ثلاثی مزید چیست؟ – به زبان ساده + مثال و تمرین

ثلاثی مزید به فعلی گفته می‌شود که در اولین صیغه فعل ماضی‌اش بیشتر از سه حرف داشته باشد. برای ساختن فعل ثلاثی مزید باید ریشه فعل را به «باب عربی» ببریم. باب‌های عربی برای ساختن فعل‌ها هستند تا معنا و کارکرد آنها را تغییر بدهند. در این نوشته نحوه ساخت فعل ثلاثی مزید و تاثیر آن بر معنای فعل را به صورت مجزا و همراه با مثال بررسی می‌کنیم. تمرین‌های انتهای متن کمک می‌کند تا میزان درک‌مان از این مطلب را بسنجیم.

تعریف ثلاثی مزید در عربی

فعل در زبان عربی، با استفاده از مصدر عربی یا همان ریشه فعل ساخته می‌شود. مصدر یا ریشه، سه حرف اصلی فعل است که بعد از صرف شدن در صیغه‌های عربی مشخص، نشان می‌دهند که چه کاری، توسط چه کسانی و در چه زمانی انجام شده است.

فیلم مجموعه آموزش عربی دوره متوسطه – درس، تمرین، حل مثال و تست در فرادرس

کلیک کنید

معیار تشخیص ثلاثی مزید یا ثلاثی مجرد بودن یک فعل، صیغه یک فعل ماضی عربی، یعنی صیغه عربی للغائب است. وقتی یک فعل به جز سه حرف اصلی، حروف دیگری نداشته باشد و با همان سه حرف معنای کامل را برساند، آن فعل از نوع «ثلاثی مجرد» است. در مقابل، وقتی در فعلی، صیغه للغائب آن، علاوه بر سه حرف اصلی، حروف دیگری هم داشته باشد، می‌توانیم بگوییم که آن فعل در گروه «ثلاثی مزید» قرار می‌گیرد.

در زبان عربی برای ساختن فعل ثلاثی مزید نیاز داریم تا ریشه فعل، یعنی سه حرف اصلی آن را به باب ببریم و از آن فعل‌های جدید بسازیم. دلیل انجام دادن چین کاری این است که با استفاده از باب‌های ثلاثی مزید می‌توانیم فعل‌هایی بسازیم که معانی جدیدی دارند.

تعریف باب در زبان عربی

منظور از باب ثلاثی مزید در عربی همان قالب‌های لفظی معینی است که ریشه‌های فعل در آن قرار می‌گیرد تا مفاهیم جدیدی بسازد. منظور از مفاهیم جدید، معانی است که فعل‌های ثلاثی مجرد نمی‌توانند آنها را به مخاطب انتقال بدهند. به عنوان مثال، فعل «جلس» معنی نشستن می‌دهد. این فعل، لازم است و برای تکمیل شدن معنا نیازی به مفعول ندارد.

فیلم مجموعه آموزش عربی دوره متوسطه – درس، تمرین، حل مثال و تست در فرادرس

کلیک کنید

اما زمانی که بخواهیم به عمل «نشاندن» اشاره کنیم، نیاز داریم تا فعل «جلس» را به باب ببریم. به این ترتیب می‌توانیم این فعل را از حالت لازم به حالت متعدی تبدیل و آن را مفعول‌پذیر کنیم. برای درک بهتر به مثال زیر توجه کنید.

باب‌های ثلاثی مزید در سه زمان ماضی عربی، مضارع عربی و امر عربی وزن‌های مشخصی دارند. از این رو به خاطر سپردن و به کار بردن آنها به سبب آهنگین بودن‌شان کار آسانی است. تنها نکته مهم این است که کارکرد باب‌های مختلف عربی را یاد بگریم و از فعل ثلاثی مزید در زمان مناسب آن استفاده کنیم.

مهم‌ترین باب‌های عربی هشت باب «إفعال، تفعیل، مفاعلة، إنفعال، تفعُّل، تفاعل، أفتعال و إستفعال» است. در ادامه هر یک از آنها را همراه با مثال بررسی می‌کنیم.

کاربرد باب إفعال در عربی

هرگاه بخواهیم یک فعل لازم را به فعل مفعول‌پذیر و متعدی تبدیل کنیم باید به سراغ باب إفعال برویم. به بیانی دیگر «تعدیه» با متعدی کردن فعل‌ها از مهم‌ترین کاربردهای باب إفعال در زبان عربی است. به وزن‌های باب إفعال در سه زمان ماضی ، مضارع و امر توجه کنید.

• أفعَلَ (ماضی) - أجلَسَ
• یُفعِلُ (مضارع) - یُجلِسُ
• أفعِلْ (امر) - أجلِسْ
• إفعال  (مصدر) - إجلاس

باب إفعال از جمله باب‌هایی است که صیغه للغائب آن تنها یک حرف اضافه دارد. برای فهم بهتر به جدول صرف فعل ماضی باب إفعال توجه کنید.

صرف فعل مضارع در باب إفعال همانند ثلاثی مجرد است. تنها با این تفاوت که باید وزن آن را در زمان مضارع برای تمامی صیغه‌ها رعایت کرد. در ادامه به جدول صرف فعل مضارع در باب إفعال توجه کنید.

برای صرف فعل امر باب‌های ثلاثی مزید علاوه بر وزن باید به مجزوم‌ شدن انتهای آن نیز توجه کنیم.

دیگر کاربرد‌های باب إفعال را به صورت خلاصه، عبارتند از:

• وارد کردن فاعل در زمان: وقتی بخواهیم فعلی بسازیم که معنای زمان را برساند، باید از باب إفعال کمک بگیریم.

• دارای اصل فعل شدن فاعل: با استفاده از باب إفعال می‌توانیم نشان دهیم که انجام‌دهنده کار یک ویژگی خاص دارد که فعل بر آن ویژگی تاکید می‌کند.

• نسبت دادن یک ویژگی به مفعول: همانند مورد بالا، از طریق باب إفعال می‌توانیم نشان دهیم که مفعول دارای یک ویژگی خاص است.

• سلب یک صفت از فاعل یا مفعول: با بردن فعل به باب إفعال می‌توانیم یک ویژگی یا صفتی را از فاعل یا مفعول بگیریم.

کاربرد باب تفعیل در عربی

دومین باب پرکاربرد عربی که از آن برای «تعدیه» و متعدی کردن استفاده می‌شود، باب تفعیل است. با بردن ریشه فعل به این باب می‌توانیم آن را از حالت لازم به حالت متعدی و مفعول‌پذیر تبدیل کنیم. در باب تفعیل نیز، صیغه یک ماضی آن تنها یک حرف اضافه دارد و آن تکرار عین‌الفعل است. برای فهم بهتر به وزن‌های ماضی مضارع و امر باب تفعیل توجه کنید.

• فَعَّلَ (ماضی) - سَلَّمَ
• یُفَعِّلُ (مضارع) - یُسَلِّمُ
• فَعِّلْ (امر) - سَلِّمْ
• تَفعیل (مصدر) - تسلیم

برای درک بهتر چگونگی تغییر معنای فعل در باب تفعیل به جدول صرف فعل ماضی در باب تفعیل توجه کنید.

در جدول زیر نحوه صرف فعل مضارع در باب تفعیل و تاثیر آن بر معنی فعل را مشاهده می‌کنیم.

سومین جدول مربوط به صرف فعل امر باب تفعیل و معنی آن است که در ادامه مشاهده می‌کنید.

دیگر کاربردهای باب تفعیل را می‌توان به صورت زیر خلاصه کرد:

• تکرار: گاهی‌اوقات با به کار بردن باب تفعیل می‌توانیم بر زیاد انجام شدن مقدار کار تاکید کنیم.

• تدریج: همچنین می‌توانیم با به کار بردن فعل در باب تفعیل بر تدریجی بودن انجام یک کار تاکید کنیم.

• نسبت: هرگاه بخواهیم یک صفت را به مفعول نسبت بدهیم می‌توانیم آن را با استفاده از باب تفعیل انجام دهیم.

• سلب: در مقابل، وقتی بخواهیم نشان دهیم که مفعول از یک ویژگی خاص برخوردار نیست، می‌توانیم باب تفعیل را به کار ببریم. به بیانی دیگر، وقتی از باب تفعیل استفاده می‌کنیم که بخواهیم اصل فعل را از مفعول بگیریم.

کاربرد باب مفاعلة در عربی

نشان دادن مشارکت در انجام گرفتن یک کار، مهم‌ترین ویژگی باب مفاعلة است. یعنی در اکثر مواقع وقتی ریشه یک فعل به باب مفاعلة وارد شود، هدف نشان دادن مشارکت است. براساس آنچه که صیغه یک ماضی این باب نشان می‌دهد، تنها یک حرف اضافه در آن وجود دارد. برای فهم بهتر وزن این باب در زمان ماضی، مضارع و امر به موارد زیر توجه کنید:

• فاعَلَ (ماضی) - کاتَبَ
• یُفاعِلُ (مضارع) - یُکاتِبُ
• فاعِلْ (امر) - کاتِبْ
• مفاعلة (مصدر) - مکاتبة

برای درک بهتر نحوه کاربرد این باب به جدول صرف فعل‌های ماضی، مضارع و امر آن توجه کنید.

در جدول زیر می‌توانید نحوه صرف فعل مضارع و معنی آن در باب مفاعلة را ببینید.

در این جدول نیز نحوه صرف فعل امر در باب مفاعلة و معنی آن آمده است.

دیگر کاربردهای باب مفاعلة به شرح زیر است:

• تعدیه: گاهی‌اوقات ریشه برخی از افعال زمانی که باب مفاعلة بروند تبدیل به یک فعل متعدی و مفعول‌پذیر می‌شوند.

• تکثیر: می‌توان کثرت انجام گرفتن یک کار را به وسیله باب مفاعلة نشان داد.

• هم‌معنا با ثلاثی مجرد: گاهی‌اوقات برخی از افعال با وارد شدن به باب مفاعلة تغییری نمی‌کنند در همان معنی ثلاثی مجرد به کار می‌روند.

کاربرد باب إنفعال در عربی

باب‌هایی که تا به اینجا خواندیم همگی دارای یک حرف اضافه در صیغه للغائب بودند. باب انفعال برخلاف تمامی آنها دارای در صیغه یک ماضی خود دو حرف اضافه دارد. مهم‌ترین ویژگی باب إنفعال در این است که هیچ‌گاه فعل را از لازم به متعدی تبدیل نمی‌کند. یعنی فعل‌ها با وارد شدن به این باب مفعول‌پذیر نمی‌شوند و در همان حالت لازم باقی می‌مانند.

در کنار آن می‌توان به ویژگی «مطاوعه» یا «اثرپذیری» باب إنفعال اشاره کرد. این اثرپذیری در برابر افعال ثلاثی مجرد نشان داده می‌شود. به این ترتیب که یک فعل ثلاثی مجرد به عنوان فعل اثرگذار و فعل دوم، که به باب إنفعال رفته است، به عنوان فعل اثرپذیر در جمله ظاهر می‌شوند. برای درک بهتر به مثال زیر توجه کنید.

وزن ماضی، مضارع و امر باب إنفعال به شرح زیر است:

• إنفَعَلَ (ماضی) - إنقَطَعَ
• یَنفَعِلُ (مضارع) - ينقَطِعُ
• إنفَعِلْ (امر) - إنقَطِعْ
• إنفعال (مصدر) - إنقطاع

برای درک بهتر به جدول صرف فعل ماضی باب إنفعال که در ادامه آمده توجه کنید.

در جدول زیر نحوه صرف فعل مضارع در باب إنفعال و تاثیر آن در معنای فعل نمایش داده شده است.

برای فهمیدن نحوه صرف فعل امر در باب إنفعال بهتر است به جدول زیر توجه کنید.

کاربرد باب تَفَعُّل در عربی

باب تفعّل هم مانند باب إنفعال برای «مطاوعه و اثرپذیری» به کار می‌رود. با این تفاوت که از مطاوعه آن در برابر باب تفعیل انجام می‌شود. یعنی هرگاه در یک جمله فعلی اثرگذار و اثرپذیر باشد، آن افعال باید در باب‌های تفعیل (اثرگذار) و تفعُّل (اثرپذیر) به کار بروند. برای درک بهتر به مثال زیر توجه کنید.

وزن ماضی، مضارع و امر باب تفعّل به شرح زیر است:

• تَفَعَّلَ (ماضی) - تَعَّلَمَ
• یَتَفَعَّلُ (مضارع) - یَتَعَلَّمُ
• تَفَعَّلْ (امر) - تَعَلَّمْ
• تَفَعُّل (مصدر) - تَعَلُّمْ

برای فهم بهتر این باب بهتر است به جدول صرف فعل ماضی آن که در ادامه آمده توجه کنید.

در جدول زیر شیوه صرف فعل مضارع باب تفعّل و تاثیر آن بر معنی فعل آمده است.

در این جدول هم صرف فعل امر باب تفعّل را مشاهده می‌کنید.

دیگر کاربردهای باب تفعُّل عبارتند از:

• تکلف: برای صحبت کردن از کاری که با زحمت و مشقت و فراوان انجام شده باشد باید از باب تفعّل کمک بگیریم.

• طلب: برای رساندن معنای درخواست انجام گرفتن کاری می‌توانیم به سراغ باب تفعّل برویم.

• تدریج: از دیگر کاربردهای باب تفعّل این است که به وسیله آن می‌توانیم انجام گرفتن آرام و تدریجی یک کار را نشان بدهیم.

• در همان معنای ثلاثی مجرد: ریشه برخی از فعل‌ها با وارد شدن به باب تفعّل تغییری نمی‌کنند و در همان معنای ثلاثی مجرد به کار می‌روند.

کاربرد باب تفاعل در عربی

نشان دادن همکاری و مشارکت در انجام گرفتن کارها از جمله کاربردهای مهم باب تفاعل در زبان عربی است. یعنی هرگاه بخواهیم انجام گرفتن کاری را به شیوه همکاری و مشارکت نشان دهیم می‌توانیم از باب تفاعل کمک بگیریم. باب تفاعل نیز در صیغه للغائب خود دارای دو حرف زائد «ت» و «الف» است. وزن‌های این باب در سه زمان ماضی، مضارع و امر به شرح زیر است:

• تَفاعَلَ (ماضی) - تبادَلَ
• یَتَفاعَلُ (مضارع) - یتبادَلُ
• تَفاعَلْ (امر) - تبادَلْ
• تفاعُل (مصدر) - تبادُل

برای درک بهتر به جدول صرف فعل ماضی باب تفاعل توجه کنید.

در این جدول نحوه صرف فعل مضارع در باب تفاعل آمده است.

برای فهم بهتر نحوه صرف فعل امر باب تفاعل بهتر است به جدول زیر توجه کنید.

کاربرد باب إفتعال در عربی

از باب إفتعال نیز همانند باب إنفعال برای نشان دادن مطاوعه و اثرپذیری استفاده می‌شود. به این ترتیب که از این باب برای نشان دادن اثرپذیری از یک فعل ثلاثی مجرد استفاده می‌شود. به مثال زیر توجه کنید.

از دیگر کاربردهای باب إفتعال می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• معنای ثلاثی مجرد: برخی ریشه وقتی وارد باب إفتعال می‌شوند معنایشان تغییری نمی‌کند و به همان سبک و سیاق فعل‌های ثلاثی مجرد معنی می‌شوند.

• مشارکت: گاهی‌اوقات با وارد شدن ریشه فعل به باب إفتعال می‌توانیم مشارکت در انجام گرفتن کاری را نشان بدهیم.

• کوشش: هرگاه بخواهیم نشان دهیم که یک کار با تلاش و کوشش انجام شده می‌توانیم از باب إفتعال کمک بگیریم.

وزن ماضی، مضارع و امر باب إفتعال به شرح زیر است:

• إفتَعَلَ (ماضی) - إعتَقعلَ
• یَفتَعِلُ (مضارع) - یَعتَقِلُ
• إفتَعِلْ (امر) - إعتَقِلْ
• إفتعال (مصدر) - إعتقال

برای فهم بهتر به جدول صرف فعل ماضی باب إفتعال که در ادامه آمده توجه کنید.

در این جدول نمونه‌ای از صرف فعل مضارع إفتعال آمده است.

جدول بعدی مربوط به صرف فعل امر باب إفتعال است.

نکات تلفظ صحیح باب إفتعال

باب إفتعال از جمله باب‌هایی است که در صیغه للغائب خود دو حرف زائد دارد. یکی از آنها «الف» ابتدایی و دیگری حرف «ت» است. از آنجا که وجود حرف «ت» در این باب ممکن است تلفظ برخی از حروف در ریشه‌های برخی افعال را دشوار کند، قواعدی وجود دارد که می‌توان با رعایت کردن آن این نوع از فعل‌ها را به ر احتی صرف و تلفظ کرد.

وقتی فاءالفعل یعنی جزو اول ریشه یک فعل یکی از حروف «ص - ض - ط - ظ» باشد، چون مخرج یا خروجی این حروف نزدیکی زیادی به حرف ت دارد، در هم ادغام می‌شوند و به صورت حرف «ط» نوشته می‌شود. برای درک بهتر به مثال زیر توجه کنید.

در موردی دیگر، ممکن است فاءالفعل یا جزء اول یک فعل یکی از حروف «د - ذ - ز» را داشته باشد. صورتی که این ریشه فعلی بخواهد وارد باب إفتعال شود، حرف «ت» درون آن به «د» تبدیل می‌شود. این کار نیز همانند مورد بالا به خاطر نزدیکی مخرج حروف انجام می‌شود. به مثال زیر توجه کنید.

همچنین اگر فاءالفعل یا جزء اول ریشه یک فعل «واو» باشد، اول از همه باید واو را به حرف «ت» تبدیل کنیم. سپس با اضافه شدن این «ت»، به «ت» موجود در باب إفتعال، آن را به یک «ت» مشدد یا تشدید دار تغییر می‌دهیم. برای فهم بهتر به مثال زیر توجه کنید.

کاربرد باب إستفعال در عربی

هشتمین باب پرکاربرد در زبان عربی باب إستفعال است. مهم‌ترین تفاوت آن با سایر باب‌هایی که تا اینجا خوانده‌ایم این است که صیغه یک ماضی یا للغائب این باب سه حرف زائد دارد که شامل «الف»، «سین» و «ت» می‌شود. وزن ماضی، مضارع و امر باب استفعال به شرح زیر است.

• إستَفعَلَ (ماضی) - إستَخدَمَ
• یَستَفعِلُ (مضارع) - یَستَخدِمُ
• إستَفعِلْ (امر) - إستَخدِمْ
• إستِفعال (مصدر) - إستخدام

برای درک بهتر به جدول صرف فعل ماضی باب إستفعال توجه کنید.

در جدول زیر می‌توانید صرف فعل مضارع باب إستفعال را مشاهده کنید.

در ادامه می‌توانید به جدول صرف فعل امر باب استفعال و معنی آن توجه کنید.

مهم‌ترین کاربرد باب استفعال رساندن معنای «طلب و درخواست انجام یک کار» است. در کنار آن می‌توان به موارد زیر نیز اشاره کرد:

• معنی ثلاثی مجرد: برخی از ریشه‌های فعل با ورود به باب استفعال معنایشان تغییر نمی‌کند و در همان معنی به کار می‌روند.

• تحول: می‌توانیم با استفاده از باب استفعال تبدیل شدن از حالتی به حالت دیگر را نمایش بدهیم.

• مطاوعه: باب استفعال نیز می‌تواند نشان دهنده مطاوعه یا اثرپذیری از فعلی دیگر باشد.

سوالات رایج درباره ثلاثی مزید در عربی

در این بخش به برخی از سوالات پرتکرار مربوط به مبحث ثلاثی مزید به طور خلاصه پاسخ می‌دهیم.

کاربرد ثلاثی مزید چیست؟

با استفاده از باب‌های ثلاثی مزید می‌توانیم فعل‌های جدید با معنای تازه بسازیم.

ثلاثی مزید چه تفاوتی با ثلاثی مجرد دارد؟

منظور از ثلاثی مجرد فعلی است که به جز سه حرف اصلی، حرف اضافه دیگری نداشته باشد. در ثلاثی مزید علاوه بر سه حرف ریشه فعل، حروف زائد دیگری هم وجود دارد.

تمرین مبحث ثلاثی مزید در عربی

برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «ثلاثی مزید چیست؟»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شامل ۵ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.

جمع‌بندی

در این نوشته درباره ثلاثی مزید و انواع آن مطالبی یاد گرفتیم. فهمیدیم که هرگاه فعلی، علاوه بر سه حرف اصلی، حروف زائد دیگری نیز داشته باشد، باید آن را به عنوان فعل ثلاثی مزید بشناسیم. یکی از راه‌های ساخت فعل ثلاثی مزید استفاده از باب‌های عربی است. در عربی هشت باب پرتکرار وجود دارد که می‌توانیم با استفاده از آنها افعالی با معنای متفاوت بسازیم.

هرگاه بخواهیم یک فعل لازم را متعدی کنیم، باید از دو باب افعال و تفعیل کمک بگیریم. برای نشان دادن معنی مشارکت به سراغ باب مفاعلة می‌رویم. باب تفعل، اثرپذیری از سایر افعال را نشان می‌دهد. برای طلب انجام گرفتن کاری از باب استفعال استفاده می‌کنیم. همچنین مطاوعه و اثرپذیری از مهم‌ترین ویژگی‌های دو باب انفعال و افتعال است.