فقط باید به فرهنگ لغت عربی یا «مُعجم» مراجعه کنیم. برای درک بهتر نحوه کارکرد فعل‌های لازم همراه با حرف جر به مثال‌های زیر توجه کنید.
مَن جَاءَ بِالحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمثَالِها.
هر کسی کار نیکی را با خودش بیاورد ده برابر پاداش می‌گیرد.
( فعل جاء به معنی آمدن یک فعل لازم است که در این مثال با حرف جر بِ همراه شده و معنی‌اش به «آوردن» تغییر پیدا کرده. در نتیجه می‌توانیم بگوییم جاءَ یعنی آمد و «جاءَ بِ» یعنی آورد.)
ذَهَبَ مُحَمَّدٌ.
محمد رفت.
***
ذَهَبَ مُحَمَّدٌ بِسَعیدٍ.
محمد سعید را برد.
(در جمله اول ذهب به معنی رفت یک فعل لازم است که به مفعول نیاز دارد. اما زمانی که در جمله دوم حرف جر بِ با آن همراه شده به یک فعل متعدی به معنی برد تبدیل شده است.)
سوالات رایج درباره حروف جر در عربی
در این بخش به برخی از سوالات پر تکرار مربوط به حروف جر در عربی به طور خلاصه پاسخ می‌دهیم.
جار و مجرور چیست ؟
منظور از جار و مجرور ترکیبی است که از یک حرف جر و یک اسم بعد از آن تشکیل شده باشد.
حروف جر چه حروفی هستند؟
حرف جر، حرفی است که به تنهایی معنا ندارند بلکه با قرار گرفتن در جمله و در کنار سایر کلمات می‌تواند معنی پیدا کند.
تمرین مربوط به حروف جر در عربی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «حروف جر در عربی»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شامل ۵ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
۱. در این عبارت چند مجرور وجود دارد؟ «بلادُنا غَنیةٌ بِالنفطِ و هی تُصدرُ قِسماً إلی البلدَینِ الکبیرینْ.»
دو
سه
چهار
پنج
ضمیر نا - نفط - ضمیر ها - بلدین و کبرین
۲. در کدام عبارت حرف جر درست ترجمه نشده است؟ الف) عَلیکم بمکارم الأخلاق : به صفات برتر اخلاقی پایبند باشید. - ب) و لقد نصرکم ببدرٍ: و خدا شما را با بدر یاری کرد. - ج) أنا سَمعتُ هذا الکلام عنک: من این سخن را درباره تو شنیدم. - د) حتی تنفقوا مما تُحبون: تا انفاق کنید از آنچه دوست دارید.
الف
ب
ج
د
۳. در این عبارت جار و مجرور کدام است؟ «وَ انصرنا علی القوم الکافرین.»
و انصرنا
الکافرین
علی القوم
علی
۴. در کدام عبارت حرف جر به چشم نمی‌خورد؟ الف) لِمَ لا تسألین المدیرة عن البرنامج. - ب) الهم انفعني بما علمتَّنی رحیماً. - ج) ندرس جمیعاً من الصباح إلی اللیل. - د) یجتهد دائماً من یعرف الهدف حقاً.
الف
ب
ج
د
۵. جار و مجرور در این عبارت کدام است؟ «و ادخلني برحمتک في عبادِکَ الصالحین.»
برحمة - في عباد
في عباد
في عباد - الصالحین
برحمة
جمع‌بندی
در این نوشته از مجله فرادرس، درباره حروف جر و جایگاه آن در جملات عربی مطالبی آموختیم. فهمیدیم که حرف جر، حرفی است که به تنهایی معنا ندارند بلکه با قرار گرفتن در جمله و در کنار سایر کلمات می‌تواند معنی پیدا کند. بعد از این حروف معمولا یک اسم یا ضمیر به کار می‌رود. در نتیجه ترکیبی که می‌سازند «جار و مجرور» نام می‌گیرد. هرگاه بعد از حروف جر ضمیر بیاد اعراب آن ترکیب، محلا مجرور می‌شود.
