فرادرسثلاثی مجرد چیست؟ – به زبان ساده + مثال و تمرین
برای پاسخ به سوال ثلاثی مجرد چیست می‌توانیم بگوییم که به فعلی گفته می‌شود که صیغه یک ماضی آن به جز سه حرف اصلی ریشه فعل، حرف دیگری نداشته باشد. بر همین اساس، فعل‌های عربی به چند دسته ثلاثی، رباعی، خُماسی و سُداسی تقسیم‌بندی می‌شوند. در این مطلب از مجله فرادرس، قصد داریم فعل ثلاثی مجرد، نحوه صرف کردن آن و تفاوت آن با ثلاثی مزید را همراه با مثال بررسی کنیم. با استفاده تمرین‌های پایانی متن نیز می‌توانیم میزان یادگیری‌مان از این مبحث را بسنجیم.
معنی ثلاثی مجرد در عربی
در زبان عربی فعلها را باید از ریشه آن ساخت. برای این کار می‌توانیم به مصدر فعل عربی در فرهنگ لغات یا مُعجم مراجعه کنیم. بعد از آن باید به شکل صرف شده آن فعل برویم. هر وقت که دیدیم یک فعل، در صیغه یک ماضی یا صیغه للغائب خود به جز سه حرف اصلی، حرف اضافه دیگری نداشت، باید بدانیم که با یک فعل ثلاثی مجرد طرف هستیم. برای درک بهتر مبحث مصدر و صیغه للغائب فعل به جدول زیر توجه کنید.
| جدول مصدر و صیغه یک فعل ثلاثی مجرد | |
| مصدر | للغائب ماضی |
| سماع | سَمِعَ |
| نصرة | نَصَرَ |
| دروس | دَرَسَ |
با توجه به جدول بالا می‌توانیم نتیجه بگیریم که سه فعل «سَمَعَ»، «نَصَرَ» و «دَرَسَ» از جمله افعال ثلاثی مجرد هستند. در مقابل فعل ثلاثی مجرد، با افعال ثلاثی مزید طرف هستیم. همان‌طور که از اسمش پیداست، فعل ثلاثی مزید به فعلی گفته می‌شود که چیزی اضافه‌تر داشته باشد.
هر وقت فعلی را دیدیم که در صیغه مفرد مذکر غائب خود به جز سه حرف اصلی حرف اضافه دیگری هم داشت، باید آن را یک فعل ثلاثی مزید به حساب بیاوریم. برای ساخت فعل ثلاثی مزید در زبان عربی باید آن را به باب ببریم. در ادامه با انواع بابهای عربی و تاثیر آنها بر معنی فعل آشنا می‌شوید. اما پیش از آن باید وزن صرف فعل ثلاثی مزید در سه وزن ماضی، مضارع و امر آشنا شویم.
صرف فعل ماضی ثلاثی مجرد
وقتی از فعل ماضی استفاده می‌کنیم که بخواهیم درباره کاری که در زمان گذشته انجام شده صحبت کنیم. اگر بخواهیم درباره اینکه فعل ثلاثی مجرد چیست بیشتر بدانیم، باید این نکته را در نظر داشته باشیم که افعال ثلاثی مجرد در زمان ماضی بر سه وزن «فَعَلَ، فَعِلَ و فَعُلَ» صرف می‌شوند. با توجه به وزن‌های سه‌گانه می‌توانیم بگوییم که وزن‌های صرف فعل ماضی ثلاثی مجرد فاءالفعل و لام‌الفعل‌شان مفتوح است و تنها در حرکت عین الفعل با یکدیگر تفاوت دارند. بر همین اساس وزن صرف فعل ماضی ثلاثی مجرد وزن مشخصی است که نمونه‌ای از آن را در جدول زیر مشاهده می‌کنید.
| جدول وزن صرف شده فعل ماضی ثلاثی مجرد با مثال | |
| وزن فعل ماضی | فعل ماضی با معنی |
| فَعَلَ | دَرَسَ (درس خواند) |
| فَعَلا | دَرَسا (درس خواندند) |
| فَعَلوا | دَرَسوا (درس خواندند) |
| فَعَلَتْ | دَرَستْ (درس خواند) |
| فَعَلَتا | دَرَسَتا (درس خواندند) |
| فَعَلنَ | دَرَسنَ (درس خواندند) |
| فَعَلتَ | دَرَستَ (درس خواندی) |
| فَعَلتما | دَرَستما (درس خواندید) |
| فَعَلتم | دَرَستم (درس خواندید) |
| فَعَلتِ | دَرَستِ (درس خواندی) |
| فَعَلتما | دَرَستما (درس خواندید) |
| فَعَلتنَّ | دَرَستنَّ (درس خواندید) |
| فَعَلتُ | دَرَستُ (درس خواندم) |
| فَعَلنا | دَرَسنا (درس خواندیم) |
بر اساس آنچه فعل‌های درون جدول نشان می‌دهد، در فعل ماضی تنها تغییرات در انتهای فعل صورت می‌گیرد. به این ترتیب که در صیغه‌های مثنی و جمع با اضافه شدن ضمیر به انتهای فعل شکل آنها تغییر می‌کند. برای درک بهتر تاثیر فعل ماضی بر معنی جملات به مثال‌های زیر توجه کنید.
رَجَعَ سجادٌ مِن المدرسة حَزیناً.
سجاد با ناراحتی از مدرسه برگشت.
(در این مثال چون سجاد فاعل است پس از فعل در صیغه مفرد مذکر غائب استفاده شده است.)
وَقَعَتْ هَذِهِ الحِکایَةِ قَبْلَ أربَعینَ سنةً.
این داستان چهل سال قبل اتفاق افتاد.
(از آنجا که حکایة فاعل جمله به حساب می‌آید، از فعل ماضی در صیغه مفرد مونث غائب یا للغائبة استفاده شده است.)
حَزِنَ الطلاب و قالوا:«فَقَدنا حافِلَتنا.»
دانش‌آموزها ناراحت شدند و گفتند «اتوبوس‌مان را از دست دادیم.»
در مثال بالا، طلاب در این جمله فاعل است. اما چون از فعل در ابتدای جمله استفاده شده بنابراین صیغه للغائب آن به کار رفته است. چون که در زبان عربی فعل در ابتدای جمله همواره به شکل مفرد به کار می‌رود. اما افعال میانی جمله مثل قالوا همگی در صیغه مناسب یعنی جمع مذکر غائب به کار رفته است.
انواع فعل ماضی ثلاثی مجرد
تا اینجا برای فهمیدن اینکه فعل ثلاثی مجرد چیست تنها شکل ماضی ساده یا ماضی مطلق آن را بررسی کردیم. اما از آنجا که افعال در زمان گذشته با تقدم و تاخر اتفاق می‌افتند، انواع فعل ماضی مثل ماضی استمراری عربی، ماضی بعید عربی و ماضی نقلی عربی وجود دارد که تعریف و نحوه ساخت هر یک از آنها را در ادامه می‌خوانید.
نکته: اساس و پایه ساخت انواع فعل ماضی، همان ماضی ساده یا ماضی مطلق است.
فعل ماضی بعید ثلاثی مجرد
ساختن فعل ماضی بعید نیازمند دو قسمت است. قسمت اول آن را شکل صرف شده فعل ناقصه کان تشکیل می‌دهد. بخش دوم آن را نیز فعل ماضی مطلق یا ماضی ساده می‌سازد. با همراهی این دو فعل می‌توانیم مفهومی بسازیم که نشان بدهد یک کار در زمان گذشته قبل از انجام گرفتن کار دیگر، تمام شده و به پایان رسیده است. یعنی اگر زمان گذشته را به عنوان یک خط در نظر بگیریم، فعل ماضی ساده یک نقطه در این خط محسوب می‌شود و فعل ماضی بعید نقطه‌ای است که قبل از آن قرار می‌گیرد. برای درک بهتر به جدول زیر توجه کنید.
| جدول صرف فعل ماضی بعید ثلاثی مجرد | |
| فعل | معنی |
| کان دَرَس | درس خوانده بود |
| کانا دَرَسا | درس خوانده بودند |
| کانوا دَرَسوا | درس خوانده بودند |
| کانتْ دَرَستْ | درس خوانده بود |
| کانتا دَرَستا | درس خوانده بودند |
| کنَّ درسنَ | درس خوانده بودند |
| کنتَ دَرَستَ | درس خوانده بودی |
| کنتما درستما | درس خوانده بودید |
| کنتم درستم | درس خوانده بودید |
| کنتِ دَرَستِ | درس خوانده بودی |
| کنتما درستما | درس خوانده بودید |
| کنتنَّ درستنَّ | درس خوانده بودید |
| کنتُ درستُ | درس خوانده بودم |
| کنّا درسنا | درس خوانده بودیم |
برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
کان مُحمدٌ أکمَلَ قراءةَ القِصةِ قبلَ قلیلٍ.
محمد خواندن قصه را کمی قبل تمام کرده بود.
(در این مثال با استفاده فعل ماضی بعید نشان دادیم که محمد قبل از شروع احتمالی کاری دیگر مشغول چه کاری بوده است.)
ما کان الوَقتُ قد بَلَغَ الخامِسةَ حتیّ حَضَرَ أحَدُهم.
هنوز ساعت پنج نشده بود که یکی از آنها حاضر شد.
(در این جمله با استفاده از فعل ماضی بعید نشان دادیم که رسیدن یکی از افراد در زمان گذشته دقیقا در چه ساعتی اتفاق افتاده است.)
فعل ماضی نقلی ثلاثی مجرد
از فعل ماضی نقلی عربی برای صحبت کردن درباره کاری استفاده می‌کنیم که در گذشته انجام شده اما آثاری از آن تا زمان حال باقی مانده باشد. شیوه ساختن چنین زمانی در زبان عربی ساده است. کافی است از کلمه «قد» قبل از فعل ماضی مطلق یا ساده استفاده کنیم. برای درک بهتر به جدول فعل ماضی نقلی ثلاثی مجرد و معنی آن توجه کنید.
| جدول صرف فعل ماضی نقلی ثلاثی مجرد | |
| فعل | معنی |
| قد دَرَسَ | خوانده‌است |
| قد دَرَسَا | خوانده‌اند |
| قد دَرَسوا | خوانده‌اند |
| قد دَرَسَتْ | خوانده‌است |
| قد دَرَسَتا | خوانده‌اند |
| قد دَرَسنَ | خوانده‌اند |
| قد دَرَستَ | خوانده‌ای |
| قد دَرَستما | خوانده‌اید |
| قد دَرَستم | خوانده‌اید |
| قد دَرَستِ | خوانده‌ای |
| قد دَرَستما | خوانده‌اید |
| قد دَرَستنَّ | خوانده‌اید |
| قد دَرَستُ | خوانده‌ام |
| قد دَرَسنا | خوانده‌ایم |
نکته: برای منفی کردن فعل ماضی نقلی ثلاثی مجرد باید از فرمول «لم + فعل مضارع» استفاده کنیم. فعل مضارع باید در همان صیغه فعل ماضی به کار برود. همچنین باید توجه کنیم که انتهای فعل مضارع مجزوم شود، چراکه حرف لم از حروف مجزوم‌ساز است.
برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
قد وَصَلتُ ألیُوْمَ مُبَکِّراً.
امروز زود رسیده‌ام.
(اثرات زود رسیدن فاعل این جمله تا زمان صحبتش باقی مانده است. از این رو، از فعل ماضی نقلی استفاده کرده است.)
لَمْ أَصِلْ ألیُوْمَ مُبَکِّراً.
امروز زود نرسیده‌ام.
(در این مثال برای منفی کردن فعل ماضی نقلی از صیغه متکلم فعل مضارع آن استفاده کرده و انتهای فعل را مجزوم کرده‌ایم.)
ماضی استمراری ثلاثی مجرد
هدف استفاده از ماضی استمراری در جملات این است که نشان دهیم یک کاری در زمان گذشته نه به یک باره، بلکه به صورت مستمر و تدریجی انجام شده یا روند انجام شدن آن ادامه‌دار بوده است. ماضی استمراری در عربی از دو قسمت تشکیل شده. بخش اول شکل صرف شده فعل ناقص کان است. بخش دوم آن که ربطی به فعل ماضی ندارد، شکل صرف شده فعل مضارع عربی از ریشه فعلی است که در زمان گذشته انجام شده‌است.
یعنی برای ساختن فعل ماضی استمراری باید یک بار فعل کان را صرف کنیم و یک بار فعل مضارع را. سپس هر دوی آنها را در صیغه یکسان به کار می‌بریم تا فعل ماضی استمراری ساخته باشیم. برای درک بهتر این سوال که ثلاثی مجرد چیست بهتر است به جدول صرف فعل ماضی استمراری و معنی آن توجه کنید.
| جدول صرف فعل ماضی استمراری ثلاثی مجرد | |
| فعل | معنی |
| کان یَدرُسُ | درس می‌خواند |
| کانا یَدرسان | درس می‌خواندند |
| کانوا یدرسون | درس می‌خواندند |
| کانت تدرسُ | درس می‌خواند |
| کانتا تدرسان | درس می‌خواندند |
| کنَّ یدرسنَ | درس می‌خواندند |
| کنتَ تدرسُ | درس می‌خواندی |
| کنتما تدرسان | درس می‌خواندید |
| کنتم تدرسون | درس می‌خواندید |
| کنتِ تدرسینَ | درس می‌خواندی |
| کنتما تدرسان | درس می‌خواندید |
| کنتنَّ تدرسنَ | درس می‌خواندید |
| کنتُ أدرسُ | درس می‌خواندم |
| کنا ندرسُ | درس می‌خواندیم |
برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
صدیقي کان یِعملُ في وِزارةِ الصَناعةْ.
دوستم در وزارت صنایع کار می‌کرد.
(از آنجا که صدیق مفرد مذکر غائب هر دو قسمت فعل ماضی استمراری عربی در صیغه للغائب به کار رفته است.)
کنّا نِلبسُ المَلابسَ القُطنیةَ في الصَّیفِ.
در تابستان لباس‌های نخی (پنبه‌ای) می‌پوشیدیم.
(فاعل این جمله صیغه ۱۴ یا متکلم مع‌الغیر است.)
هم کانوا یُشاهِدون التِلِفزیونَ في المَساءْ.
آنها بعد الظهر تلویزیون تماشا می‌کردند.
(انجام‌دهنده کار جمع مذکر غائب است. از این رو، هر دو فعل در صیغه غايبون به کار رفته است.)
برای فهمیدن اینکه ثلاثی مجرد چیست آنچه که توضیح دادیم مربوط به صرف فعل ماضی ثلاثی مجرد است. برای صرف فعل مضارع از نوع ثلاثی مجرد باید از فرمول دیگری استفاده کنیم که در ادامه می‌خوانید.
صرف فعل مضارع ثلاثی مجرد
فعل مضارع برای صحبت درباره کارهایی است که همین الان در حال وقوع است یا قرار است که در آینده خیلی نزدیک انجام شود. ساخت فعل مضارع از نوع ثلاثی مجرد ساده است. کافی است ریشه‌های فعل را به وزن مخصوص آنها ببریم. مهم‌ترین شاخصه فعل مضارع در زبان عربی حضور حروف «أتین» در این افعال است. منظور از أتین، چهار حرف «الفَ»، «ت»، «ی» و «ن» است که ابتدای تمامی افعال مضارع و قبل از ریشه فعل مورد استفاده قرار می‌گیرد.
از سوی دیگر، این موضوع را باید مدنظر قرار دهیم که «فعل مضارع معرب است و در حالت عادی اعراب آن مرفوع است.» اعراب مرفوع فعل مضارع در صیغه‌های مفرد به شکل ضمه در انتهای فعل پدیدار می‌شود. در صیغه‌های جمع نیز از «نون عوض رفع» برای نشان دادن اعراب مرفوع فعل مضارع استفاده می‌کنیم. برای درک بهتر، به جدول زیر که صرف مضارع و نمونه‌ای از این فعل را همراه با معنی دارد، توجه کنید.
| جدول وزن صرف شده فعل مضارع ثلاثی مجرد با مثال | |
| وزن | فعل مضارع با معنی |
| یَفعُلُ | یَدرُسُ (درس می‌خواند) |
| یَفعُلان | یَدرُسان (درس می‌خوانند) |
| یَفعُلون | یَدرُسُون (درس می‌خوانند) |
| تَفعُلُ | تَدرُسُ (درس می‌خواند) |
| تَفعُلان | تَدرُسان (درس می‌خوانند) |
| یَفعُلنَ | یَدرُسنَ (درس می‌خوانند) |
| تَفعُلُ | تَدرُسُ (درس می‌خوانی) |
| تَفعُلان | تَدرُسان (درس می‌خوانید) |
| تَفعُلون | تَدرُسون (درس می‌خوانید) |
| تَفعُلینَ | تَدرُسینَ (درس می‌خوانی) |
| تَفعُلان | تَدرُسان (درس می‌خوانید) |
| تَفعُلنَ | تَدرُسنَ (درس می‌خوانید) |
| أفعُلُ | أدرُسُ (درس می‌خوانم) |
| نَفعُلُ | نَدرُسُ (درس می‌خوانیم) |
برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
یَجِبُ أن نَنتَظِرَ إبراهیمَ.
باید که منتظر ابراهیم باشیم.
(در این جمله دو فعل مضارع وجود دارد که اولی مضارع مرفوع است. اما فعل مضارع دوم به دلیل همراهی با حرف ناصبه أن به فعل مضارع منصوب تبدیل شده که در ادامه توضیح آن را می‌خوانید.)
تَخرُجِ الطالباتِ مِن بُیوتِهنَّ و یَرکِبنَ الحافِلةَ معاً.
دانش‌آموزان از خانه‌هایشان خارج می‌شوند و همراه هم سوار اتوبوس می‌شوند.
(در این مثال فاعل جمع مونث غائب است، ولی از آنجا که فعل در ابتدای جمله به صورت مفرد به کار می‌رود از صیغه للغائبة استفاده شده و فعل دوم در صیغه درستش به کار رفته است.)
انواع فعل مضارع ثلاثی مجرد
فعل مضارع یکی دیگر از جنبه مهم رسیدن به پاسخ سوال ثلاثی مجرد چیست به حساب می‌آید. اهمیت یاد گرفتن فعل مضارع ثلاثی مجرد از آن جهت است که می‌توانیم با آن انواع فعل مضارع منصوب و مجزوم از نوع ثلاثی مجرد بسازیم. بر همین اساس می‌توانیم فعل مضارع را به دو دسته منصوب و مجزوم تقسیم‌بندی کنیم. در ادامه هر یک از این نوع را با توضیح مختصر و همرا به مثال آنها می‌خوانید.
فعل مضارع منصوب
با آمدن یکی از حروف ناصبه بر سر فعل مضارع می‌توانیم از آن فعل مضارع منصوب بسازیم. همان‌طور که از اسمش پیداست، اثرات حروف ناصبه باعث می‌شود تا اعراب مرفوع فعل مضارع به منصوب تغییر کند. در نتیجه در صیغه‌های مفرد، انتهای فعل علامت فتحه می‌گیرد و در صیغه‌های جمع نون عوض رفع حذف می‌شود. برای درک بهتر به فعل مضارعی با حرف ناصبه لَنْ منصوب شده توجه کنید.
| جدول صرف فعل مضارع منصوب از نوع ثلاثی مجرد | |
| فعل مضارع منصوب | معنی |
| لن یَدرُسَ | درس نخواهد خواند |
| لن یَدرُسا | درس نخواهند خواند |
| لن یَدرُسُوا | درس نخواهند خواند |
| لن تَدرُسَ | درس نخواهد خواند |
| لن تَدرُسا | درس نخواهند خواند |
| لن یَدرُسنَ | درس نخواهند خواند |
| لن تَدرُسَ | درس نخواهی خواند |
| لن تَدرُسا | درس نخواهید خواند |
| لن تَدرُسوا | درس نخواهید خواند |
| لن تَدرُسي | درس نخواهی خواند |
| لن تَدرُسا | درس نخواهید خواند |
| لن تَدرُسنَ | درس نخواهید خواند |
| لن أدرُسَ | درس نخواهم خواند |
| لن نَدرُسَ | درس نخواهیم خواند |
با استفاده از فعل مضارع منصوب می‌توانیم جملاتی با افعال مرکب بسازیم. در ابتدا لازم است با برخی از پرکاربردترین حروف ناصبه در زبان عربی آشنا شویم. «أن، لن، کَیْ، حتی و لِ» از حروف ناصبه پر تکرار در زبان عربی هستند. که توضیح مختصر هر یک از آنها را در ادامه می‌خوانید.
- حرف ناصبه أن: نام دیگرش أن مصدریه است. برای توضیح درباره آرزو، نگرانی و تقاضا می‌توانیم از این حرف استفاده کنیم.
أَطلُبُ مِنکم أن تَرجَعوا إلی بیوتِکُم.
از شما می‌خواهم که به خانه‌هایتان برگردید.
- حرف ناصبه لن: قرار گرفتن این حرف بر سر فعل مضارع به آن معنی «مستقبل منفی» می‌دهد. در نتیجه نقطه مقابل فعل‌های مضارعی هستند که با س و سوف همراه شده‌اند.
لَنْ تَرجَعي إلی البیتِ.
تو به خانه باز نخواهی گشت.
- حرف ناصبه کَیْ: وقتی بخواهیم درباره دلیل و علت کاری صحبت کنیم می‌توانیم کی را پیش از فعل مضارع به کار ببریم. گاهی ممکن است این حرف ناصبه را همراه با حرف جر «لِ» ببینیم.
سَألَ الصدیقَ لِکَیْ یَعرِفَ المَکانِه.
از آن دوست سوال کرد تا که جایگاهش را بشناسد.
- حرف ناصبه حتی: با آمدن این حرف می‌توانیم معنای «تا اینکه» یا «تا وقتی که» را برسانیم.
إِسأَلْ حتّی تَعرِفَ المَعنی.
بپرس تا اینکه معنی را بفهمی.
- حرف ناصبه لِ : این حرف ناصبه بدون فاصله به فعل می‌چسبد و آن را منصوب می‌کند. از حرف ناصبه لِ برای نشان دادن دلیل و علت انجام یک کار استفاده می‌شود.
أَدرُسُ النَحوْ لِأتقِنَ اللُغةَ العَرَبیةَ.
نحو می‌خوانم تا به زبان عربی مسلط شوم.
فعل مضارع مجزوم
منظور از فعل مضارع مجزوم فعلی است که با یکی از ادوات جزم همراه شده باشد. این ادوات عبارتند از «لم، لما، فعل امر، لای نهی و اسامی شرط».
زمانی که یکی از ادات جزم پیش از فعل مضارع استفاده شود، انتهای فعل مضارع مجزوم می‌شود. یعنی ضمه در صیغه‌های مفرد به ساکن تبدیل و نون عوض رفع در صیغه‌های مثنی و جمع حذف می‌شود. در ادامه بررسی ثلاثی مجرد چیست یکی از مهم‌ترین اشکال فعل مضارع مجزوم، یعنی فعل امر را می‌خوانید.
فعل امر
برای ساختن فعل امر عربی به ۱۴ صیغه فعل مضارع نیاز داریم. در شش صیغه غائب می‌توانیم با وارد کردن «لام امر» از آن فعلی با معنی امری بسازیم. اما برای ساختن فعل امر ثلاثی مجرد ابتدا حرف «ت» را ابتدای صیغه‌ها حذف می‌کنیم. به جای آن یک الف می‌گذاریم و حرکتش را بر اساس آنچه عین‌الفعل دارد تعیین می‌کنیم. یعنی برای عین الفعل مضموم از «أُ» و برای عین‌الفعل مفتوح و مجرور از «إِ» استفاده می‌کنیم.
نکته: الف ابتدایی فعل امر هیچ‌وقت علامت فتحه نمی‌پذیرد.
برای درک بهتر به جدول صرف امر ثلاثی مجرد توجه کنید.
| جدول صرف فعل امر ثلاثی مجرد | |
| فعل امر | معنی |
| لِیدرُسْ | باید درس بخواند |
| لِیدرُسا | باید درس بخوانند |
| لِیدرُسوا | باید درس بخوانند |
| لِتَدرُسْ | باید درس بخواند |
| لِتَدرُسا | باید درس بخوانند |
| لِیدرُسنَ | باید درس بخوانند |
| أُدرُسْ | درس بخوان |
| أُدرُسا | درس بخوانید |
| أُدرُسوا | درس بخوانید |
| أُدرُسي | درس بخوان |
| أُدرُسا | درس بخوانید |
| أُدرُسنَ | درس بخوانید |
| لأدرُسْ | باید درس بخوانم |
| لِنَدرُسْ | باید درس بخوانیم |
نکته: صیغه‌های مضارع للغائبات و للمخاطبات یعنی جمع مونث غائب و جمع مونث مخاطب هیچ‌وقت مجزوم نمی‌شوند و نون انتهایی آن باقی می‌ماند (چون ضمیر است).
تفاوت سایر افعال مضارع مجزوم با فعل امر در این است که با آمدن ادات جزم، حروف أتین ابتدایی فعل مضارع دست نخورده باقی می‌ماند و تنها انتهای آنها مجزوم می‌شود. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
لِیأخُذْ علیٌ أُختُهُ إلی طَبیبِ أسنان.
علی باید خواهرش را به دندان‌پزشکی ببرد.
(در این مثال چون علی از صیغه‌های غائب است فعل را با استفاده از لام امر مجزوم کرده‌ایم.)
یا تلمیذات! أُخرُجنَ مِنَ البَیتِ و أرکِبنَ الحافلةَ و لا تتأَخَّرْ في الطَریقِ.
ای دانش‌آموزها، از خانه خارج شوید، سوار اتوبوس شوید و در راه تاخیر نکنید.
در این مثال، برای دستور دادن به خروج و سوار شدن از فعل امر استفاده شده اما برای منع کردن از تاخیر به سراغ فعل نهی رفته‌ایم. همان‌طور که مشاهده می‌کنید لای نهی ابتدای صیغه مخاطبات آمده و آن را به فعل نهی عربی تبدیل کرده است.
لاتَنسیا في طَریقِکما إلی المَنزِلِ أن تَشتَریا بَعضَ الفَواکِهة.
در مسیر به منزل فراموش نکنید که مقداری میوه بخرید.
در این جمله فعل نهی برای دو نفر به کار رفته به همین خاطر از صیغه مخاطبان فعل نهی ساخته شده است. در ادامه حرف نصب أن را می‌بینیم که با آمدنش قبل از تشتریا آن را به فعل مضارع منصوب به حذف نون تبدیل کرده‌است.
ثلاثی مزید چیست؟
برای فهمیدن بهتر اینکه ثلاثی مجرد چیست بهتر است نگاهی کوتاه به ثلاثی مزید داشته باشیم. در تعریف ثلاثی مجرد گفتیم که منظور فعلی است که صیغه یک ماضی آن به جز سه حرف ریشه فعل، حرف اضافه دیگری نداشته باشد. اما برخی از افعال هستند که در صیغه یک ماضی خود به جز سه حرف اصلی حروف دیگری هم دارند. این افعال که «ثلاثی مزید» نام دارند، اصطلاحا به باب رفته‌اند تا از همان ریشه فعل، فعلی جدید با معنی متفاوت ساخته شود.
به بیانی دیگر، بابهای عربی، وزن‌های معینی هستند که سه حرف اصلی ریشه فعل به آن وزن‌ها وارد می‌شود تا از سه حرف اصلی فعل ثلاثی مجرد یک فعل ثلاثی مزید ساخته شود. به این ترتیب می‌توانیم بگوییم که ثلاثی مزید نقطه مقابل فعل ثلاثی مجرد است.
برای شناختن این نوع از افعال راحت‌ترین راه شناختن انواع باب عربی و دانستن دلیل به کار بردن آنهاست. در ادامه با کاربرد هشت باب عربی به اختصار و همراه با مثال آنها آشنا می‌شوید.
باب افعال در عربی
تصور کنید بخواهید از فعل ثلاثی مجردی که لازم است، فعلی بسازید که متعدی و مفعول‌پذیر شود. در چنین حالتی می‌توانیم از وزن‌های باب افعال کمک بگیریم. این باب از جمله بابهای ثلاثی مزید است که تنها یک حرف زائد دارد. برای درک بهتر این باب به وزن‌های آن در سه زمان ماضی، مضارع و امر و مثال‌های مربوط به آنها توجه کنید.
| جدول باب افعال | |
| وزن باب افعال | فعل جلس (نشست - ثلاثی مجرد لازم) با معنی |
| أفْعَلَ (ماضی) | أجلَسَ - نشاند |
| یُفعِلُ (مضارع) | یُجلِسُ - می‌نشاند |
| أفْعِلْ (امر) | أجلِسْ - بنشان |
| إفعال (مصدر) | إجلاس - نشاندن |
باب تفعیل در عربی
مهم‌ترین کاربرد تفعیل، همانند باب افعال، ساختن یک فعل متعدی از ریشه‌های فعلی است که لازم محسوب می‌شود. برای درک بهتر این باب به وزن‌های آن در سه زمان ماضی، مضارع و امر و مثال‌های مربوط به آنها توجه کنید.
| جدول باب تفعیل | |
| وزن باب تفعیل | فعل درس (درس خواند - ثلاثی مجرد لازم) با معنی |
| فَعَّلَ (ماضی) | دَرَّسَ - درس داد |
| یُفَعِّلُ (مضارع) | یُدَرِّسُ - درس می‌دهد |
| فَعِّلْ (امر) | دَرِّسْ - درس بده |
| تَفعیل (مصدر) | تدریس - درس دادن |
باب مفاعلة در عربی
هرگاه بخواهیم به وسیله یک فعل، معنا و مفهوم مشارکت در انجام کاری را نشان دهیم، باید به سراغ باب مفاعله برویم. این باب علاوه بر مشارکت می‌تواند فعل را با همان معنی ثلاثی مجرد ارائه کند. برای درک بهتر این باب به وزن‌های آن در سه زمان ماضی، مضارع و امر و مثال‌های مربوط به آنها توجه کنید.
| جدول باب مفاعلة | |
| وزن باب مفاعلة | فعل بحث (گشت - فعل ثلاثی مجرد متعدی) با معنی |
| فاعَلَ (ماضی) | باحَثَ - بحث کرد |
| یُفاعِلُ (مضارع) | یُباحِثُ - بحث می‌کنند |
| فاعِلْ (امر) | باحِث - بحث کن |
| مفاعلة (مصدر) | مباحثة - بحث کردن |
باب إنفعال در عربی
از باب انفعال معمولا برای نشان دادن مطاوعه یا اثرپذیری از فعلها ثلاثی مجرد استفاده می‌شود. اثرپذیری این باب به این صورت است که یک فعل انجام کاری را نشان می‌دهد و فعل در باب انفعال، نتیجه نحوه اثرگذاری آن کار را به نمایش می‌گذارد. برای درک بهتر این باب به وزن‌های آن در سه زمان ماضی، مضارع و امر و مثال‌های مربوط به آنها توجه کنید.
| جدول باب انفعال | |
| وزن باب انفعال | فعل کَسَرَ (شکاندن - فعل ثلاثی مجرد متعدی) با معنی |
| إنفَعَلَ (ماضی) | إنکَسَرَ - شکست |
| یَنفَعِلُ (مضارع) | یَنکَسِرُ - می‌شکند |
| إنفَعِلْ (امر) | إنکَسِرْ - بشکن |
| إنفعال (مصدر) | إنکسار - شکستن |
نکته: افعالی که به باب انفعال می‌روند، در هر حالتی معنای لازم می‌دهند. از این رو، نمی‌تواند از این باب فعل مجهول بسازیم.
باب تفعُّل در عربی
کاربرد باب تفعل همانند انفعال، برای نشان دادن مطاوعه و اثرپذیری است. با این تفاوت که تفعل از باب تفعیل اثر می‌پذیرد. یعنی یک فعل در باب تفعیل انجام گرفتن کاری را نشان می‌دهد و فعلی که به باب تفعَل رفته نحوه اثرگذاری آن را به نمایش می‌گذارد. برای درک بهتر این باب به وزن‌های آن در سه زمان ماضی، مضارع و امر و مثال‌های مربوط به آنها توجه کنید.
| جدول باب تفعل | |
| وزن باب تفعل | فعل أدَّبَ (ادب کردن - ثلاثی مزید متعدی) با معنی |
| تَفَعَّلَ (ماضی) | تَأدَّبَ - ادب شد |
| یَتَفَعَّلُ (مضارع) | یَتَأدَّبُ - ادب می‌شود |
| تَفَعَّلْ (امر) | تأدَّبْ - ادب بشو |
| تَفَعَّل (مصدر) | تأدُّب - ادب شدن |
باب تفاعل در عربی
مهم‌ترین کاربرد باب تفاعل، همانند باب مفاعلة، نشان دادن مشارکت و همراهی در انجام کاری است. در کنار آن ممکن است معنای مطاوعه و اثرپذیری هم داشته باشد. برای درک بهتر این باب به وزن‌های آن در سه زمان ماضی، مضارع و امر و مثال‌های مربوط به آنها توجه کنید.
| جدول باب تفاعل | |
| وزن باب تفاعل | فعل بَدَلَ (عوض کردن - ثلاثی مجرد متعدی) با معنی |
| تَفاعَلَ (ماضی) | تبادَلَ - مبادله کرد |
| یَتَفاعَلُ (مضارع) | یَتَبادَلُ - مبادله می‌کنند |
| تَفاعَلْ (امر) | تَبادَلْ - مبادله کن |
| تَفاعُلْ (مصدر) | تَبادُلْ - مبادله کردن |
باب إفتعال در عربی
از باب افتعال، هم برای نشان دادن مطاوعه و اثرپذیری استفاده می‌شود و هم برای نشان دادن مشارکت در انجام کار. برای درک بهتر این باب به وزن‌های آن در سه زمان ماضی، مضارع و امر و مثال‌های مربوط به آنها توجه کنید.
| جدول باب افتعال | |
| وزن باب افتعال | فعل جَمَعَ (جمع کردن - ثلاثی مجرد متعدی) با معنی |
| افتَعَلَ (ماضی) | اجتمَعَ - جمع شد |
| یَفتَعِلُ (مضارع) | یَجتَمِعُ - جمع می‌شود |
| افتَعِلْ (امر) | اجتمِعْ - جمع بشو |
| افتعال (مصدر) | اجتماع - جمع شدن |
باب استفعال درعربی
از باب استفعال برای نشان دادن طلب و درخواست انجام کاری استفاده می‌شود. مطاوعه و رساندن معنای ثلاثی مجرد از دیگر کارایی‌های باب استفعال است. برای درک بهتر این باب به وزن‌های آن در سه زمان ماضی، مضارع و امر و مثال‌های مربوط به آنها توجه کنید.
| جدول باب استفعال | |
| وزن باب استفعال | فعل خَرَجَ (خارج شد - ثلاثی مجرد لازم) با معنی |
| استَفعَلَ (ماضی) | استَخرَجَ - بیرون آورد |
| یَستَفعِلُ (مضارع) | یَستَخرِجُ - بیرون می‌آورد |
| استَفعِلْ (امر) | استَخرِجْ - بیرون بیاور |
| استفعال (مصدر) | استخراج - بیرون آوردن |
سوالات متداول درباره ثلاثی مجرد چیست
در این بخش به برخی از سوالات پر تکرار مربوط به مبحث ثلاثی مجرد چیست در زبان عربی به اختصار پاسخ می‌دهیم.
فعل ثلاثی مجرد چگونه فعلی است؟
منظور از فعل ثلاثی مجرد فعلی است که صیغه یک ماضی آن به جز سه حرف اصلی فعل، حروف زائد دیگری نداشته باشد.
فعل ثلاثی مزید چیست؟
به فعلی که به بابهای عربی رفته باشد ثلاثی مزید میگویند. این فعلها در صیغه یک ماضی خود به جز سه حرف اصلی فعل، حروف اضافه دیگری هم دارند.
تمرین مربوط به ثلاثی مجرد چیست
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «ثلاثی مجرد چیست؟»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شامل ۱۰ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
۱. کدام گزینه درباره تحلیل صرفی فعل «لن تتکامل» صحیح است؟
فعل مضارع و لن حرف استقبال- صیغه للغائبة - ماضی : کامل
فعل که بر آینده دلالت دارد - صیغه مخاطب - ثلاثی مزید باب تفعل
فعل مضارع - صیغه غائبة - ثلاثی مزید دارای دو حرف زائد ت و الف - معلوم
صیغه غائبة - ثلاثی مزید و مصدر آن تکامل - اسم فاعل آن : کامل - فعل معلوم
۲. درستُنَّ چه صیغه‌ای است؟
جمع مذکر غائب
جمع مذکر مخاطب
جمع مونث غائب
جمع مونث مخاطب
۳. کدام گزینه این جمله را کامل می‌کند؟ «خرج التلامیذ من صفوفهم و ... إلی بیوتهم.»
ذهبا
ذهبت
ذهبوا
ذهبتم
۴. کدام گزینه جمع مونث غائب مضارع است؟
تحذرنَ
حذرنَ
یحذرنَ
یحذران
۵. کدام گزینه این جمله را کامل می‌کند؟ «التلامیذُ .... العربیة.»
کان یدرس
کانوا یدرسون
کانت تدرس
کانا یدرسان
۶. مصدر فتح کدام است؟
فاتحا
فَتحاً
فُتوحاً
تُفَتُّحاً
۷. در حالت نصب و جزم در کدام گزینه «نون» حذف نمی‌شود؟
یدرسان
تدرسین
یدرسنَ
تدرُسون
۸. کدام گزینه این جمله را کامل می‌کند؟ «أیها التلامیذ لابدَّ أن .... في المکتبة.»
تدرسان
یدرسا
تدرسا
تدرسوا
۹. امر حاضر فعل تصبرون کدام است؟
إصبروا
اُصبروا
لتصبروا
تصبروا
۱۰. کدام باب معمولا برای مشارکت به کار می‌رود؟
افعال
انفعال
تفعیل
مفاعله
جمع‌بندی
در این مطلب از مجله فرادرس به این سوال که ثلاثی مجرد چیست پاسخ دادیم. به طور خلاصه، فعل ثلاثی مجرد، فعلی است که به جز سه حرف اصلی فعل در صیغه یک ماضی آن حرف دیگری نداشته باشد. در مقابل ثلاثی مجرد، فعل ثلاثی مزید نام دارد. همان‌طور که از نامش پیداست، این فعل علاوه بر سه حرف اصلی ریشه فعل حروف زائد دیگری نیز دارد.
برای ساختن فعل ثلاثی مزید باید به سراغ بابهای عربی برویم. این باب‌ها وزن‌های قیاسی دارند که می‌توانیم با بردن ریشه فعل به آن وزن‌ها به راحتی فعل موردنظرمان را بسازیم. از انواع بابهای عربی می‌توانیم به باب افعال، تفعیل، تفاعل، مفاعلة، تفعَل، انفعال، افتعال و استفعال اشاره کنیم.
بسیار عالی درود لر شما