فرادرسانواع ضمیر در عربی – آموزش به زبان ساده + مثال و تمرین
برای شناخت انواع ضمیر در عربی باید با سه دسته‌بندی غائب، مخاطب و متکلم در زبان عربی آشنا باشیم. بعد از آن نوبت به بررسی انواع ضمیر متصل و منفصل در زبان عربی می‌رسد. در این نوشته از مجله فرادرس قصد داریم انواع ضمیر در زبان عربی را در جدول‌های جاگانه بررسی کنیم. در ادامه با استفاده از مثال‌های گوناگون می‌توانیم با معنی و نحوه کاربرد صحیح آنها در جملات عربی آشنا شویم. در انتهای متن تمرین‌هایی قرار دارد که به وسیله آن می‌توانیم دانسته‌هایمان درباره ضمایر عربی را بسنجیم و روی نقاط ضعف‌مان بیشتر کار کنیم.
تعریف ضمیر در عربی
یکی از کاربردهای ضمیر در زبان، جلوگیری از تکرار اسم است. یعنی ما می‌توانیم برای اینکه یک اسم را چند بار در جمله تکرار نکنیم، به جای آن ضمیر به کار ببریم. در زبان عربی، علاوه بر این کاربرد می‌توانیم از ضمیر به نشانه مالکیت برای سایر کلمات نیز استفاده کنیم. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
أنا لا أتأخر في الصباح.
من صبح‌ها دیر نمی‌کنم.
نحن نعلم الحقيقة.
ما حقیقت را می‌دانیم.
أنتَ تحب الرياضة.
تو ورزش کردن را دوست داری.
أنتِ تطيعين أمك.
تو از مادرت اطاعت می‌کنی.
أنتما ولدان مهذبان.
شما پسرهای مودبی هستید.
هو مولع باللعب.
او به بازی علاقه دارد.
هي تلميذة مجتهدة.
او دانش‌آموزی کوشا است.
هن مسافرات.
آن زن‌ها مسافر هستند.
با توجه به مثال‌های بالا می‌توانیم کلماتی مثل (أنا – نحن – أنتَ – أنتِ – أنتما – هو – هي – هن) را به عنوان ضمیر در نظر بگیریم. ضمیر در عربی از جمله کلمات «معرفه و مبنی» است. یعنی در تمامی جملات شناخته شده است و اعرابش بر حسب نقشی که می‌گیرند تغییر نمی‌کند. از این رو باید اعراب آن را به صورت «محلی» در نظر گرفت.
بر اساس همین کارایی‌های چندگانه ضمیر، می‌توان حدس زد که ضمایر در زبان عربی انواع مختلفی دارند و می‌توانیم آنها را به شیوه‌های مختلفی دسته‌بندی کنیم. یکی از روش‌های تقسیم‌بندی آنها استفاده از دسته «منفصل» و «متصل» برای شناسایی بیشتر ضمایر است. منظور از ضمایر «منفصل» ضمایری است که به صورت مستقل و به شکل کلمه‌ای جداگانه در جمله به کار می‌رود. در مقابل، برای استفاده از ضمایر «متصل» باید آنها را به اسم یا فعلی دیگر در جمله بچسبانیم.
دومین روش، استفاده از دسته‌بندی «متکلم، مخاطب و غائب» است. با این دسته‌بندی‌ها هنگام صرف فعل عربی آشنا شدیم. اما الان می‌دانیم که می‌توانیم از همین سه دسته برای شناخت بیشتر ضمایر عربی نیز استفاده کنیم. سومین روش، به کار بردن دسته‌بندی جامع‌تری مثل ضمایر «بارز» و «مستتر» است. در این تقسیم‌بندی می‌توانیم ضمایر بارز را تحت عنوان «ضمایر متصل و منفصل» بررسی کنیم. برای ضمایر مستتر نیز می‌توانیم به سراغ دسته‌های «وجوبی و جوازی» برویم.
ما در این نوشته قصد داریم برای سهولت بیشتر در یادگیری از دسته‌بندی «منفصل» و «متصل» برای بررسی ضمایر در عربی استفاده کنیم. در ادامه توضیح هر یک از این دسته‌ها را همراه با جدول و مثال مرتبط با آنها می‌خوانید.
انواع ضمیر منفصل در عربی
کلمه «منفصل» در معنای جدا شده و با فاصله مورد استفاده قرار می‌گیرد. زمانی که از این کلمه برای اشاره به ضمایر استفاده می‌کنیم، منظورمان آن دسته ضمایری است که نه به صورت چسبیده، بلکه به شکل جداگانه و مستقل در جمله استفاده می‌شوند.
ضمایر منفصل مرفوعی
کاربرد اصلی این ضمایر این است که می‌توانند نقش مبتدا را در جمله‌های اسمیه عربی بازی کنند. در نتیجه اعراب آنها محلا مرفوع خواهد بود. با در نظر گرفتن تقسیم‌بندی‌های مختلف بر اساس «جنسیت»، «تعداد (مفرد، مثنی، جمع)» و «غائب و مخاطب» می‌توان به ۱۴ صیغه مختلف در زبان عربی دست پیدا کرد. این صیغه‌ها برای صرف فعل، تقسیم‌بندی ضمایر، اسامی موصول عربی و... مفید هستند و کمک می‌کند تا همان ضمیری را انتخاب کنیم که در جمله به آن نیازمندیم.
در ادامه جدولی قرار دارد که در آن ضمایر منفصل مرفوعی در ۱۴ صیغه غائب و مخاطب و متکلم قرار دارد. برای فهم بهتر ابتدا به صیغه‌ها توجه کنید و بعد از آن به سراغ ضمیر منفصل مرتبط به آن بروید.
| جدول ضمایر منفصل مرفوعی عربی | |
| صیغه | ضمیر منفصل |
| للغائب - مفرد مذکر غائب | هو |
| للغائبَینِ - مثنی مذکر غائب | هما |
| للغائبینَ - جمع مذکر غائب | هم |
| للغائبة - مفرد مونث غائب | هی |
| للغائبتینِ - مثنی مونث غائب | هما |
| للغائبات - جمع مونث غائب | هنَّ |
| للمخاطب - مفرد مذکر مخاطب | أنتَ |
| للمخاطبینِ - مثنی مذکر مخاطب | أنتما |
| للمخاطبین - جمع مذکر مخاطب | أنتم |
| للمخاطبة - مفرد مونث مخاطب | أنتِ |
| للمخاطبتینِ - مثنی مونث مخاطب | أنتما |
| للمخاطبات - جمع مونث مخاطب | أنتنَّ |
| للمتکلم‌الوحده - متکلم مفرد | أنا |
| للمتکلم مع‌الغیر - متکلم جمع | نحن |
برای درک بهتر این ضمایر می‌توانید به مثال‌هایی که در ادامه آمده توجه کنید. تمامی ضمایر به کار رفته در این جمله‌ها مبتدای عربی با اعراب محلا مرفوع هستند.
هو فلاحٌ نشيطٌ.
او یک کشاورز فعال است.
هی طالبةٌ مبدعةٌ.
او یک دانش‌آموز خلاق است.
هما معلمان مجتهدان.
شما دو نفر معلم‌های کوشایی هستید.
هم جنود شجعان.
آنها سربازارن شجاعی هستند.
هنَّ طبیبات ماهرات.
آنها دکترهای ماهری هستند.
أنتَ إنسانٌ مبدعٌ.
تو انسان خلاقی هستی.
أنتِ فتاة جمیلة.
تو دختر زیبایی هستی.
أنتما طالبتان مجتهدتان.
شما دانش‌آموزان پرتلاشی هستید.
أنتم عمال متفوَّقون.
شما کارگرهای برجسته‌ای هستید.
أنتنَّ ممرضات بارعات.
شما پرستاران درخشانی هستید.
أنا أُنظِّمُ الحضور.
من حضور و غیاب را سازماندهی می‌کنم.
نحن سیاح.
ما گردشگر هستید.
برای صیغه‌های غائب و مخاطب توجه به مذکر یا مونث بودن صیغه‌ها ضروری است. اما در صیغه متکلم «أنا» و «نحن» تفاوتی میان جنسیت افراد وجود ندارد و برای مذکر و مونث هر دو به یک شکل به کار می‌روند.
ضمایر منفصل منصوبی
دومین دسته از ضمایر منفصل عربی آنهایی هستند که همیشه و همه جا نقش مفعول‌به را در جمله دارند و با اعراب محلا منصوب به کار می‌روند. ضمایر منفصل منصوبی از دو بخش تشکیل شده است. بخش اول آن را کلمه «أیا» و بخش دوم را «ضمایر متصل عربی» تشکیل می‌دهد.
برای فهم بهتر این دسته از ضمایر منفصل نیاز است تا آشنایی کوتاهی با ضمایر متصل عربی داشته باشیم. با توجه به نام این دسته از ضمیرهای عربی می‌توان نتیجه گرفت که «ضمایر متصل» این قابلیت را دارند تا به اسم و فعل و حرف بچسبند و بر حسب همین همراهی نقش و اعراب بپذیرند. به ازای هر ضمیر منفصل مرفوعی یک ضمیر متصل قرار دارد. هرگاه این ضمایر به کلمه «أیا» بچسبند از آن یک «ضمیر منفصل منصوبی» می‌سازند. برای درک بهتر به کادر زیر توجه کنید.
در تعریفی دیگر می‌توان ضمایر منفصل منصوبی را به همان ضمایر متصلی در نظر گرفت که به کلمه «أیا» چسبیده‌اند. در نتیجه تنها نقش مورد قبول در جمله برای آنها، «مفعول‌به» است و به غیر از آن نقش دیگری نمی‌پذیرند. از این رو آنها را به عنوان ضمایر منفصل منصوبی شناسایی می‌کنند. در جدول زیر می‌توانید انواع این ضمایر را بر اساس صیغه‌های غائب، مخاطب و متکلم مشاهده کنید.
| جدول ضمایر منفصل منصوبی عربی | |
| صیغه | ضمیر |
| للغائب - مفرد مذکر غائب | إیّاه |
| للغائبَینِ - مثنی مذکر غائب | إیّاهما |
| للغائبینَ - جمع مذکر غائب | إیَّاهم |
| للغائبة - مفرد مونث غائب | إیّاها |
| للغائبتینِ - مثنی مونث غائب | إیّاهما |
| للغائبات - جمع مونث غائب | إیّاهنَّ |
| للمخاطب - مفرد مذکر مخاطب | إیّاکَ |
| للمخاطبینِ - مثنی مذکر مخاطب | إیّاکم |
| للمخاطبین - جمع مذکر مخاطب | إیّاکم |
| للمخاطبة - مفرد مونث مخاطب | إیّاکِ |
| للمخاطبتینِ - مثنی مونث مخاطب | إیّاکما |
| للمخاطبات - جمع مونث مخاطب | إیّاکنَّ |
| للمتکلم‌الوحده - متکلم مفرد | إیّايَّ |
| للمتکلم مع‌الغیر - متکلم جمع | إیّانا |
مهم‌ترین ویژگی ضمیر منفصل منصوبی این است که می‌توانیم از آن به عنوان مفعول‌به مقدم در جملات‌مان استفاده کنیم. برای درک بهتر می‌توانید به جملات زیر و نحوه کاربرد این ضمیرها توجه کنید.
إیاهُ یسلّم علی الطلاب.
تنها اوست که به دانش‌آموزان سلام می‌کند.
حبّک إیّاها سیجعلک سعیداً.
تنها عشق شما برای او خوشحال‌تان خواهد کرد.
أیّاهما قصد المعلم بکلامه.
تنها آن دو قصد معلم را از کلامش فهمیدند.
إیّاهم کرّّم الجُندي في المعرکة.
فقط آنها سرباز را در جنگ گرامی داشتند.
إیّاهنّّ کنتُ أرید.
اینها (همان‌هایی هستند) که من می‌خواستم.
إیّاکَ و اللعب في الشارع.
تنها تو در خیابان بازی می‌کنی.
إیّاکِ عنّي یا طالبة.
ای دانشجو توجه‌ات به من باشد.
أیّاکما و إهمال الأوقات.
از تلف کردن وقت دوری کنید.
إیّاکم نصح من لا یرغب ذلک.
از نصیحت آنهایی که مایل به شنیدن نیستند بر حذر باشید.
إیّاکن و تضییع الواجبات.
از بد انجام دادن تکالیف دوری کنید.
إیایَ شَکَر الطالبُ.
واجب است تا از دانش‌آموز تشکر کنم.
إیّانا دعم الأیتام.
بر ماست تا از یتیم حمایت کنیم.
انواع ضمیر متصل عربی
ضمایر متصل در عربی برای همراهی با اسم و فعل و حرف محدودیتی ندارند از اون رو می‌توانند نقش‌های مختلفی در جمله بپذیرند. در این قسمت نیز قصد داریم ضمایر متصل را بر حسب اعراب مرفوعی، منصوبی و مجروری بررسی کنیم. اعراب یک کلمه در عربی ارتباط مستقیمی با نقش آن در جمله دارد. از این همراهی ضمیر با نوع کلمه می‌تواند بر نقش آن تاثیرگذار باشد.
ضمایر متصل مرفوعی
برای فهمیدن ضمایر متصل مرفوعی نیاز است تا به سراغ افعال عربی برویم. چرا که منظور از ضمیر متصل با اعراب مرفوع، همان ضمایری است که هنگام صرف فعل با آن همراه می‌شود. بر همین اساس آنها را می‌توانیم بر حسب صیغه بررسی کنیم. در ادامه جدولی را می‌بینید که در آن ضمایر متصل مرفوعی به رنگ قرمز در آمده. برای درک بهتر به جدول توجه کنید.
| جدول ضمایر متصل مرفوعی عربی - ماضی | |
| صیغه | ضمیر |
| للغائب - مفرد مذکر غائب | فعل (ضمیر مستتر هو) |
| للغائبَینِ - مثنی مذکر غائب | فعلا |
| للغائبینَ - جمع مذکر غائب | فعلوا |
| للغائبة - مفرد مونث غائب | فعلتْ (ضمیر مستتر هی) |
| للغائبتینِ - مثنی مونث غائب | فعلتا |
| للغائبات - جمع مونث غائب | فعلنَ |
| للمخاطب - مفرد مذکر مخاطب | فعلتَ |
| للمخاطبینِ - مثنی مذکر مخاطب | فعلتما |
| للمخاطبین - جمع مذکر مخاطب | فعلتم |
| للمخاطبة - مفرد مونث مخاطب | فعلتِ |
| للمخاطبتینِ - مثنی مونث مخاطب | فعلتما |
| للمخاطبات - جمع مونث مخاطب | فعلتنَّ |
| للمتکلم‌الوحده - مفرد متکلم | فعلتُ |
| للمتکلم مع‌الغیر - جمع متکلم | فعلنا |
با توجه به ضمایر قرمز رنگ در جدول می‌توانیم نتیجه بگیریم که «ضمایر متصل مرفوعی همان ضمایر متصل به فعل هستند که هنگام صرف افعال از آنها استفاده می‌کنیم.» این دسته از ضمایر متصل هموراه اعراب مرفوع دارند. چون نقش فاعل را بازی می‌کنند. به جز دو صیغه «للغائب و للغائبة» که متصل به ضمیری نیستند و فاعل آنها در صورتی که اسم ظاهر نباشد، به شکل ضمیر مستتر به کار می‌رود. برای درک بهتر می‌توانید به مثال‌های زیر توجه کنید.
القمرُ ظَهَر.
ماه ظاهر شد.
در این مثال، «القمر» اسم معرفه‌ای است که در ابتدای جمله آمده در نتیجه مبتداست. «ظهر» خبر و فعل جمله است. از آنجا که در صیغه «للغائب» به کار رفته و بعد از آن فاعل وجود ندارد باید آن را «ضمیر مستتر هو و محلا مرفوع» در نظر گرفت.
نکته: در زبان عربی فاعل هیچ‌گاه قبل از فعل به کار نمی‌رود.
هما کتبا علی اللوحة.
آنها روی تخته نوشتند.
(هما: مبتدا و محلا مرفوع - کتبا: خبر فعل ماضی و فاعل ضمیر بارز و متصل به فعل «الف» صیغه مثنی مذکر غائب و محلا مرفوع)
هم جلسوا علی الأرضِ.
آنها روی زمین نشستند.
(هم: مبتدا و محلا مرفوع - جَلسوا: خبر فعل ماضی و فاعل ضمیر بارز و متصل به فعل «واو» صیغه جمع مذکر غائب و محلا مرفوع)
البنتُ أکَلَتْ الطعامَ.
دختر غذایش را خورد.
(البنتُ: مبتدا و مرفوع - أکلتْ: خبر فعل ماضی و فاعل ضمیر مستتر هی صیغه مفرد مونث غائب و محلا مرفوع)
هما ذهبتا إلی المطار.
آنها به سمت فرودگاه رفتند.
(هما: مبتدا و محلا مرفوع - ذهبتا: خبر فعل ماضی و فاعل ضمیر بارز و متصل به فعل «الف» صیغه مثنی مونث غائب و محلا مرفوع)
هنَّ جعلنَ الکُتب علی الرف.
آنها کتاب‌ها را روی طبقه قرار دادند.
(هنَّ: مبتدا و محلا مرفوع - جعلنَ: خبر فعل ماضی و فاعل ضمیر بارز و متصل به فعل «نَ» صیغه جمع مونث غائب و محلا مرفوع)
لماذا ما قرأتَ دروسک؟
چرا درس‌هایت را نخواندی؟
(قرأتَ: فعل ماضی و فاعل ضمیر بارز و متصل به فعل «تَ» صیغه مفرد مذکر مخاطب و محلا مرفوع)
أنتما إشتریتما معاطفکما من السوق.
شما پالتوهایتان را از بازار خریدید.
(إشتریتُما: فعل ماضی و فاعل ضمیر بارز و متصل به فعل «تما» صیغه مثنی مذکر مخاطب و محلا مرفوع)
أَنْتُمْ کَتَبوا عَلی اللَّوْحَةْ.
شما روی تخته نوشتید.
(کتبوا: فعل ماضی و فاعل ضمیر بارز و متصل به فعل «تم» صیغه جمع مذکر مخاطب و محلا مرفوع)
دفعتِ النقود عند قسم الحسابات.
پول را در قسمت صندوق پرداخت کردی.
(دفعتِ: فعل ماضی و فاعل ضمیر بارز و متصل به فعل «تِ» صیغه مفرد مونث مخاطب و محلا مرفوع)
هل رجعتنَّ من المطار بسیارة أُجرة؟
آیا از فرودگاه با تاکسی برگشتید؟
(رجعتنَّ: فعل ماضی و فاعل ضمیر بارز و متصل به فعل «تِ» صیغه مفرد مونث مخاطب و محلا مرفوع)
آنچه که برای جملات بالا باید در نظر گرفت این است که تمامی ضمیرهای متصل به خاطر آنکه فاعل به شکل «اسم ظاهر» حضور نداشته، توانسته‌اند نقش فاعل را بگیرند. در صورتی که در جمله فاعل داشته باشیم این ضمیرها نقشی نداشته و صرفا یک ضمیر متصل به فعل محسوب می‌شوند.
ضمایر متصلی که تا اینجا خواندیم برای ۱۴ صیغه فعل ماضی است. ضمایر متصل به افعال مضارع در برخی صیغه‌ها تفاوت‌هایی با فعل ماضی دارد. در جدول زیر می‌توانید این ضمیرها را که به رنگ قرمز در آمده مشاهده کنید.
| جدول ضمایر متصل مرفوعی عربی - مضارع | |
| صیغه | ضمیر |
| للغائب - مفرد مذکر غائب | یَفعَلُ (ضمیر مستتر هو) |
| للغائبَینِ - مثنی مذکر غائب | یَفعَلان |
| للغائبینَ - جمع مذکر غائب | یَفعَلون |
| للغائبة - مفرد مونث غائب | تَفعَلُ (ضمیر مستتر هی) |
| للغائبتینِ - مثنی مونث غائب | تَفعَلان |
| للغائبات - جمع مونث غائب | یَفعَلنَ |
| للمخاطب - مفرد مذکر مخاطب | تَفعَلُ (ضمیر مستتر أنتَ) |
| للمخاطبینِ - مثنی مذکر مخاطب | تَفعَلان |
| للمخاطبین - جمع مذکر مخاطب | تَفعَلون |
| للمخاطبة - مفرد مونث مخاطب | تَفعَلینَ |
| للمخاطبتینِ - مثنی مونث مخاطب | تَفعَلان |
| للمخاطبات - جمع مونث مخاطب | تَفعَلنَ |
| للمتکلم‌الوحده - مفرد متکلم | أفعَلُ (ضمیر مستتر أنا) |
| للمتکلم مع‌الغیر - جمع متکلم | نَفعَلُ (ضمیر مستتر نحن) |
با توجه به آنچه که در جدول آمده تعداد صیغه‌هایی که فعل در آن ضمیر مستتر دارد در زمان مضارع بیشتر است و شامل ۵ صیغه می‌شود. به جز آنها، در سایر صیغه‌ها می‌توان ضمایر متصل به فعل را مشاهده کرد. برای درک بهتر می‌توانید به مثال‌های زیر توجه کنید.
هو یکتُبُ دروسه في المنزل.
او درس‌هایش را در خانه می‌نویسد.
(هو: مبتدا و محلا مرفوع - یکتُبُ: خبر فعل مضارع و فاعل ضمیر مستتر «هو» صیغه مفرد مذکر غائب و محلا مرفوع)
هما ینتظران للقطار في المحطة.
آنها در ایستگاه منتظر قطار می‌شوند.
(ینتظران: فعل مضارع و فاعل ضمیر ضمیر بارز و متصل به فعل «الف» صیغه مثنی مذکر غائب و محلا مرفوع)
هم یجلسون في قاعة الإنتظار.
آنها در سالن انتظار می‌نشینند.
یجلسون: فعل مضارع و فاعل ضمیر ضمیر بارز و متصل به فعل «واو» صیغه جمع مذکر غائب و محلا مرفوع)
هي تذهبُ إلی المدرسة بنفسها.
او خودش به مدرسه می‌رود.
(تذهب: فعل مضارع و فاعل ضمیر مستتر «هی» صیغه مفرد مونث غائب و محلا مرفوع)
لماذا هنَّ لم یشتَرنَ الخبز من المتجر؟
چرا آنها نان را از فروشگاه نخریدند؟
(یشتَرنَ: فعل مضارع و فاعل ضمیر ضمیر بارز و متصل به فعل «نَ» صیغه جمع مونث غائب و محلا مرفوع)
أنتِ تأخذینَ حقائبکِ معکِ.
تو چمدان‌هایت را همراه خودت می‌آوری.
(تأخذین: فعل مضارع و فاعل ضمیر ضمیر بارز و متصل به فعل «ي» صیغه مفرد مونث مخاطب و محلا مرفوع)
أنتم تغسلون ملابسکم في الحمام.
شما لباس‌هایتان را در حمام می‌شویید.
(تغسلون: فعل مضارع و فاعل ضمیر ضمیر بارز و متصل به فعل «واو» صیغه جمع مذکر مخاطب و محلا مرفوع)
أنا لا آکلُ السکر ابداً.
من اصلا شکر نمی‌خورم.
(آکل: فعل مضارع و فاعل ضمیر مستتر «أنا» صیغه متکلم الوحده و محلا مرفوع)
ضمایر متصل منصوبی و مجروری
ضمیرهایی متصل منصوبی و مجروری ای توانایی را دارند تا به فعل، اسم و حرف بچسبند و به عنوان مفعول‌به عربی، مضاف‌الیه عربی و البته جار و مجرور عربی در جمله شناخته شوند.
بر همین اساس، وقتی ضمیر متصلی به فعل بچسبد، مفعول‌به آن است و اعرابش محلا منصوب در نظر گرفته می‌شود. در صورتی که به اسم بچسبد، مضاف‌الیه و محلا مجرور است و هنگام همراهی با حرف جر به عنوان ترکیب جار و مجرور با اعراب محلی در نظر گرفته می‌شود. برای آشنایی بیشتر با این ضمایر می‌تواند به جدول زیر توجه کنید.
| جدول ضمایر متصل منصوبی و مجروری در عربی | |
| صیغه | ضمایر |
| للغائب - مفرد مذکر غائب | ه - ه |
| للغائبَینِ - مثنی مذکر غائب | هما |
| للغائبینَ - جمع مذکر غائب | هم |
| للغائبة - مفرد مونث غائب | ها |
| للغائبتینِ - مثنی مونث غائب | هما |
| للغائبات - جمع مونث غائب | هنَّ |
| للمخاطب - مفرد مذکر مخاطب | کَ |
| للمخاطبینِ - مثنی مذکر مخاطب | کما |
| للمخاطبین - جمع مذکر مخاطب | کم |
| للمخاطبة - مفرد مونث مخاطب | کِ |
| للمخاطبتینِ - مثنی مونث مخاطب | کما |
| للمخاطبات - جمع مونث مخاطب | کنَّ |
| للمتکلم‌الوحده - مفرد متکلم | ي |
| للمتکلم مع‌الغیر - جمع متکلم | نا |
بر اساس ضمایر موجود در جدول می‌توانیم بفهمیم که نحوه اتصال این ضمایر به کلمات دیگر به چه شکل صورت می‌گیرد. اگر چه نام ضمایر همراه با اعراب «منصوبی و مجروری» به کار می‌رود. اما در برخی از شرایط می‌توان آنها را همراه با اعراب مرفوعی نیز به کار برد که در ادامه می‌خوانید.
ضمایر متصل مرفوعی
فهمیدیم که هرگاه ضمایر متصل منصوبی همراه با فعل به کار بروند، به عنوان مفعول‌به آن در نظر گرفته می‌شوند. در نتیجه اعراب آن باید «محلا منصوب» باشد. اما در برخی موقعیت‌ها می‌توان آنها را در جایگاهی دید که اعراب مرفوع داشته باشند.
جایگاهی مرفوعی برای ضمایر متصل وقتی به وجود می‌آید که با «فعل ناقصه کان و أخواتها» همراه شود. چون در این حالت ضمایر متصل نقش «اسم فعل ناقصه» را بازی می‌کنند، در نتیجه اعرابش محلا مرفوع می‌شود. این جایگاه همانند کارایی ضمایر متصل مرفوعی برای افعال است. برای درک بهتر می‌توانید به مثال‌های زیر توجه کنید.
كُنا حاضرين في المنزل.
ما در خانه حضور داشتیم.
(در این مثال ضمیر متصل «نا» همراه با فعل ناقصه کان همراه و صرف شده، در نتیجه به عنوان «اسم فعل ناقصه» اعراب محلا مرفوع را خود اختصاص می‌دهد.)
أصبحْتُ مُقْبلًا على الحياة.
من پذیرای زندگی شدم.
(ضمیر متصل «تُ» به که فعل ناقصه أصبحَ چسبیده در واقع به خاطر صرف آن به دست آمده. در نتیجه «اسم فعل ناقصه و محلا مرفوع» است.)
ضمایر متصل منصوبی
هرگاه اتصال یک ضمیر متصل به فعل در نتیجه صرف کردن آن نباشد، در صورتی که متعدی باشد، می‌توان آن ضمیر را مفعول‌به و محلا منصوب در نظر گرفت. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
سأُخبركَ بالأمرَ.
.تو را از موضوع با خبر خواهم کرد
( در این مثال ضمیر «ک» که به فعل متعدی «أخبر» آمده مفعول به آن و محلا منصوب است.)
علَّمني والدي.
پدرم من را آموزش داد.
(از آنجا که فعل «علَّمَ» به باب تفعیل رفته یک فعل متعدی است و ضمیر متصل «ي» مفعول‌به آن است.)
أخبرَنا المعلمُ بالقصة.
معلم ما را از قصه با خبر کرد.
(فعل متعدی «أخبر» به باب افعال رفته در نتیجه ضمیر «نا» همراه با آن مفعول‌به و محلا منصوب است.)
نصَحَني إبي.
پدرم من را نصحیت کرد.
(ضمیر «ي» که با فعل «نصح» همراه شده، مفعول‌به آن با اعراب محلا مرفوع است.)
نکته: در زبان عربی گاهی‌اوقات ضمایر متصل منصوبی نمی‌توانند مستقیم به فعل بچسبند. بلکه نیاز است تا از یک حرف «ن» میان فعل و آن ضمیر استفاده شود که به آن «نون وقایه» می‌گویند. نون وقایه برای آن است تا فاصله‌ای میان ضمیر متصل مرفوعی و ضمیر متصل منصوبی ایجاد کند. در مثال‌های بالا می‌توان دو فعل «نصَحني» و «علَّمَني» دارای نون وقایه هستند.
همچنین اگر جمله «أخبرنا المعلم بالقصة» به شکل «المعلومون أخبروننا بالقصة» به کار می‌رفت، برای ایجاد فاصله میان ضمیر مرفوعی «واو» و ضمیر منصوبی «نا» باید از نون وقایه استفاده می‌کردیم.
اما موقعیتی دیگری هم وجود دارد که در آن ضمیر متصل می‌تواند به یک حرف بچسبد اما اعراب محلا منصوب پیدا کنید. این موقعیت زمانی ایجاد می‌شود که یک ضمیر متصل با «حروف مشبهه بالفعل» همراه شود و به عنوان «اسم حروف مشبهه بالفعل» اعراب محلا منصوب به دست بیاورد. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
إنَّهم منتصرون علی الأعداء.
آنها بر دشمنان پیروز شدند.
(در این مثال ضمیر متصل «هم» که با حرف «أنَّ» همراه شده، نقش اسم حروف مشبهه بالفعل را با اعراب محلا منصوب بازی می‌کند.)
إنّه ذو سمعةٍ حسنةٌ.
همانا او از شهرت خوبی برخوردار است.
(اسم حرف مشبهه بالفعل در این جمله ضمیر متصل « ه » است که باید اعراب آن را محلا منصوب در نظر گرفت.)
إنّهما سریعان في إنقاذَ الجراحي.
آن دو در نجات مجروحان سریع هستند.
(اسم حرف «إنّّ» در این جمله ضمیر متصل «هما» و محلا منصوب است.)
ضمایر متصل مجروری
در دو حالت می‌توان ضمایر متصل را با اعراب محلا مجرور در جملات عربی مشاهده کرد. یکی از این موقعیت‌ها زمانی است که ضمیر متصل با «اسم» همراه شود. در این حالت نقش «مضاف‌الیه و محلا مجرور» را خواهد داشت. دومین موقعیت متعلق به وقتی است که یک ترکیب جار و مجروری با ضمیر متصل ساخته شود. یعنی بتوانیم یک ضمیر متصل را همراه با یک حرف جر ببینیم. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
أكرمتُ ضيفي بما يليق به، وأحسنتُ له.
من مهمانم را آن‌طور که شایسته‌اش بود گرامی داشتم و با او به نیکی و خوبی رفتار کردم.
در کلمه «ضیفي» ضمیر متصل «ي» به اسم «ضیف» چسبیده در نتیجه این دو کلمه یک ترکیب اضافی با اعراب محلا مجرور ساخته‌اند. در دو کلمه «به» و «له» ضمیر متصل « ه » با دو حرف جر «بِ » و «لِ » همراه شده و به این ترتیب دو ترکیب جار و مجروری با اعراب محلی در این جمله شناسایی کرده‌ایم.
على الأمهات تربية أولادهنّ خير تربية.
مادرها باید فرزندان‌شان را خوب تربیت کنند.
در ترکیب «أولادهنّ» چون ضمیر متصل «هن» به اسم جمع مکسر «اولاد» چسبیده، نقش مضاف‌الیه با اعراب محلا مجرور را به دست آورده است.
مررتُ بهم وأخذت منهم كتابي.
از کنارشان گذشتم و کتابم را از آنها گرفتم.
در این جمله ضمیر متصل در سه نقطه با اعراب محلا مجرور وجود دارد. موقعیت اول مربوط به ترکیب جار و مجروری «بهم» می‌شود. موقعیت دوم ترکیب «منهم» است که آن هم یک ترکیب جار و مجروری امحسوب می‌شود. موقیت سوم نیز متعلق به ترکیب اضافی «کتابي» است که ضمیر متصل نقش مضاف‌الیه و محلا مجرور را دارد.
سوالات متداول درباره انواع ضمیر در عربی
در این بخش به برخی از سوالات پر تکرار مربوط به انواع ضمیر در عربی به اختصار پاسخ می‌دهیم.
ضمیرها در عربی چند نوع هستند؟
ضمایر زبان عربی را می‌توان در دسته‌های چندگانه تقسیم‌بندی کرد. یکی از آنها «بارز» یا «مستتر» بودن ضمایر است. دسته دیگر مربوط به تقسیم‌بندی «غائب» یا «مخاطب» بودن ضمایر می‌شود. در دسته سوم هم می‌توان آنها را در مجموعه ضمایر «متصل» یا «منفصل» بررسی کرد.
دلیل نام‌گذاری «متصل» یا «منفصل» برای ضمیر در عربی چیست؟
از جمله ویژگی‌های ضمایر در عربی این است که می‌توانند به صورت جداگانه و مستقل در جمله به کار بروند که در این صورت به عنوان «ضمیر منفصل» شناسایی می‌شوند. در شکلی دیگر می‌توان آنها را همراه با فعل، اسم و حرف به کار برد که در چنین حالتی در دسته «ضمیر متصل» قرار می‌گیرند.
تمرین مربوط به انواع ضمیر در عربی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «انواع ضمیر در عربی»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین اول شامل ۵ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
برای پنج سوال موجود در تمرین دوم، ابتدا جملات را بخوانید و سپس ضمایر متصل و منفصل موجود در آن را همراه با نقش و اعراب آنها ذکر کنید. در قسمت «جواب» می‌توانید پاسخ درست را ببیند و آن را با جواب خودتان مقایسه و اشکالات‌تان را رفع کنید.
تمرین اول
گزینه مناسب را انتخاب کنید.
۱. اعراب ضمیر مشخص شده در این عبارت را انتخاب کنید. «ظل المعلم ينصح طلابه بضرورة التعاون في إنجاز المشروع».
فاعل و مرفوع
مضاف الیه و مجرور
خبر ظل و منصوب
مفعول‌به و منصوب
۲. اعراب ضمیر «نا» در فعل «ساعدنا» در دو جمله داده شده را مشخص کنید. «ساعَدَنا زميلنا على فَهْم الدرس»، «ساعَدْنا زميلنا على فَهْم الدرس».
فاعل و محلا مرفوع، مفعول‌به و محلا منصوب
مضاف‌الیه و محلا مجرور، مفعول‌به و محلا منصوب
مضاف‌الیه و محلا مجرور، فاعل و محلا مرفوع
مفعول‌به و محلا منصوب، فاعل و محلا مرفوع
۳. به جای اسامی به کار رفته در این عبارت از ضمیر منفصل مناسب استفاده کنید. «سيف وماجد ورامي اشتركوا في مسابقة السباحة».
أنتم
هم
هما
هنَّ
۴. اعراب ضمایر متصل مشخص شده در کدام گزینه آمده است؟ « وطني لو شُغِلتُ بالخُلد عنه ... نازعتني إليه في الخُلد نفسي»
محلا مجرور، محلا مرفوع
محلا منصوب، محلا مجرور
محلا مجرور، محلا منصوب
محلا مرفوع، محلا مرفوع
۵. در کدام کلمه نون وقایه به چشم می‌خورد؟ ««دعاني خِلَّاني إلى حفل، وكانوا يوزِّعون فيه الهدايا على الحاضرين».
الحاضرین
خلاني
یوزَّعون
دعاني
تمرین دوم
ضمایر متصل و منفصل موجود در جملات داده شده را مشخص و اعراب آنها را بیان کنید.
سوال ۱: أذاكر دروسي.
جواب: ضمیر مستتر و منفصل أنا برای فعل (أذاکر) محلا مرفوع - ضمیر متصل «ي»، مضاف‌الیه و محلا مجرور.
سوال ۲: ركٍّزْ على هدفك.
جواب: ضمیر منفصل مستتر أنتَ برای فعل امر (ركٍّزْ) - ضمیر بارز و متصل «ک» مضاف‌الیه و محلا مجرور.
سوال ۳: الطلاب نجحوا في الامتحانِ.
جواب: ضمیر بارز و متصل «واو» در فعل (نجحوا) فاعل و محلا مرفوع.
سوال ۴: هم یُساعِدون المُحتاجین.
جواب: ضمیر منفصل هم، مبتدا و محلا مرفوع - ضمیر بارز واو در فعل (یساعدون) فاعل و محلا مرفوع.
سوال ۵: أنا الذي نظر الأعمى إلى أدبي، وأسمعت كلماتي به من صمم.
جواب: ضمیر منفصل «أنا» مبتدا و محلا مرفوع - ضمیر متصل «ي» در (ادبي) مضاف‌الیه و محلا مجرور - ضمیر متصل و بارز «ت» در (أسمعت) فاعل و محلا مرفوع - ضمیر متصل «ي» در (کلماتي) مضاف‌الیه و محلا مجرور.
جمع‌بندی
در این نوشته از مجله فرادرس درباره انواع ضمیر در عربی مطالبی آموختیم. فهمیدیم که بر اساس جنسیت، تعداد و غائب یا مخاطب بودن می‌توان در ۱۴ صیغه زبان عربی دو نوع ضمیر متصل و منفصل پیدا کرد که هر کدام نقش ویژه‌ای در این زمینه بازی می‌کنند. ضمایر منفصل به دو دسته مرفوعی و منصوبی تقسیم می‌شوند. دلیل این نام‌گذاری آن است که ضمایر منفصل در جمله عموما نقش مبتدا و مفعول‌به را بازی می‌کنند. در مقابل ضمایر متصل می‌توانند هر سه نوع اعراب مرفوعی، منصوبی و مجروری را در جمله داشته باشند. چون این توانایی را دارند تا به فعل، اسم و حرف بچسبند و نقش فاعل، مفعول، مضاف‌الیه و مجرور را در جمله به دست بیاورند.
