فرادرستشخیص فعل ماضی و مضارع در عربی به ساده ترین روش + مثال و تمرین
تشخیص فعل ماضی و مضارع در عربی به عوامل متعددی بستگی دارد. یکی از آنها توجه به شکل و شمایل فعل است. هر یک از افعال ماضی و مضارع شکل و وزن منحصر به خود را دارند که به ما کمک می‌کند آن فعل را در جای درست و به شیوه صحیح به کار ببریم. در این نوشته قصد داریم انواع فعل ماضی و مضارع را به هدف تشخیص راحت آنها در زبان عربی، همراه با مثال بررسی کنیم. در انتها میتوانیم با استفاده از تمرین‌های پایانی متن بفهمیم که چقدر در تشخیص فعل ماضی و مضارع در عربی توانا هستیم.
تعریف ماضی و مضارع در عربی
برای صحبت کردن درباره کاری که در گذشته انجام شده و به پایان رسیده باشد، به فعل ماضی نیاز داریم. نقطه مقابل آن فعل مضارع است. یعنی برای صحبت کردن از کاری که همین الان در حال انجام است یا قرار است در آینده‌ای نزدیک انجام شود، باید از فعل مضارع استفاده کنیم.
در زبان عربی، فعل ماضی انواع مختلفی دارد که شامل ماضی استمراری، ماضی بعید و ماضی نقلی میشود. اساس و پایه ساخت تمامی انواع فعل ماضی در عربی، فعل ماضی ساده یا مطلق است. این نوع از فعل ماضی را بر اساس وزن‌های مشخص فعل ماضی در ۱۴ صیغه غائب و مخاطب می‌سازیم. در ادامه شیوه ساخت این فعل را همراه با مثال مربوط به آن بررسی می‌کنیم.
فعل مضارع عربی نیز براساس وزن‌های مشخص ساخته میشود. از ویژگی‌های فعل مضارع میتوانیم به حضور حروف «أتین» در ابتدای آن و «نون عوض رفع» در انتهای صیغه‌های جمع اشاره کنیم. یاد گرفتن شکل صحیح فعل مضارع برای آن است که بتوانیم با آن انواع فعل مضارع منصوب و مجزوم و البته مستقبل (آینده) را بسازیم. تمامی این موارد را نیز در ادامه به تفکیک و همراه با مثال بررسی می‌کنیم.
نقش صیغه‌های عربی در صرف ماضی و مضارع
عدد و تعداد در زبان عربی جایگاه مخصوصی دارد. منظور از تعداد این است که مشخص کنیم منظورمان تعداد یک، دو، یا بیشتر از دو است. علاوه بر آن، مشخص بودن جنسیت و مذکر یا مونث بودن نیز از اهمیت برخوردار است. در کنار این دو، اینکه مشخص کنیم موضوع صحبت ما حاضر است یا غایب، از دیگر عوامل مهم در زبان عربی است. از ترکیب این سه عامل ۱۴ صیغه زبان عربی ساخته میشود که برای استفاده درست فعل در این زبان مورد نیاز است. این ۱۴ صیغه بر اساس مفرد، مثنی، جمع، مذکر و مونث، غائب یا مخاطب بودن، ساخته میشود. برای فهم بهتر به جدول ۱۴ صیغه عربی که در ادامه آمده توجه کنید.
| جدول ۱۴ صیغه صرف فعل در زبان عربی | |
| نام صیغه | ترجمه |
| الغائب | مفرد مذکر غائب |
| الغائبان | مثنی مذکر غائب |
| الغائبون | جمع مذکر غائب |
| الغائبة | مفرد مونث غائب |
| الغائبتان | مثنی مونث غائب |
| الغائبات | جمع مونث غائب |
| المخاطب | مفرد مذکر مخاطب |
| المخاطبان | مثنی مذکر مخاطب |
| المخاطبون | جمع مذکر مخاطب |
| المخاطبة | مفرد مونث مخاطب |
| المخاطبتان | مثنی مونث مخاطب |
| المخاطبات | جمع مونث مخاطب |
| متکلم | متکلم وحده |
| متکلمون | متکلم مع‌الغیر |
تمامی افعال ماضی و مضارع، چه در حالت ثلاثی مجرد و چه در حالت ثلاثی مزید در ۱۴ صیفه غائب و مخاطب صرف می‌شوند و باید بر همین اساس نیز ترجمه شوند. در ادامه نحوه صرف این افعال را همراه با مثال مشاهده می‌کنید.
صرف فعل ماضی عربی
اساس ساخت فعل در زبان عربی، بدون در نظر گرفتن زمان آن، رجوع به مصدر عربی است. چرا که ما برای ساختن فعل به سه حرف اصلی ریشه آن نیاز داریم و استخراج این سه حرف از طریق مصدر میسر میشود. پس از به دست آوردن سه حرف اصلی ریشه فعل، باید آن را به وزن صیغه موردنظر ببریم.
فعل ماضی ساده یا ماضی مطلق اساس ساخت انواع فعل ماضی در زبان عربی است. از این رو پیش از هر چیز باید ابتدا با وزن‌های ساخت آن آشنا شویم و سپس ببینیم سایر انواع فعل‌های ماضی چگونه توسط آن ساخته میشود. پیش از هر چیز به جدول وزن صرف فعل ماضی ساده توجه کنید.
| جدول وزن ۱۴ صیغه فعل ماضی ساده یا مطلق | |
| صیغه | وزن فعل |
| الغائب | فَعَل |
| الغائبان | فَعَلَا |
| الغائبون | فَعَلَوا |
| الغائبة | فَعَلَتْ |
| الغائبتان | فَعَلَتا |
| الغائبات | فَعَلنَ |
| المخاطب | فَعَلتَ |
| المخاطبان | فَعَلتما |
| المخاطبون | فَعَلتم |
| المخاطبة | فَعَلتِ |
| المخاطبتان | فَعَلتما |
| المخاطبات | فَعَلتنَّ |
| متکلم | فَعَلتُ |
| متکلمون | فَعَلنا |
بر اساس آنچه که در جدول آمده، وزن فعل را بر اساس «فَعَلَ» صرف کرده‌ایم. پیش از توضیح نحوه استفاده از وزن فعل‌ها، باید درباره بخش‌های مختلف ریشه فعل در زبان عربی صحبت کنیم. گفتیم که برای ساخت فعل به ریشه فعل نیاز داریم. منظور از ریشه فعل «سه حرف اصلی» آن است که باید آن را به وزن موردنظر وارد کنیم. هر ریشه فعل از سه قسمت اصلی ساخته شده است. به اولین حرف ریشه فعل «فاءالفعل»، به دومین حرف ریشه «عین‌الفعل» و به سومین حرف «لام‌الفعل» می‌گویند.
هنگام صرف یک فعل باید این سه جزء سازنده ریشه را با آنچه که در وزن آمده جایگزین کنیم. به عنوان مثال مصدر کتابة، دارای سه حرف اصلی «ک ت ب» است. یعنی «ک» عین‌الفعل، «ت» عین‌الفعل و «ب» لام‌الفعل آن به حساب می‌آید. از این رو، هنگام صرف فعل باید این سه حرف «ک ت ب» را با «ف ع ل» در صیغه موردنظر جایگزین کنیم. برای درک بهتر به مثال زیر توجه کنید.
کَتَبَ در صیغه جمع مذکر غائب
ک ت ب --> ف ع ل و ا --> کَتَبوا
در جدول زیر می‌توانید ۱۴ صیغه صرف شده فعل کتب را همراه با معنی آن مشاهده کنید.
| جدول صرف فعل ماضی ساده از ریشه کتب | |
| فعل صرف شده | معنی |
| کَتَبَ | نوشت |
| کَتَبا | نوشتند |
| کَتَبوا | نوشتند |
| کَتَبَتْ | نوشت |
| کَتَبَتا | نوشتند |
| کَتَبنَ | نوشتند |
| کَتَبتَ | نوشتی |
| کَتَبتما | نوشتید |
| کَتَبتم | نوشتید |
| کَتَبتِ | نوشت |
| کَتَبتما | نوشتید |
| کَتَبتنَّ | نوشتید |
| کَتَبتُ | نوشتم |
| کَتَبنا | نوشتیم |
برای درک بهتر کاربرد فعل ماضی در جملات عربی به مثال‌های زیر توجه کنید.
وَصَلَتْ الرسالةُ مِن صَدیقي.
نامه دوستم رسید.
(در این مثال چون فاعل رسالة است از صیغه مفرد مونث غائب استفاده کرده‌ایم.)
فَرِحَ علیٌ و خَرَجَ مِن البَیتِ.
علی خوشحال شد و از خانه خارج شد.
(در این مثال علی مبتدای جمله است و چون جمله می‌خواهد خبری درباره آن به ما بدهد باید فعل را در صیغه مفرد مذکر غائب به کار ببریم.)
الصدیقان وصلا إلی المدرسة متأخراً.
دو دست دیر به مدرسه رسیدند.
(بر اساس آنچه که صدیقان به عنوان مبتدا نشان می‌دهد باید فعل را در صیغه مثنی مذکر غائب به کار ببریم. چرا که صدیق اسم مذکر مرفوعی است که با استفاده از «ان» مثنی شده‌است.)
التلمیذات رَکِبنَ الحافلةَ معاً.
دانش‌آموزها با هم سوار اتوبوس شدند.
(کلمه تلمیذات به ما نشان می‌دهد که تلمیذة با استفاده از «ات» جمع بسته شده است. از این رو باید فعل جمله را در صیغه جمع مونث غائب به کار ببریم.)
در تشخیص فعل ماضی و مضارع در عربی خوب است که شکل منفی این افعال را نیز بشناسیم. منفی کردن معنا و مفهوم فعل ماضی ساده به دو روش انجام میشود. در روش اول، که ساده‌ترین روش است میتوانیم از حرف منفی‌ساز «ما» قبل از فعل ماضی استفاده کنیم و به آن معنای منفی ببخشیم. در روش دوم، هیچ شکلی از فعل ماضی ساده دخالتی در ساخت فعل ندارد. بلکه میتوانیم از حرف منفی‌ساز «لم» قبل از «فعل مضارع مجزوم» استفاده کنیم و از ترکیب آن دو یک فعل با معنا و مفهوم ماضی ساده منفی بسازیم. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
ما وَصَلَتْ
لم تَصِلْ
نرسید.
ما فَرِحَ
لم یَفْرَحْ
شاد نشد.
ما وصلا
لم یَصِلا
نرسیدند.
ما رَکِبنَ
لم یرکبنَ
سوار نشدند.
انواع فعل ماضی عربی
در ادامه نحوه ساخت و استفاده از انواع فعل ماضی را که شامل ماضی بعید، ماضی نقلی و ماضی استمراری میشود، همراه با مثال‌های مربوط به آنها مشاهده می‌کنید.
ماضی بعید عربی
دلیل به کار بردن فعل ماضی بعید در زبان عربی این است که نشان دهیم کاری در زمان گذشته پیش از انجام شدن کاری دیگر به پایان رسیده است. یعنی زمان انجام شدن در خط زمانی دورتر از کار دیگری بوده است. فعل ماضی بعید در زبان عربی دو قسمت دارد. قسمت اول آن توسط شکل صرف شده فعل ناقصه کان ساخته میشود.
قسمت دوم آن را نیز شکل صرف شده فعل ماضی مطلق یا ساده می‌سازد. برای ترجمه ماضی بعید از عربی به فارسی باید از صرف فعل «صفت مفعول + صرف فعل بودن» استفاده کنیم. برای درک بهتر این توضیحات بهتر است به کادر رنگی جدول زیر توجه کنید.
فعل ناقص کان + ماضی مطلق یا ساده = ماضی بعید
| جدول صرف فعل ماضی بعید در عربی | |
| فعل ماضی بعید | ترجمه |
| کان کَتَبَ | نوشته بود |
| کانا کَتَبَ | نوشته بودند |
| کانوا کَتَبوا | نوشته بودند |
| کانتْ کَتَبَتْ | نوشته بود |
| کانتا کَتَبَتا | نوشته بودند |
| کن کَتَبنَ | نوشته بودند |
| کنتَ کَتَبتَ | نوشته بودی |
| کنتما کَتَبتما | نوشته بودید |
| کنتم کَتَبتم | نوشته بودید |
| کنتِ کَتَبتِ | نوشته بودی |
| کنتما کَتَبتا | نوشته بودید |
| کنتنَّ کَتَبتنَّ | نوشته بودید |
| کنتُ کتبتُ | نوشته بودم |
| کنا کتبنا | نوشته بودیم |
برای منفی کردن فعل ماضی بعید میتوانیم دو روش را به کار ببریم. در روش اول میتوانیم از «ما» پیش از فعل ناقصه استفاده کنیم. در روش دوم نیز میتوانیم مای منفی‌ساز فعل ماضی را میتوانیم بعد از فعل کان و قبل از فعل ماضی ساده به کار ببریم. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
ما کان الوَقتُ قَدْ بَلَغَ الخامِسَةَ حتّی حَضَرَ أحَدَهُمْ.
ساعت هنوز پنج نشده بود که یکی از آنها حضور پیدا کرد.
(در این مثال از حرف ما پیش از فعل ناقصه کان استفاده شده تا مفهوم ماضی بعید را منفی کند.)
کان مُحمَّدٌ قَدْ أکمَلَ قِراءَةَ القِصَّةِ قبلَ قَلیلٍ.
محمد کمی قبل خواندن قصه را تمام کرده بود.
(در این مثال از ترکیب قد در ساخت ماضی بعید استفاده شده که در زبان عربی مرسوم است. همچنین بر اساس آنچه که در جمله آمده میتوانیم از فاعل بین دو قسمت فعل ماضی بعید استفاده کنیم.)
ماضی نقلی عربی
موقعیتی را در نظر بگیرید که در آن یک کار در گذشته انجام شده اما آثارش تا به امروز باقی مانده باشد. برای رساندن چنین پیامی باید از فعل ماضی نقلی استفاده کنیم. این موضوع برای زبان عربی نیز صدق می‌کند. علاوه بر آن، با استفاده از فعل ماضی نقلی در زبان عربی میتوانیم شک و شبهه درباره کاری را از بین برده و بر انجام آن تاکید کنیم.
ماضی نقلی عربی نیز همانند ماضی بعید از دو قسمت تشکیل شده است. با این تفاوت که بخش اول آن را نه یک فعل، بلکه حرف «قد» تشکیل می‌دهد که در همه صیغه‌ها به صورت یکسان به کار می‌رود. بخش دوم آن را هم فعل ماضی مطلق یا ساده می‌سازد. در نتیجه برای تشخیص فعل ماضی و مضارع در عربی میتوانیم به نحوه به کار رفتن «قد» توجه کنیم. برای درک بهتر به کادر رنگی، جدول صرف فعل ماضی نقلی و معنی آن توجه کنید.
قد + ماضی ساده = ماضی نقلی
| جدول صرف فعل ماضی نقلی در عربی | |
| فعل ماضی نقلی | معنی |
| قد کَتَبَ | نوشته‌است |
| قد کَتَبا | نوشته‌اند |
| قد کَتَبوا | نوشته‌اند |
| قد کَتَبَتْ | نوشته‌است |
| قد کَتَبَتا | نوشته‌اند |
| قد کَتَبنَ | نوشته‌اند |
| قد کَتَبتَ | نوشته‌ای |
| قد کَتَبتما | نوشته‌اید |
| قد کَتَبتم | نوشته‌اید |
| قد کَتَبتِ | نوشته‌ای |
| قد کَتَبتما | نوشته‌اید |
| قد کَتَبتنَّ | نوشته‌اید |
| قد کَتَبتُ | نوشته‌ام |
| قد کَتَبنا | نوشته‌ایم |
برای ترجمه فعل ماضی نقلی از عربی به فارسی باید از فرمول «صفت مفعولی + ام، ای، است، ایم، اید، اند» استفاده کنیم. در صورتی که بخواهیم فعل ماضی نقلی عربی را منفی کنیم، برخلاف ماضی بعید، باید ساختمان فعل را به کلی تغییر دهیم. چرا که منفی شدن فعل ماضی نقلی با استفاده از «لما + فعل مضارع» انجام میشود. یعنی برای منفی کردن ماضی نقلی باید به صیغه آن توجه کنیم. فعل مضارع آن را بسازیم. سپس از حرف لما بر سر آن استفاده و انتهای فعل مضارع را مجزوم کنیم. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
لماذا قد حضَروا؟
چرا آمده‌اند؟
لماذا لمّا یَحضُروا؟
چرا هنوز نیامده‌اند؟
(در این مثال با آمدن لما بر سر فعل مضارع معنای آن به ماضی نقلی منفی تبدیل شده است.)
قد قرأتُ هذا الکِتاب.
این کتاب را خوانده‌ام.
لم أقراءْ هذا الکتاب.
این کتاب را نخوانده‌ام.
(با استفاده از لما و فعل مضارع توانسته‌ایم به زمان ماضی نقلی معنای منفی بدهیم.)
ماضی استمراری عربی
برای تشخیص فعل ماضی و مضارع در عربی همواره باید به خاطر داشته باشیم که تمامی فعل‌های ماضی در گذشته انجام شده‌اند. اما تقدم و تاخر در نحوه انجام آن روی نوع فعل تاثیر می‌گذارد. ممکن است یک کاری در زمان گذشته انجام شده باشد، اما این انجام شدن نه به صورت یکباره، بلکه به مرور و به شکلی پیوسته انجام شده باشد. وقتی بخواهیم درباره چنین کاری صحبت کنیم باید از شکل ماضی استمراری استفاده کنیم. در زبان عربی، برای ساختن ماضی استمراری باید به سراغ شکل صرف شده فعل ناقص کان برویم. از فعل کان به صورت ماضی استفاده می‌کنیم. اما بخش دوم آن را فعل مضارع تشکیل می‌دهد. برای درک بهتر به کادر رنگی و جدول صرف فعل ماضی استمراری عربی و معنای آن توجه کنید.
کان + فعل مضارع = ماضی استمراری
| جدول صرف فعل ماضی استمراری در عربی | |
| فعل ماضی استمراری | معنی |
| کان یکتُبُ | می‌نوشت |
| کانا یکتبان | می‌نوشتند |
| کانوا یکتبون | می‌نوشتند |
| کانتْ تکتُبُ | می‌نوشت |
| کنتا تکتبان | می‌نوشتند |
| کنَّ یکتبنَ | می‌نوشتند |
| کنتَ تکتبُ | می‌نوشتی |
| کنتما تکتبان | می‌نوشتید |
| کنتم تکتبون | می‌نوشتید |
| کنتِ تکتبِ | می‌نوشتی |
| کنتما تکتبان | می‌نوشتید |
| کنتم تکتُبنّ | می‌نوشتید |
| کنتُ أکتُبُ | می‌نوشتم |
| کنّا نکتًبُ | می‌نوشتیم |
ترجمه فعل ماضی استمراری از عربی به فارسی با استفاده از فرمول «می + صرف فعل ماضی ساده» انجام میشود. برای منفی کردن ماضی استمراری هم میتوانیم از ترکیب «ما + فعل کان + فعل مضارع» یا از «فعل کان + لا + فعل مضارع استفاده کنیم. در هر دوی این حالت‌ها فعل ماضی استمراری معنی منفی می‌گیرد. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
الأصدقاء کانوا یَعرِفونَ الموعِدَ.
دوستان زمان ملاقات را می‌دانستند.
( از آنجا که «اصدقاء» جمع مذکر مخاطب است هر دو قسمت فعل ماضی استمراری عربی بر اساس همین صیغه در جمله گنجانده شده است.)
هم کانوا لا یَسبَحُونَ في المسَبَحِ حوالي ساعتَیْنِ.
آنها حدو دو ساعت در استخر شنا نمی‌کردند.
(در این جمله نیز همانند مثال بالا هر دو قسمت فعل ماضی استمراری بر اساس صیغه غائبون که در مبتدا مشخص شده صرف شده و با آمدن لا بر سر فعل مضارع منفی شده است.)
ماذا کنتِ تفعَلینَ في المَکتَبةِ؟
در کتابخانه چه کار می‌کردی؟
(فعل ماضی استمراری این مثال بر اساس صیغه للمخاطبة ساخته شده است.)
صرف فعل مضارع عربی
صحبت کردن از زمان حال یا آینده نزدیک به استفاده از فعل مضارع امکان‌پذیر میشود. فعل مضارع در زبان عربی، همانند فعل ماضی، با استفاده ریشه فعل و وارد کردن آن به وزن فعل مضارع ساخته میشود. پیش از هر توضیحی باید این نکته را بدانیم که «فعل مضارع عربی از افعال معرب است». یعنی با حضور حروف و تغییرات در آن میتوانیم اعراب و حرکت انتهایی آن را تغییر بدهیم.
بر همین اساس، فعل مضارع در حالت عادی، مرفوع است. اعراب مرفوع آن نیز در صیغه‌های مفرد به صورت ضمه انتهای فعل و در صیغه‌های جمع، توسط «نون عوض رفع» نمایش داده میشود. با آمدن حروف ناصبه بر سر فعل مضارع، اعراب این افعال از مرفوع به منصوب و با آمدن حروف مجزوم‌ساز، اعراب آنها از مرفوع به مجزوم تغییر پیدا می‌کند.
برای ساختن فعل مضارع عربی ابتدا لازم است با وزن‌های این فعل در زبان عربی آشنا شویم. چرا که این وزن‌ها، اساس ساخت انواع فعل مضارع در زبان عربی است. بعد از آن به سراغ انواع فعل مضارع و نحوه تغییر آنها همراه با مثال خواهیم رفت. برای درک بهتر، به جدول وزن‌های صرف مضارع که در ادامه آمده توجه کنید.
| جدول وزن ۱۴ صیغه فعل مضارع مرفوع | |
| صیغه | وزن فعل |
| الغائب | یَفعَلُ |
| الغائبان | یَفعَلان |
| الغائبون | یَفعَلُون |
| الغائبة | تَفعَلُ |
| الغائبتان | تَفعَلان |
| الغائبات | یَفعَلنَ |
| المخاطب | تَفعَلُ |
| المخاطبان | تَفعَلان |
| المخاطبون | تَفعَلُون |
| المخاطبة | تَفعَلینَ |
| المخاطبتان | تَفعَلان |
| المخاطبات | تَفعَلنَ |
| متکلم | أَفعَلُ |
| متکلمون | نَفعَلُ |
با توجه به آنچه که در این جدول آمده، در مقایسه با جدول وزن‌های فعل ماضی میتوانیم به چند نکته اشاره کنیم. نکته اول، استفاده از حروف «أتین» در ابتدای وزن‌های فعل مضارع است که مهم‌ترین ویژگی آن در تمایز میان فعل ماضی و مضارع محسوب میشود. به عبارت دیگر، فعل مضارع، بر خلاف فعل ماضی که با فاءالفعل شروع میشود، یکی از حروف «ی»، «ت»، «أ» و «ن» را در ابتدای فعل و پیش از فاءالفعل دارد.
اینکه از کدام حرف‌ها باید در ابتدای فعل مضارع استفاده کنیم بستگی به «غائب» یا «مخاطب» بودن فعل دارد. در شش صیغه غائب باید از حرف «ی» در ابتدای فعل مضارع استفاده کنیم. برای صیغه‌های مخاطب نیز باید به سراغ حرف «ت» برویم. از دو حرف «أ» و «ن» نیز برای صیغه‌های متکلم استفاده می‌کنیم.
نکته دوم برای تشخیص فعل ماضی و مضارع در عربی، توجه به انتهای افعال مضارع است. فعل مضارع، در حالت عادی، یک فعل معرب و مرفوع است. بر اساس آنچه که در جدول بالا آمده در صیغه‌های غائب، غائبة و مخاطب، این اعراب به شکل ضمه در انتهای فعل حضور پیدا کرده است. اما استفاده از «نون عوض رفع» در انتهای صیغه‌های مثنی و جمع و البته مخاطبة، یکی دیگر از نقاط تمایز فعل مضارع با فعل ماضی است.
یعنی در فعل مضارع بعد از ضمایر متصل، به یک «ن» احتیاج داریم. بر همین اساس با حذف «ن» انتهای آن نیز میتوانیم انواع مختلفی از افعال مضارع بسازیم که در ادامه می‌خوانید. برای درک بهتر به جدول صرف فعل مضارع کتب توجه کنید.
| جدول صرف فعل مضارع مرفوع از ریشه کتب | |
| فعل | معنی |
| یَکتُبُ | می‌نویسد |
| یَکتُبان | می‌نویسند |
| یَکتُبُونَ | می‌نویسند |
| تَکتُبُ | می‌نویسد |
| تَکتُبان | می‌نویسند |
| یَکتُبنَ | می‌نویسند |
| تَکتُبُ | می‌نویسی |
| تَکتُبان | می‌نویسید |
| تَکتُبُونَ | می‌نویسید |
| تَکتُبینَ | می‌نویسی |
| تَکتُبان | می‌نویسید |
| تَکتُبنَ | می‌نویسید |
| أکتُبُ | می‌نویسم |
| نکتُبُ | می‌نویسیم |
برای درک بهتر کاربرد فعل مضارع مرفوع در جملات عربی بهتر است به مثال‌های زیر توجه کنید.
یَظهَرُ ابراهیم بسیّارَتِهِ مِن بَعیدٍ.
ابراهیم با ماشینش از دور ظاهر میشود.
(از آنجا که ابراهیم مفرد، یعنی فاعل جمله، مذکر غائب است از فعل در صیغه للغائب که انتهایش مرفوع است استفاده کرده‌ایم.)
تَطبُخُ أمُّهُ في المَطبَخِ لَهُ طعاماً لذیذاً.
مادرش در آشپزخانه برای او غذایی لذیذ می‌پزد.
(تطبخ فعلی است که علاوه بر صیغه غائبة برای صیغه مخاطب نیز استفاده میشود.)
أنتِ تَغسِلینَ ملابِسي کلَّ یومٍ.
تو هر روز لباس‌های من را می‌شویی.
(در صیغه مخاطبة فعل مضارع، علاوع بر ی انتهای فعل که ضمیر است، از نون عوض رفع استفاده میشود. در حقیقت، صیغه مخاطبة فعل مضارع تنها صیغه مفردی است که نون عوض رفع در آن به کار می‌رود.)
برای منفی کردن فعل مضارع مرفوع میتوانیم از حرف «لا» پیش از فعل مضارع استفاده کنیم تا به آن معنای منفی بدهیم. حضور این حرف بر سر فعل مضارع تغییری در انتهای فعل و اعراب آن ایجاد نمی‌کند. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
یَظهَرُ
ظاهر میشود.
***
لا یَظهَرُ
ظاهر نمی‌شود.
تَطبُخُ
آشپزی می‌کند.
***
لا تَطبُخُ
آشپزی نمی‌کند.
تَغسِلینَ
می‌شویی.
***
لا تَغسِلینَ
نمی‌شویی.
انواع فعل مضارع عربی
دانستن این فعل برای تشخیص فعل ماضی و مضارع در عربی مهم است. فعل مضارع عربی با توجه به تغییراتی که در اعراب انتهای فعل ایجاد میشود به دو نوع «فعل مضارع منصوب» و «فعل مضارع مجزوم» تقسیم میشود. هر دوی این افعال به واسطه حضور برخی از حروف بر سر فعل مضارع ساخته می‌شوند تا یک فعل با معنای جدید تولید کنند. در ادامه توضیح مختصر هر یک از آنها را همراه با مثال می‌خوانید.
فعل مضارع منصوب
استفاده از فعل مضارع منصوب این امکان را به ما می‌دهد تا جملاتی با معنای ترکیبی بسازیم. مثلا ممکن است بخواهیم انجام یک کار را به واسطه انجام دادن کاری دیگر توضیح بدهیم. به این ترتیب میتوانیم درباره علت یا دلیل انجام شدن کارها هم صحبت کنیم.
در زبان عربی، چنین فعلی توسط حروف ناصبه ساخته میشود و مورد استفاده قرار می‌گیرد. به عنوان مثال در جمله «می‌روم تا مسابقه را تماشا کنم.» هدف از رفتن را تماشای مسابقه اعلام می‌کنیم. در نتیجه باید جمله به این صورت بسازیم: «أذهبُ لِأُشاهدَ المبارة.»
فعل مضارع منصوب توسط حروف ناصبه ساخته میشود. پیش از رفتن به سراغ انواع حروف ناصبه و تاثیر آنها در معنای جمله، بهتر از به نحوه تاثیر این حروف بر اعراب فعل مضارع که در جدول زیر آمده توجه کنید.
| جدول صرف فعل مضارع منصوب | |
| فعل مضارع + لن | معنی |
| لن یَکتُبَ | نخواهد نوشت |
| لن یَکتُبا | نخواهند نوشت |
| لن یَکتُبُوا | نخواهند نوشت |
| لن تَکتُبَ | نخواهد نوشت |
| لن تَکتُبا | نخواهند نوشت |
| لن یَکتُبنَ | نخواهند نوشت |
| لن تَکتُبَ | نخواهی نوشت |
| لن تَکتُبا | نخواهند نوشت |
| لن تَکتُبُوا | نخواهند نوشت |
| لن تَکتُبي | نخواهی نوشت |
| لن تَکتُبا | نخواهند نوشت |
| لن تَکتُبنَ | نخواهند نوشت |
| لن أکتُبَ | نخواهم نوشت |
| لن نکتُبَ | نخواهیم نوشت |
با توجه به آنچه که در جدول آمده، تاثیر حرف ناصبه لن بر صیغه‌های غائب، غائبة و مخاطب به صورت ظهور علامت فتحه در انتهای فعل نشان داده شده است. اما در صیغه‌های مثنی و جمع با استفاده از حذف نون عوض رفع توانسته‌ایم منصوب بودن فعل مضارع را به نمایش بگذاریم. در ادامه با انواع حروف ناصبه و کاربردهای آن آشنا می‌شوید.
- حرف ناصبه أن: نام دیگر آن أن مصدریه است. چرا که می‌توانید به فعل بعد از خودش معنای مصدری بدهد. از أن ناصبه معمولا در جملات خبری استفاده میشود. به مثال زیر توجه کنید
یَجِبُ أن نَنْتَظِرَ صدیقَنا.
باید که منتظر دوست‌مان باشیم.
(در این جمله با استفاده از حرف أن دلیل اجبار در جمله را توضیح داده‌ایم.)
اگر بین حرف ناصبه أن و فعل مضارع منصوب بخواهیم از لای نفی استفاده کنیم، باید «ن» را حذف و «لا» را به شکل مشدد و همراه تشدید به کار ببریم. به مثال زیر توجه کنید.
أطلُبُ مِنکَ أن لا / ألَّا تَرجَعْ إلی المَبْني.
از تو خواهش می‌کنم که به ساختمان بازنگردی.
- حرف ناصبه لن: زمانی که این حرف ناصبه بر سر فعل مضارع قرار بگیرد، معنای آن را به مستقبل منفی یا آینده منفی تغییر می‌دهد. بنابراین هرگاه دیدیم یک فعل مضارع با س و سوف همراه شد، برای منفی کردنش باید از «لن» استفاده کنیم. نمونه‌های صرف شده و نحوه تغییر معنی را در جدول بالا مشاهده می‌کنید.
لَنْ نَنْساهُم أبداً.
آنها را هرگز فراموش نخواهیم کرد.
- حرف ناصبه کَیْ: این حرف ناصبه عربی گاهی‌اوقات با حرف جر «لِ» در جملات مورد استفاده قرار می‌گیرد. از این رو می‌تواند برای رساندن معنای دلیل و علت انجام کار از آن استفاده شود. به مثال زیر توجه کنید.
إقرَأُ لِکَیْ أعرَفَ المعنی.
میخوانم تا معنا را بفهمم.
(در این مثال با استفاده از حرف ناصبه لکی دلیل خواندن به مخاطب توضیح داده شده است.)
- حرف ناصبه حتی: با آمدن این حرف ناصبه بر سر فعل مضارع میتوانیم معنای «تا این که...» و «تا وقتی که...» را برسانیم. از این حرف در موارد خاص، برای رساندن معنای فعلی که در آینده اتفاق می‌افتد نیز استفاده میشود. برای فهم بهتر به این مثال توجه کنید.
إقرَأْ حتّی تَعرِفَ المعنی.
بخوان تا وقتی که معنا را بفهمی.
- حرف ناصبه لِ: تمامی حروف ناصبه‌ای که تا اینجا بررسی کردیم جدای از فعل بودند. یعنی میتوانیم هنگام استفاده از آنها میان حرف ناصبه مربوطه و فعل از کلمه دیگری استفاده کنیم. اما حرف ناصبه لِ مستقیما به فعل می‌چسبد و بعد از منصوب کردن، مشخصا دلیل انجام یک کار را نشان می‌دهد. به مثال زیر توجه کنید.
أقرَأُ لِأَعرَفَ المعنی.
میخوانم تا معنی را بفهمم.
فعل مضارع مجزوم
برای تشخیص فعل ماضی و مضاره در عربی دانستن افعال مجزوم اهمیت به سزایی دارد. از آنجا که فعل مضارع معرب است، میتوانیم آن را علاوه بر منصوب، مجزوم هم کنیم. به این ترتیب که یکی از ادوات نصب را پیش از آن به کار می‌بریم و انتهای صیغه‌های مفرد، ساکن و نون عوض رفع انتهای صیغه‌های مثنی و جمع را حذف می‌کنیم. ادوات جزمی که بر سر فعل مضارع می‌آید عبارتند از «لای نهی، لام امر، لم و لما، اسامی شرط» که توضیح مختصر هر کی از آنها را در ادامه می‌خوانید.
لای نهی
با استفاده از لای نهی میتوانیم فعلی بسازیم که از نظر معنا، نقطه مقابل فعل امر باشد. در فعل امر انجام گرفتن کاری را از مخاطب جمله طلب می‌کنیم. در مقابل با فعل نهی، درخواست می‌کنیم تا کاری از سوی مخاطب انجام نشود. از این لا، بر سر صیغه‌های مخاطب و غائب استفاده میشود. تفاوت آنها هنگام ترجمه مشخص میشود که در جدول زیر می‌توانید تفاوت معنایی آنها را مشاهده کنید.
| جدول صرف فعل مضارع همراه با لای نهی | |
| فعل نهی | معنی |
| لا یَکتُبْ | نباید بنویسد |
| لا یَکتُبا | نباید بنویسند |
| لا یَکتُبُوا | نباید بنویسند |
| لا تَکتُبْ | نباید بنویسد |
| لا تَکتُبا | نباید بنویسند |
| لا یَکتُبنَ | نباید بنویسند |
| لا تَکتُبْ | ننویس |
| لا تَکتُبا | ننویسید |
| لا تَکتُبُوا | ننویسید |
| لا تَکتُبي | ننویس |
| لا تَکتُبا | ننویسید |
| لا تَکتُبنَ | ننویسید |
| لا أکتُبْ | نباید بنویسم |
| لا نکتُبْ | نباید بنویسیم |
برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
لانَسْتَعجِلْ فَلْنَلبَثْ قلیلاً حتّی یَأتِیَ إِبراهیم بسیارَتِه.
نباید عجله کنیم. کمی بعد باید لباس بپوشیم تا ابراهیم با ماشینش برسد.
(در این مثال انواع فعل مضارع به چشم می‌خورد. نخستین فعل از انواع فعل نهی در صیغه متکلمون است. دومین فعل فعل امر ساخته شده با «لام امر» است و سومین آن، فعل مضارع منصوب با حرف ناصبه «أن» است. به ترجمه این افعال دقت کنید.)
لاتَنسَ أن تُرَتَّبَ الغُرَفَ لِاِستِقبالِ الضُیوفِ.
فراموش نکن که اتاق‌ها را برای پذیرایی از مهمان‌ها مرتب کنی.
(در این مثال نیز دو نوع فعل مضارع وجود دارد. «لاتنسَ» فعل نهی است که به خاطر ساکن شدن انتهای آن، حرف عله حذف و تبدیل به حرکت در حرف یکی مانده به آخر شده است. فعل دوم، فعل مضارع منصوبی است که حرکت نصب آن در انتهای فعل قابل مشاهده است.)
لِنُسرِعْ و لانَتَأَخَّرْ.
باید عجله کنیم و دیر نکنیم.
(این جمله عربی از دو فعل مضارع مجزوم تشکیل شده است. اولی، فعل امر به لام و مجزوم و دومی فعل نهی است و انتهای هر دوی آنها مجزوم شده است.)
لام امر
بخش بعدی تشخیص فعل ماضی و مضارع در عربی به فعل امر اختصاص دارد. از فعل امر برای درخواست و طلب انجام یک کاری مورد استفاده میشود. این فعل در زبان عربی از فعل مضارع ساخته میشود. اما نکته اینجاست که شیوه ساخت ۶ صیغه غائب با ۶ صیغه مخاطب متفاوت است. تنها نقطه اشتراک افعال امر عربی در ۱۴ صیغه مضارع این است که انتهای تمامی آنها مجزوم میشود.
برای ساختن فعل امر از ۶ صیغه غائب باید از لام امر استفاده کنیم. در مقابل، ساخت فعل امر از شش صیغه مخاطب به این صورت است که باید حرف «ت» ابتدای افعال مخاطب را حذف و به جای آن «الف» اضافه کنیم. حرکت آوایی الف ابتدایی فعل امر وابسته به حرکت عین الفعل است. اگر عین‌الفعل ضمه داشت، الف امریه باید ضمه بگیر و اگر فتحه با کسره داشت، حرکت الف امریه باید کسره باشد. ترجمه صیغه‌های امر غائب و مخاطب نیز با یکدیگر متفاوت است که می‌توانید این اختلاف در ترجمه را در جدول زیر مشاهده کنید.
| جدول صرف فعل امر مجزوم از ریشه کتب | |
| فعل امر | معنی |
| لِیَکتُب | باید بنویسد |
| لِیَکتُبا | باید بنویسند |
| لِیَکتُبُوا | باید بنویسند |
| لِتَکتُبْ | باید بنویسد |
| لِتَکتُبا | باید بنویسند |
| لِیَکتُبنَ | باید بنویسند |
| أُکتُبْ | بنویس |
| أُکتُبا | بنویسید |
| أُکتُبُوا | بنویسید |
| أُکتُبي | بنویس |
| أُکتُبا | بنویسید |
| آُکتُبنَ | بنویسید |
| لأکتُبْ | باید بنویسم |
| لِنکتُبْ | باید بنویسیم |
برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
إِحْرِصي عَلَی صِحَّةِ جِسمَکِ اَکثَرَ.
از سلامتی جسمت بیشتر مراقبت کن.
(در این مثال از آنجا که عین الفعل فعل امر، کسره است، حرکت آوایی «الف» امریه به صورت کسره آمده و نون انتهای صیغه مخاطبة حذف شده است.)
اِسْتَعِّدا للذهابِ إلی عِیادةِ الطَّبیبْ.
برای رفتن به دکتر آماده شوید.
(فعل امر این جمله از صیغه مخاطبان ساخته شده و از آنجا که عین الفعل فتحه است، الف امریه کسره گرفته است. چرا که ابتدای فعل امر از صیغه‌های مخاطب هیچگاه فتحه نمی‌پذیرد.)
لم و لما
به فعل‌های مضارع مجزوم به لم و لما «فعل جَحد» می‌گویند. «جحد» معنی انکار می‌دهد. کمی بالاتر توضیح دادیم که از وقتی لم بر سر فعل مضارع بیاید، فعل مجزومی می‌سازد که معنی ماضی ساده یا ماضی مطلق می‌دهد. استفاده از لما بر سر فعل مضارع نیز از آن یک فعل با معنی ماضی نقلی منفی می‌سازد.
اسم شرط
جمله‌های شرطیه در زبان عربی از دو قسمت تشکیل میشود. قسمت اول آن را اسامی شرط تشکیل می‌دهد و قسمت حاوی دو فعل مضارع است که انتهایش مجزوم شده باشد. در این جملات اولین فعل مجزوم به عنوان فعل شرط شناخته میشود و فعل دوم، جواب شرط است.
دلیل به کار بردن چنین جمله‌ای در زبان عربی به این خاطر است که نشان دهیم، انجام شدن یک کار در گروی انجام گرفتن کاری دیگر است. از انواع اسامی شرط میتوانیم به «من» (مخصوص عاقل)، «ما» (مخصوص غیر عاقل) «إن» و «إذ» میشود. برای درک بهتر نحوه کارکرد این اسامی قبل از فعل مضارع بهتر است به مثال‌های زیر توجه کنید.
إِنْ تَجتَهِدْ کثیراً تَنجَحْ في الإمتحان.
اگر زیاد تلاش کنی در امتحان موفق می‌شوی.
(در این مثال موفقیت فرد وابسته به تلاش زیاد اوست. در نتیجه فعل اول جمله، فعل شرط و فعل دوم، جواب آن است.)
من لا یَستَمِعْ إلی الدُروسِ یَرسُبْ في الاِمتحانات.
کسی که به درس‌ها گوش نکند، در امتحانات مردود میشود.
سوالات متدوال درباره تشخیص ماضی و مضارع در عربی
در این بخش به برخی از سوالات پرتکرار مربوط به مبحث تشخیص ماضی و مضارع در زبان عربی به طور خلاصه پاسخ می‌دهیم.
تفاوت فعل ماضی و مضارع عربی در چیست؟
فعل ماضی و مضارع عربی علاوه بر شکل در وزن نیز با هم تفاوت دارند. به عنوان مثل فعل مضارع با حروف «أتین» آغاز میشود و انتهای صیغه‌های مثنی و جمع آن نون عوض رفع می‌گیرد.
انواع فعل ماضی و مضارع عربی کدامها هستند؟
از انواع فعل ماضی عربی میتوانیم به ماضی بعید، ماضی نقلی و ماضی استمراری اشاره کنیم. فعل مضارع عربی نیز به دو دسته منصوب و مجزوم تقسیم میشود.
تمرین تشخیص ماضی و مضارع در عربی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «تشخیص فعل ماضی و مضارع در عربی»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شامل ۱۰ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
۱. در کدام گزینه فعل ماضی به صورت مضارع ترجمه میشود؟
کان الأطفال یلعبون فی البستان بسرورٍ
فتّشت عن کتاب ساعدنی فی فهم النصوص
من حاول کثیرا ینجح فی الامتحانات
هو أحب أن نشاهد قلما نبّه جمیع أسرتنا من الغفلة
۲. در کدام گزینه فعل مضارع به صورت ماضی ترجمه میشود؟
کان التلمیذ الراسب درس مرات عدیدة في هذه المرحلة
و لن تکون بعدی مفلحاً ابداً
ما کانت عندي ذرة حسداً
لم تکن التلمیذات یکسلن فی اداء الواجبات.
۳. در کدام عبارت فعل مضارع منصوب به کار نرفته است؟
فَقُلْ إنما الغیب لله فانتظروا إنی معکم من المنتظرین
قلتُ لصدیقي علیم أن لاتکسلي في أداء واجباتک الدراسیة
توجد في الصحراء النباتات ذات الوراق القلیلة لکی لاتفقد الماء بالتبخر
إنّع القرآن یأمر المسلمین ألا یسّبوا معبودات المنافقین و المشرکین.
۴. مضارع منصوب کدام است؟
هذا الأمر صعب لیساعدک أصدقائک
أمرت الأم بناتها أن لایکسلنَ في أعمالهن
فی البحار و التراب عجائب کثیرة لتنبُهَ الناس
إن تعرفوا حلاوة عاقبة الحق تصبرو علی مرارته
۵. در کدام گزینه فعل مضارع مجزوم به اعراب فرعی دیده میشود؟
لم تُعاشری من تقتُل الحلم فیک
إبدَووا بتهذیب أنفسکم قبل أن تُنصوا الآخرین
ما تعلم الشابا الیوم تَذوقوا حلاوة ثمرتّ غداً
عَلیکِ أن لا تعتمدي علی من یکذب دائماً
۶. در کدام گزینه فعل مضارع مجزوم وجود ندارد؟
أیها الشباب، لاتتبعوا ما یبعُدکم عن الحقیقة
علی الانسان أن لایحاکی الاخرین طول حیاته
إن لم یتخذ أخوک الأسلوب الصحیح فی المطالعة یخسر
لینزل المطر من السماء حتی تحضر الارض و تخرج النبات
۷. در کدام یک از گزینه‌ها فعل ماضی استمراری به کار رفته است؟
کان الطلاب جالسین في مکانهم.
کانت الهدیة زجاجة عِطر أمها
کان حامد یشعر بالنوم في الصف.
کان أدیسون ثقیل السمع و هو لا یسمع جیدا
۸. در کدام گزینه ترجمه درست این عبارت آمده است؟ «کان الزّوار یذهبون إلی زیارة بیتِ الله»
زائران به زیارت کعبه رفته‌اند.
زائران در حال زیارت خانه خدا بودند.
زائران به زیارت خانه خدا خواهند رفت.
زائرا به زیارت خانه خدا می‌رفتند.
۹. ترجمه درست فعل‌هایی که زیر آنها خط کشیده شده در کدام گزینه آمده است؟ «کنتُ أشتغلُ في المزرعة - شَجَّعتِ المدرسة سارة»
کار می‌کنی - تشویق کردی
کار می‌کردم - تشویق کرد
کار می‌کردم - تشویق کردی
کار می‌کنم - تشویق کرد
۱۰. فعل کانت در کدام گزینه با سایر گزینه‌ها تفاوت دارد؟
کانت أختي الکبیرة تبدأ یومها بقراءة الصحیفة.
کانت قریتُنا صغیرة . مملوءة بالاشجار
کانت أم إدیسون تُشجَّعُه علی النجاح.
کانت مجموعة من الحیوانات تسمع من بعید أصوات الصیادین.
جمع‌بندی
در این مطلب از مجله فرادرس، برای تشخیص فعل ماضی و مضارع در عربی وزن این افعال و انواع آنها را بررسی کردیم. فهمیدیم که مهم‌ترین تفاوت میان ماضی و مضارع در شکل آنها است. فعل مضارع دارای حروف «أتین» در ابتدای فعل است و آخر آن در صیغه‌های جمع نون عوض رفع می‌گیرد. اما در فعل ماضی تنها با صرف فعل می‌توان ضمایری به انتهای اضافه کرد.
همچنین فهمیدیم که فعل ماضی به انواع ماضی بعید، ماضی نقلی و ماضی استمراری تقسیم میشود. فعل مضارع نیز دو نوع مضارع منصوب و مجزوم دارد که برای ساخت مضارع مجزوم میتوانیم از انواع علامت‌های امر و نهی، شرط و لم و لما در ابتدای فعل مضارع استفاده و انتهای آن را ساکن کنیم.
