فرادرسآموزش بهداشت مادر و کودک – به زبان ساده
بهداشت مادر و کودک، مجموعه‌ای از اصول بهداشتی است که رعایت کردن آن‌ها برای حفظ سلامت روانی و جسمی زنان پیش از ازدواج، در دوران بارداری و پس از زایمان، و حفظ سلامت کودکان از روزهای ابتدایی تولد تا دوران مدرسه و پس از آن ضروری است. رعایت رژیم غذایی مناسب، واکسیناسیون به موقع، انجام آزمایشات پیش از ازدواج و دوران بارداری، مراقبت‌های اتاق زایمان و بررسی دوره‌ای رشد کودکان ازجمله اقدامات بهداشت مادر و کودک است. بسیاری از این اقدامات به تشخیص زودهنگام بیماری‌های کودکان کمک میکند و آسیب‌های دوران بزرگسالی را کاهش می‌دهد.
مطلب بهداشت مادر و کودک از مجله فرادرس را با توضیح بهداشت دختران در دوران بلوغ شروع می‌کنیم. در ادامه مراقبت‌ها و نکات بهداشتی ضروری پیش از ازدواج، دوران بارداری و پس از زایمان مادران را مرور می‌کنیم. در بخش‌های انتهایی مطلب مراقبت‌های اولیه کودک پس از تولد، مراحل رشد کودکان واکسیناسیون کودکان در کشور ایران را آموزش می‌دهیم.
بهداشت مادر و کودک چیست؟
بهداشت مادر و کودک مراقبت‌های بهداشتی است که برای حفظ سلامت، پیشگیری از بیماری و بهبود سلامت مادران و کودکان انجام میشود. جامعه هدف این خدمات زنان در سن باروری (۱۵ تا ۴۹ سال)، کودکان پیش از سن مدرسه، کودکان در سنین مدرسه و نوجوانان هستند. هدف این مراقبت‌ها حفظ سلامت مادر در دوران بارداری، زایمان و شیرخوارگی نوزاد و ارتقا سلامت جسمی و روانی کودک است. این مطلب را با توضیح بهداشت دروران بلوغ دختران شروع می‌کنیم. در بخش‌های بعدی بهداشت مادران را توضیح می‌دهیم و در بخش‌های اتنهایی بهداشت کودکان را مرور می‌کنیم.
بهداشت دوران بلوغ دختران
بلوغ دوره‌ای است دوره‌ای بین کودکی و بزرگسالی است که با تغییرات جسمی و احساسی همراه است. این تغییرات به مرور ایجاد میشود. در بیشتر دختران بلوغ در در سنین ۹ تا ۱۴ سالگی اتفاق می‌افتد. اما در بعضی ممکن است زودتر یا دیرتر از این سن اتفاق بیفتد. ترشح هورمون‌ها از غدد هیپوتالاموس و هیپوفیز فعالیت تخمدان‌ها را تغییر می‌دهد و بلوغ شروع میشود. در بیشتر دختران اولین نشانه‌های بلوغ رشد پستان‌ها است. رشد مو در ناحیه زیر بغل و آلت تناسلی، رشد استخوان‌های لگن و افزایش چربی بدن تغییرات دیگر دوران بلوغ دختران است. افزایش چربی بدن در این دوره با ایجاد آکنه، چربی مو و بوی بد بدن همراه است. شروع قاعدگی یکی دیگر از نشانه‌های بلوغ است.
تغییرات سطح هورمون استروژن و پروژسترون در این دوره با تغییرات خلقی و احساسی زیادی همراه است. نوجوانان در این دوره وسواس بیشتری نسبت به ظاهر خود دارند. قرار گرفتن در گروه همسالان و قضاوت آن‌ها در مورد نوع پوشش نوجوان برای او اهمیت ویژه‌ای پیدا میکند و ترجیح می‌دهند بیشتر زمان خود را به جای خانواده با همسالان سپری کنند. نوجوانان در این دوره فضای خصوصی بیشتری نیاز دارند و تغییر خلق آن‌ها افزایش می‌یابد. نوجوانان در این دوره ممکن است دچار افسردگی، اضطراب یا اختلال‌های تغذیه شوند.
نیاز به انرژی و مواد مغذی در این دوره افزایش می‌یابد. رژیم غذایی حاوی پروتئین، چربی، کربوهیدرات و املاح معدنی کافی به تامین این انرژی کمک میکند. به علاوه به دلیل خونریزی دوران قاعدگی مصرف آهن در دروان بلوغ برای درختران ضروری است.
بهداشت قاعدگی
اولین عادت ماهانه یا قاعدگی معمولا ۱ یا ۲ سال پس از شروع رشد پستان‌ها و بین ۹ تا ۱۶ سالگی اتفاق می‌افتد. خونریزی دوره قاعدگی به دلیل جدا شدن بافت و رگ‌های سطحی دیواره رحم در هر ماه ایجاد میشود. در هر قاعدگی یک تخمک از تخمدان جدا میشود که در صورت بارور نشدن همراه خون از بدن خارج میشود. هر قاعدگی ۳ تا ۷ روز ادامه دارد و فاصله بین دو قاعدگی به طور متوسط ۲۸ روز اما در بعضی از افراد بین ۲۱ تا ۳۵ روز متغیر است. افزایش اشتها، تغییر خلق، سردرد، آکنه، تحریک‌پذیری، افسردگی، مشکلات خواب، نفخ و ناراحتی پستان مشکلات این دوره است. استراحت، استحمام و تغذیه مناسب به رفع مشکلات این دوره کمک میکند. قاعدگی در ۴۵ تا ۵۱ سالگی متوقف و یائسگی شروع میشود. در این دوره تولید تخمک در تخمدان‌ها متوقف میشود و ترشح هورمون‌های استروژن و پروژسترون کاهش می‌یابد.
بهداشت قبل از ازدواج
سلامت روانی و جسمی زوج‌ها برای شروع یک خانواده امری ضروری است. به همین دلیل برنامه آموزش زوج‌ها پیش از ازدواج طراحی شده است. در این برنامه فیزیولوژی دستگاه تناسلی، اهمیت تنظیم خانوراه و روش‌های آن، بیماری‌های مقاربتی، سرطان‌های شایع زنان، بیماری‌های جنسی، واکسیناسیون‌های ضروری پیش از ازدواج، مراقبت‌هاب بارداری و پیش از بارداری، بهداشت جنسی و بهداشت روانی ازدواج آموزش داده میشود. واکسن کزاز یکی از واکسن‌های ضروری زنان در مراقبت‌های پیش از ازدواج است.
آزمایش‌های قبل از ازدواج برای بررسی سلامت زوج‌ها قبل از ازدواج انجام میشود. هدف این آزمایش‌ها بررسی بیماری‌های احتمالی است که ممکن است باروری زوج‌ها سلامتی و باروری زوج‌ها را به خطر بیندازد. آزمایش‌های پیش از ازدواج احتمال ابتلای فرزندان به بیماری‌های ژنتیکی، نوع گروه خونی، اعتیاد زوج‌ها و بیماری‌های عفونی به ویژه بیماری‌های مقاربتی ازجمله سفلیس و ایدز را بررسی میکند.
بهداشت دوران بارداری مادر
به ترکیب اسپرم‌های مرد و تخمک‌های زن در رحم لقاح و به جایگزنی تخم تشکیل شده در دیواره رحم بارداری گفته میشود. بزرگ شدن شکم، تغییر اندازه رحم، قطع شدن قاعدگی، بزرگ شدن پستان، احساس تهوع صبحگاهی، لکه‌های پوستی و ترک‌های شکمی علائم احتمالی بارداری است که با انجام آزمایش بارداری قطعیت آن را مشخص میکند. این آزمایش سطح هورمون گونادوتروپین کوریئونیک انسان (hCG) در خون یا ادرار اندازه‌گیری میشود. این هورمون از سلول‌های جفت جنین ترشح میشود. در دوران بارداری شکل و عملکرد سیستم تناسیلی مادر و بعضی از اندام‌ها تغییر میکند. در ادامه آموزش بهداشت مادر و کودک اثر بارداری بر فیزیولوژی بدن را توضیح می‌دهیم. لازم به ذکر است اگر به منابع بیشتر برای یادگیری بهداشت زنان نیاز دارید، می‌توانید مجموعه آموزش بهداشت زنان فرادرس استفاده کنید.
اثر بارداری بر فیزیولوژی بدن
در دوران بارداری تغییراتی در سیستم قلب، گردش خون و لنفاوی، دستگاه تنفسی، لوله گوارش، کبد، دستگاه ادراری، غدد اندوکرین بدن، پوست و متابولیسم بدن ایجاد شود. این تغییرات فعالیت طبیعی و اندازه اندام‌ها را افزایش یا کاهش می‌دهد. در ادامه آموزش بهداشت مادر و کودک تغییرات اندام‌های مادر در دوران بارداری را بررسی می‌کنیم.
اثر بارداری بر سیستم قلب گردش خون و لنفاوی
تشکیل و رشد بافت‌های جنین نیاز به اکسيژن و مواد غذایی دارد. به همین دلیل در دوران بارداری قلب مادر برای تامین نیاز هر دو فعالیت بیشتری انجام می‌دهد. برون‌ده قلب در نهمین تا چهاردهمین هفته بارداری افزایش می‌یابد. در سی‌امین هفته بارداری برون‌ده قلب مادر ۲۵ تا ۳۵٪ بیشتر از دوران قبل از بارداری است. در ماه‌های پایانی بارداری برون‌ده قلب کاهش پیدا میکند و پس از تولد نوزاد به حالت طبیعی برمی‌گردد. به علاوه ضربان قلب مادر در این دوران افزایش می‌یابد. افزایش اندازه رحم در دوران بارداری سبب بالاتر رفتن دیافراگم میشود. بالا رفتن دیافراگم جایگاه قلب را تغییر می‌دهد. در این حالت قلب کمی به بالا، چپ و جلو هل داده میشود و به قفسه سینه نزدیکتر است.
افزایش فشار سیاهرگ‌های اندام‌های تحتانی یکی دیگر از مشکلات گردش خون در دوران بارداری است. این اتفاق به دلیل افزایش فشار رحم به سیاهرگ‌های ناحیه لگنی، و افزایش استروژن و پروژسترون ایجاد میشود. افزایش فشار با کاهش جریان خون سیاهرگ، افزایش خروج پلاسما از رگ و ایجاد تورم پاها است. مایع میان‌بافتی اندام‌های ناحیه لگن در دوران بارداری افزایش می‌یابد. اما به دلیل فشار ناشی از افزایش اندازه رحم رگ‌های لنفاوی مایع را از بافت خارج نمی‌کنند و ورم پاها ایجاد میشود.
اثر بارداری بر دستگاه تنفسی
در دوران بارداری قطر قفسه سینه افزایش می‌يابد. به همین دلیل بالا آمدن دیافراگم و کوتاه شدن طول قفسه سینه اثری بر عملکرد ریه‌ها ندارد. با افزایش ماه‌های بارداری حجم هوای ورودی به ریه‌ها در هر دقیقه افزایش می‌یابد. در ماه آخر بارداری تعداد تنفس‌ها در دقیقه تقریبا دو برابر تعداد تنفس‌ها پس از تولد نوزاد است. افزایش تعداد تنفس‌های اکسيژن کافی برای فعالیت اندام‌های مادر و رشد بافت‌های جنین را فراهم میکند.
اثر بارداری بر لوله گوارش
اختلال در حس بویایی و چشایی در ماه‌های اول بارداری منجر به بی‌اشتهایی و بی‌علاقگی به غذا میشود. ترشح اسید و آنزیم‌های معده در این دوران کاهش می‌یابد و ممکن است دلیل کم‌خونی مادر باشد. قدرت انقباضی ماهیچه‌های معده در این دوران کاهش می‌یابد. به همین دلیل گوارش غذا زمان بیشتری می‌برد. به علاوه افزایش اندازه رحم، معده را به بالا هل می‌دهد. افزایش اسید، کاهش قدرت انقباض و تغییر موقعیت معده سبب میشود بخشی از غذای گوارش‌یافته از روده به معده برگردد. این اختلال‌ها منجر به سوزش معده در دوران بارداری میشود.
یبوست و هموروئید دیگر اختلال‌های لوله گوارش در دوارن بارداری هستند. کاهش قدرت انقباضی ماهیچه‌ها و حرکات دودی روده، زمان باقی ماندن غذا در روده را افزایش می‌دهد و منجر به یبوست میشود. به افزایش قطر سیاهرگ‌های بخش پایینی رکتوم هموروئید گفته میشود. این اختلال به دلیل یبوست، افزایش زمان توقف خون در سیاهرگ‌های لگن فشار ناشی از افزایش اندازه رحم بر سیاهرگ‌ها ایجاد میشود.
اثر بارداری بر کبد
کبد یکی از اندام‌های سمت راست شکم است که در متابولیسم موادغذایی و حذف مواد سمی حاصل از متابولیسم نقش دارد. در این دوران اندازه، وزن و قطر رگ‌های کبد افزایش می‌يابد تا نیاز بدن به سنتز پروتئین بیشتر و تجزیه مواد زائد را تامین کند. این تغییرات در اثر ترشح هورمون‌ها از جفت جنین و غدد مادر ایجاد میشود.
اثر بارداری بر دستگاه ادراری
رحم بالاتر از مثانه قرار دارد. افزایش اندازه رحم در دروان بارداری به مثانه فشار وارد میکند. افزایش فشار به مثانه با تکرر ادرار مادر همراه است. تکرر ادرار در ماه‌های میانی بارداری کاهش و در ماه‌های پایینی به دلیل پایین آمدن رحم افزایش می‌یابد. در ماه‌های بعدی بزرگتر و خارج شدن رحم از لگن، مثانه را به جلو هل می‌دهد و بالا می‌کشد. در این حالت میزراه (مجرای تخلیه ادرار از بدن) کشیده میشود و تغییر شکل می‌دهد. این تغییر شکل با افزایش ضخامت دیواره مثانه، افزایش قطر رگ‌ها و تجمع مایع در بافت دیواره مثانه همراه است. در نتیجه زمان توقف خون در رگ‌ها افزایش می‌یابد و در مثانه التهاب ایجاد میشود. این وضعیت احتمال ایجاد عفونت‌های ادراری را افزایش می‌دهد.
بالا کشیده شدن مثانه با افزایش اندازه رحم منجر به پیچ خوردن میزنای‌ها (لوله‌های انتقال ادرار از کلیه به مثانه) میشود. به علاوه قدرت انقباضی ماهیچه‌های دیواره این بخش از دستگاه ادراری کاهش می‌یابد. در نتیجه سرعت انتقال ادرار از کلیه به مثانه و احتمال ایجاد عفونت‌های مجاری ادراری در دوران بارداری افزایش می‌یابد. در حالت عادی آب، سدیم، پتاسیم، کلر و اوره از خون وارد لوله‌های نفرونی کلیه می‌شوند و ادرار پس از بازجذب بخشی از آن تشکیل میشود. در دوران بارداری کلیه همین کار را انجام می‌دهد اما افزایش جریان خون و متابولیت‌ها فعالیت آن را افزایش می‌دهد. وجود پروتئین در ادرار ممکن است به دلیل بیماری‌های کلیوی یا مسمومیت بارداری باشد.
اثر بارداری غدد اندوکرین
اندازه و ترشح بیشتر غدد اندوکرین بدن در دوران بارداری افزایش می‌یابد و پس از تولد نوزاد به حالت عادی برمی‌گردد. غده هیپوفیز از لوب جلویی و پشتی تشکیل شده است. وزن، اندازه و ترشح هورمون‌های لوب پشتی در دوران بارداری تغییر نمی‌کند اما اندازه لوب جلویی افزایش می‌یابد. ترشح هورمون‌های محرک غدد جنسی بیا شروع ترشح گوناتروپین‌های کوروئونیک از جفت، متوقف میشود. با کاهش ترشح استروژن، ترشح هورمون پرولاکتین از لوب جلویی هیپوفیز افزایش می‌یابد. این هورمون تولید شیر در غدد پستان را تحریک میکند.
انسولین هورمون تنظیم قند خون است که از سلول‌های بتای پانکراس ترشح میشود. این هورمون جذب گلوکز در سلول‌ها را افزایش می‌دهد. گلوکز منبع انرژی سلول‌ها است و در دوران بارداری سلول‌ها فعالیت بیشتری انجام می‌دهند و گلوکز بیشتری نیاز دارند. به همین دلیل در این دوران بخش اندوکرین پانکراس بزرگتر میشود و ترشح انسولین افزایش می‌یابد. آلدوسترون یکی از هورمون‌های استروئیدی غدد فوق کلیه است. ترشح این هورمون با پیشروی بارداری افزایش می‌یابد. این هورمون ترشح آب و سدیم به لوله‌های نفرون را کاهش می‌دهد. آلدوسترون اثر پروژسترون برای افزایش دفع سدیم و آب خنثی میکند.
اثر بارداری بر پوست
ترشح غدد چربی و عرق در بیشتر زنان باردار افزایش می‌یابد. در بسیاری از زنان ضخامت موها کاهش می‌یاید و ناخن‌ها شکننده می‌شوند. افزایش لکه‌های قهوه در پیشانی، گونه‌ها، بینی، پستان و آلت تناسلی تغییرات پوستی دیگر در دوران بارداری است. در بعضی از زنان باردار رنگ کف دست‌ها به قرمز روشن تغییر میکند و مویرگ‌های قرمز تار عنکبوتی در پوست صورت یا بازوها دیده میشود. افزایش چربی لایه‌های زیری پوست و افزایش اندازه اندام ها منجر به ایجاد ترک‌های پوستی میشود. این ترک‌ها ممکن است بعد از تولد نوزاد از بین نرود.
اثر بارداری بر متابولیسم
متابولیسم پایه میزان انرژی مصرف شده در حالت استراحت بدن را نشان می‌دهد. این میزان در ماه سوم بارداری افزایش می‌یابد و در ماه‌های آخر به دو تا سه برابر می‌رسد. بی‌اشتهایی و احساس تهوع در ماه‌های اول بارداری منجر به کاهش وزن میشود. اما وزن در ماه سوم بارداری با افزایش چربی و مایعات بدن افزایش می‌یابد. به طور میانگین در هر هفته بارداری ۵۰۰ گرم به وزن بدن اضافه میشود. افزایش ۹ کلیوگرم یا بیشتر وزن نسبت به مقدار تعیین شده بر اساس BMI مادر احتمال تشنج، نارسایی قلبی و نارسایی تنفسی در زمان زایمان را افزایش می‌دهد.
مراقبت های دوران بارداری مادر
در بخش قبلی این مطلب از مجله فرادرس تغییرات فیزیولوژی بدن مادر در دوران بارداری را توضیح دادیم. در این بخش مراقبت‌های ضروری در دوران بارداری را با هم مرور می‌کنیم. هدف مراقبت‌های دوران بارداری حفظ سلامت و آرامش مادر، کاهش خطرات احتمالی در دوران بارداری، آماده کردن مادر برای زایمان راحت، پیشگیری از سوتغذیه مادر یا جنین و پیشگیری از سقط جنین است. استراحت کافی، رژیم غذایی مناسب، ورزش و آزمایش‌های دوره‌ای رسیدن به این هدف را تسهیل میکند. در دوران بارداری بدن به پروتئین، آهن، کلسیم، فسفر و ویتامین‌های بیشتری نیاز دارد. این ترکیبات برای انجام فعالیت‌های بدن مادر و تشکیل بافت و اندام‌های جنین میشود. برای تامین این نیازها رژیم غذایی زنان باردار باید به مقدار کافی لبنیات (منابع کلسیم و فسفر)، گوشت، مرغ، ماهی، تخم‌مرغ و حبوبات (منابع پروتئین)، نان، برنج، ماکارونی و غلات (منابع کربوهیدرات) و سبزیجات و میوه‌ها (منابع ویتامین) باشد.
مصرف دخانیات در دروان بارداری سلامت مادر و جنین را به خطر می‌اندازد. مصرف دخانیات وزن کودک در زمان تولد را کاهش و فشار خون مادر در دوران بارداری را افزایش می‌دهد. همچنین احتمال جدا شدن جفت از بافت دیواره رحم و قرار گرفتن جفت نزدیک دهانه رحم را افزایش می‌دهد. قرار گرفتن در معرض یونساز در دوران بارداری یکی دیگر عوامل زیان‌آور در دوران بارداری است. این پرتوها در رادیولوژی و پزشکی هسته‌ای برای تصویربرداری استفاده میشود. پرتوهای یونساز احتمال جهش ژنتیکی جنین را افزایش می‌دهد. مصرف خودسرانه دارو در دوران بارداری به ویژه در سه ماه اول مجاز نیست. در این دوران برای مصرف ویتامین‌ها و مکملهای غذایی نیز باید با پزشک مشورت شود.
مصرف رنگ‌های شیمیایی و آرایشی ممکن است خطراتی برای سلامتی جنین داشته باشد. به همین دلیل بهتر مادران در دوران بارداری از این رنگ‌ها استفاده نکنند. واکسیناسیون از ابتلا به بسیاری از بیماری‌ها پیشگیری میکند اما تزریق واکسن ویروس یا باکتری زنده به مادر در دوران بارداری سلامت جنین را به خطر می‌اندازد. تزریق واکسن کزاز، آنفولانزا و سیاه سرفه در دوران بارداری مجاز است و به افزایش ایمنی بدن مادر در برابر این بیماری‌ها کمک میکند. تمرینات ورزشی سبک در دوران بارداری به حفظ سلامت مادر و جنین کمک میکند. پیاده‌وری بهترن ورزش در دوران بارداری است. این حرکت جریان خون و ظرفیت ریه را افزایش می‌دهد. همچنین با تقویت عضلات شکم و لگن به زایمان راحت کمک میکند.
در طول ۲۸ هفته اول بارداری بهتر از مادر هر ۴ هفته یکبار، از هفته ۲۸ام تا ۳۶ام هر ۲ هفته یکبار و پس از آن هفته‌ای یکبار به پزشک خود مراجعه کند. در این مراجعات وزن و فشار خون مادر بررسی میشود. در بعضی از مراجعات علاوه بر فشار خون و وزن مادر، آزمایش ادرار برای سنجش دفع پروتئین و گلوکز انجام میشود.
آزمایش های دوران بارداری
آزمایش‌های دوران بارداری یکی دیگر از اقدامات ضروری بهداشت مادر و کودک است. این آزمایش‌ها برای سنجش سلامت کودک انجام میشود. سونوگرافی، آمنیوسنتز، نمونه‌برداری پرزهای جفت و بررسی فتوپروتئین آلفا تست‌های ضروری دوران بارداری هستند.
- سونوگرافی: در سونوگرافی از امواج مافوق صوت برای ایجاد تصویر گرافی از جنین استفاده میشود. به کمک این تصویربرداری می‌توان ویژگی‌‌های ظاهری، جنسیت، سن و ضربان قلب جنین را بررسی کرد. این تست را می‌توان از ۶ هفته پس از بارداری انجام داد.
- آمنیوسنتز : جنین در کیسه آمنیوتیک در رحم رشد می‌کنند. داخل این کیسه از مایع پر شده است که از آسیب جنین در اثر ضربه محافظت میکند. در تست آمنیوسنتز از یک سوزن باریک برای خارج کردن مایع آمنیوتیک از شکم مادر استفاده میشود. در این مایع سلول‌های جنینی وجود دارد. از این سلول‌ها برای تشخیص ناهنجاری‌های ژنتیکی در جنین استفاده میشود. به کمک این تست می‌توان جنسیت و ناهنجاری‌های نخاعی جنین را بررسی کرد. این تست در شانزدهمین هفته بارداری انجام میشود.
- نمونه‌برداری پرزهای جفت: در نمونه‌برداری پرزهای جفتی سلول‌های جنینی از غشای کوریونی و از راه شکم یا واژن جدا میشود. این تست را می‌توان بین هشتمین تا دوازدهمین هفته بارداری انجام داد. از سلول‌های استخراج شده با این روش برای بررسی ناهنجاری‌های ژنتیکی استفاده میشود.
- بررسی فتوپروتئین آلفا: فتوپروتئین آلفا در کبد و کیسه زرده جنین تولید میشود. افزایش سطح این پروتئین در خون مادر در هفته‌های شانزدهم تا هجدهم نشانه ناهنجاری‌های نخاعی است.
بهداشت پس از زایمان مادر
اگر تا این بخش از مطلب بهداشت مادر و کودک ما را همراهی کرده باشید، با اصول بهداشتی دوران بارداری آشنا شده‌اید. اما اقدامات ضروری پس از تولد کودک چیست؟ زایمان مجموعه مراحل خارج شدن نوزاد، جفت و پرده‌های جنینی از کانال زایمان است. این مراحل با درد مادر و انقباض‌های رحم شروع و با تولد نوزاد تمام میشود. دوران نقاهت پس از زایمان به ۶ تا ۸ هفته اول پس از تولد نوزاد گفته میشود. در این دوران تغییرات فیزیولوژیکی بدن مادر به حالت قبل از بارداری برمی‌گردد. ترشحات رحم در این مدت ابتدا همراه خون است. در هفته‌های بعدی از میزان خون آن کم و در نهایت سفید رنگ میشود. رعایت بهداشت ناحیه تناسلی برای پیشگیریی از عفونت در این زمان بسیار اهمیت دارد. در این دوران وزن مادر کاهش می‌یابد.
رعایت رژیم غذایی مناسب پس از زایمان ضروری است. در این دوران مادر به انرژی و پروتئین بیشتری نسبت به دوران بارداری نیاز دارد. توصیه میشود مصرف مکملهای آهن و فولیک‌اسید تا ۳ ماه پس از زایمان ادامه داشته باشد. در صورت افزایش خونریزی، درد قفسه سینه، دشواری تنفس، سردرد شدید همراه با تاری دید، مشکلات در دفع ادرار یا بی‌اختیاری ادرار، درد و ورم پاها، عفونت زخم‌ها و افسردگی شدید مادر باید به پزشک مراجعه کند.
افسردگی پس از زایمان مادر
تولد نوزاد و تغییرات هورمونی دوران بارداری احساسات متفاوتی را در مادر برمی‌انگیزد. بیشتر مادران پس از زایمان دچار افسردگی خفیف می‌شوند. این حالت ۲ تا ۳ روز پس از زایمان شروع میشود و حداکثر ۲ هفته ادامه دارد. خستگی زیاد، اختلال خواب، اختلال اشتها و انرژی پایین نشانه‌های این حالت است. اگر این علائم بیشتر از دو هفته ادامه داشته باشد، مادر دچار افسردگی شدید پس از زایمان شده است. ناراحتی، اضطراب و تحریک‌پذیری مداوم، بی‌علاقگی به فعالیت‌هایی که قبلا از لذت‌بخش بودند، افکار و احساسات منفی نسبت به خود و نوزاد، درد و بی‌حسی عضلانی بدون دلیل مشخص، دشواری انجام دادن فعالیت‌های روزانه و حضور در جمع از علائم افسردگی شدید پس از زایمان است. حمایت اطرافیان و کمک گرفتن از افراد متخصص به مادر کمک میکند این دوره را سریع‌تر و با مشکلات کمتری پشت سر بگذارد.
بهداشت کودک
در بخش‌های قبلی مطلب بهداشت مادر و کودک اصول بهداشتی ضروری برای مادران را بررسی کردیم. در بخش‌های باقی‌مانده مطلب اقدامات ضروری برای حفظ سلامت کودکان را بررسی می‌کنیم. به ۲۸ روز اول پس از تولد دوران نوزادی گفته میشود. مراقبت‌های این دوره در مرگ و میر کودکان تازه متولد شده اهمیت زیادی دارد. نوزادان بر اساس زمان تولد به سه گروه نارس، رسیده و بیش‌رس تقسیم می‌شوند. نوزادان نارس پیش از ۳۹ هفتگی، نوزادان رسیده بین ۳۸ تا ۴۲ هفتگی و نوزادان بیش‌رس پس از ۴۲ هفتگی بارداری متولد می‌شوند. به علاوه به نوزادانی که با وزن کمتر از ۲۵۰۰ گرم متولد می‌شوند «نوزادان با وزن کم» (Low Birth Weight) گفته میشود. نوزادان نارس، بیش‌رس و با وزن کم نیاز به مراقبت‌های بیشتری دارند.
مراقبت از نوزاد در اتاق زایمان
مراقبت از نوزاد از اتاق زایمان شروع میشود. در اولین قدم دهان و حلق نوزاد با پوآر تمیز میشود و پس از اولین تنفس نوزاد بند ناف او به‌وسیله گیره در دو ناحیه بسته و ناحیه بین آن‌ها جدا میشود. همزمان ضربان قلب، تنفس، انقباض عضلات، عکس‌العمل به تحریک و رنگ بدن نوزاد بررسی و بر اساس جدول زیر نمره‌دهی میشود. نمره آپکار باید بین ۸ تا ۱۰ باشد. نوزادی با نمره آپکار ۴ تا ۷ نیاز به مراقبت‌های ویژه برای رسیدن به حالت پایدار و نوزادی با نمره آپکار ۰ تا ۴ نیاز به احیای قلبی دارد.
| علائم | نمره | ||
| ۰ | ۱ | ۲ | |
| ضربان قلب | ندارد | کمتر از ۱۰۰ | بیشتر از ۱۰۰ |
| تنفس | ندارد | گریه ضعیف | گریه شدید |
| انقباض عضلات | سست و شل | خمیدگی اندام | حرکت فعال |
| واکنش به تحریک | ندارد | واکنش ضعبف | گریه شدید |
| رنگ بدن | رنگ پریده یا کبود | بدن صورتی و اندام کبود | بدن صورتی |
پس از انجام این تست وزن، قد، دور سر و دور سینه نوزاد اندازه گرفته میشود. سپس جنسیت و حرکات انعکاسی طبیعی او بررسی و نوزاد کاملا معاینه میشود. مدفوع و ادرار کودک در ۲۴ ساعت اول باید بررسی شود. اگر نوزادی در ۲۴ ساعت اول دفع ادرار یا مدفوع نداشته باشد باید مجدد معاینه شود. پوست بیشتر کودکان در روزهای ابتدایی پس از تولد زرد میشود. این رنگ به دلیل افزایش بیلی‌روبین در خون است. این رنگدانه از تجزیه هموگلوبین گلبول‌های قرمز در کبد تولید میشود. تعداد گلبول‌های قرمز و سرعت تجزیه آن‌ها در نوزادان زیاد است و تجزیه آن‌ها منجر به زرد شدن پوست نوزاد میشود. اگر پوست کودک پیش از ۳۶ ساعت زرد شد یا زردی او شدید بود باید توسط دکتر معابنه شود.
بند ناف کودک یک یا دو هفته پس از تولد خودبه‌خود می‌افتد. در این مدت بهتر است برای پیشگیری ار آلودگی، بندناف را با گاز استریل پوشاند. پیش از افتادن بندناف می‌توان از پارچه مرطوب و نرم برای تمیز کردن نوزاد استفاده کرد و پس از این دوران نوزاد را حمام کرد. نوزاد نیازهای خود را با گریه بیان میکند. گریه نوزاد ممکن است به دلیل گرسنگی، خیس بودن لباس‌ها یا پوشک، تنگ یا زبر بودن لباس‌ها، سرد یا گرم بودن هوا و بیماری باشد. علاوه بر مراقبت‌های اولیه تغذیه مناسب، بررسی دوره‌ای رشد و واکسیناسیون در سلامت کودکان اهمیت زیادی دارد. در ادامه آموزش بهداشت مادر و کودک این موارد را مرور می‌کنیم.
رشد کودک
نظارت بر مراحل رشد کودک یکی از اقدامات ضروری بهداشت مادر و کودک است. رشد کودکان به عوامل ژنتیکی و محیطی بستگی دارد. عوامل ژنتیکی ثابت هستند و نمی‌توان آن‌ها را تغییر داد. اما عوامل محیطی را می‌توان بر اساس نیازهای نوزاد فراهم کرد. تغذیه یکی از مهم‌ترین عوامل محیطی موثر بر رشد کودکان است. رژیم غذایی نامناسب منجر به کاهش سرعت رشد جسمی و ذهنی کودک میشود. قد، وزن، دور سر، دور بازو و نسبت وزن به قد شاخص‌هایی هستند که در پایش رشد جسمی اندازه‌گیری میشود. قد شاخصی است که تغییر اندازه کل بدن را نشان می‌دهد. اما اندازه‌گیری آن در نوزادان سخت‌تر و تغییرات آن آهسته‌تر است. اندازه‌گیری وزن راحت‌تر و معمولا دقیق‌تر است. به علاوه نسبت وزن به سن سریع‌تر تغییر میکند.
شاخص‌های پایش سلامت در هر کودک با منحنی رشد استاندارد مقایسه میشود. این منحنی بر اساس میانگین شاخص‌های رشد هزاران کودک رسم شده است. این منحنی میزان رشد طبیعی بر اساس سن را مشخص میکند. میانگین قد کودکان در بدو تولد تقریبا ۵۰ سانتی‌کتر است. قد نوزاد تا یک‌سالگی به ۱٫۵ برابر و تا چهارساگی به ۲ برابر قد زمان تولد می‌رسد. وزن طبیعی کودک در بدو تولد ۲۵۰۰ تا ۴۰۰۰ گرم است. به طور میانگین در چهار ماه اول زندگی روانه ۲۰ تا ۲۵ گرم و در ۸ ماه بعدی روزانه ۱۵ گرم به وزن نوزاد اضافه میشود. در نتیجه وزن کودک در پنج‌ماهگی تقریبا ۲ برابر و در یک‌سالگی تقریبا ۳ برابر وزن زمان تولد است. سرعت رشد سر در ماه‌های اولیه زندگی به دلیل رشد مغز بیشتر است. دور سر نوزاد در شش ماه اول زندگی بین ۸ تا ۱۰ سانتی‌متر و در شش ماه دوم تقریبا ۳ سانتی‌متر افزایش می‌يابد. با اندازه‌گیری دور مغز می‌توان احتمال ابتلا به ناهنجاری‌های مغزی را تشخیص داد.
علاوه بر رشد جسمی، پایش رشد ذهنی و تکامل نوزاد نیز مهم است. در پایش ذهنی ادراک بینایی، حرکت دست‌ها، حرکات اعضای بدن، گفتار و شنوایی کودک در نظر گرفته میشود. جدول‌های زیادی طراحی شده است که حداقل رفتارهای یک کودک متناسب با سن را نشان می‌دهد. جدول زیر تعدادی از حداقل فعالیت‌های کودک از سه‌ماهگی تا شش‌سالگی را نشان می‌دهد.
| سن کودک | حداقل توانایی کودک |
| ۳ ماهگی | لبخند می‌زند. با چشم دست شما را دنبال میکند. زمانی که روی شکم خوابیده است توانایی نگه‌داشتن سر را دارد. |
| ۶ ماهگی | مادر را می‌شناسد. می‌تواند اشیا را در دست بگیرد. با صداهای نامفهوم ارتباط برقرار میکند. |
| ۹ ماهگی | می‌نشیند. می‌تواند اشیا را بن دو دست جابه‌جا کند. |
| ۱۲ ماهگی | چهار دست و پا را ه می‌رود. می‌ایستد. تلاش میکند راه برود. |
| ۱۲ تا ۱۸ ماهگی | راه می‌رود. کلمات ساده را بیان میکند. |
| ۱۸ تا ۲۴ ماهگی | می‌تواند بدود. جملات ساده را بیان میکند. |
| ۲ تا ۴ سالگی | با همسالان خود بازی میکند. به خوبی حرف می‌زند. احساس دفع خود را خبر می‌دهد. |
| ۴ تا ۶ سالگی | دفع خود را کنترل میکند. به یادگیری علاقه‌مند است. |
واکسیناسیون کودک
سیستم ایمنی کودکان از بزرگسالان ضعیف‌تر است. به همین دلیل برای پیشگیری از بیماری‌های ویروسی و باکتریایی برنامه واکسیناسیون کودکان در کشورهای مختلف طراحی شده است. در ایران واکسن‌های سرخک، اوریون، سرخچه، سیاه‌سرفه، دیفتری، کزاز، فلج اطفال، سل و هپاتیت B در بدو تولد تا شش‌سالگی به کودک تزریق میشود. قبل از بررسی زمان‌بندی واکسن‌ها، علائیم کلی این بیماری‌ها را مرور می‌کنیم.
- سرخک: سرخک یک بیماری ویروسی است و علامت اولیه آن تب شدید (بیشتر از ۳ درجه)، بی‌حالی، آبریزش، سرفه و گرفتگی بینی و ورم بافت مخاطی چشم است. دانه‌های قرمز پوستی تقریبا ۱۴ روز بعد از علائم اولیه در کل بدن کودک ظاهر می‌شوند. چهار روز قبل تا چهار روز بعد از ظاهر شدن دانه‌های پوشتی کودک ناقل بیماری است. این بیماری بیشتر کودکان زیر ۵ سال واکسینه نشده را درگیر میکند.
- اوریون: اوریون یک بیماری ویروسی است که با ورم غدد بزاقی نزدیک گوش همراه است. تب، سردرد، درد ماهیچه‌ها، بی‌اشتهایی و احساس خستگی علائم اولیه این بیماری است. ورم غدد براقی معمولا ۵ تا ۱۰ روز ادامه دارد. این بیماری در بعضی از افراد واکسینه شده نیز ایجاد میشود.
- سرخجه: سرخجه یک بیماری ویروسی است. تب خفیف، سردرد، گرفتگی و آبریزش بینی، بزرگ شدن لوزه‌ها، درد مفاصل و دانه‌های پوستی علائم این بیماری است. ابتلا به این بیماری در دوران بارداری ممکن است منجر به مرگ جنین شود.
- سیاه‌سرفه: سیاه‌سرفه یکی از بیماری‌های باکتریایی دستگاه تنفس است. علائم این بیماری ۷ تا ۱۰ روز پس از ابتلا بروز میکند. علائم اولیه این بیماری شبیه آنفولانزا است. یک یا دو هفته پس از ابتلا علائم شدیدتر میشود. استفراغ، قرمز یا کبودی صورت، تنگی نفس و خستگی مفرط علائم شدید سیاه‌سرفه است. سرفه‌های این بیماری ۱یا ۲ ماه ادامه دارد.
- دیفتری: دیفتری بیماری باکتریایی است که مخاط بینی و گلو را تحریک میکند. علائم این بیماری ۲ تا ۵ روز پس از ابتلا بروز میکند. سوزش و گرفتگی گلو، ورم غدد لنفاوی گردن، تنگی نفس و تنفس سریع، تب و لرز، آبریزش بینی، خستگی و لایه مخاطی سفید روی دیواره حلق علائم این بیماری است. ورود توکسین باکتری دیفتری به خون ممکن است منجر به آریتمی قلب و مرگ کودک یا بزرگسالان شود.
- کزاز: کزاز بیماری باکتریایی سیستمک عصبی است. علائم این بیماری ۳ تا ۱۰ روز پس از ابتلا بروز میکند. گرفتگی ماهیچه‌های فک، گردن، اطراف دهان و دشواری بلع از علائم این بیماری است. باکتری این بیماری از راه زخم منتقل میشود. این بیماری در کودکان و بزرگسالات ایجاد میشود اما شدت عوارض آن در نوزادان بیشتر است و ممکن است منجر به مرگ شود.
- فلج اطفال: فلج اطفال یکی از بیماری‌های ویروسی سیستم عصبی است. این ویروس بیشتر از راه مدفوعی-دهانی منتقل و در روده تکثیر میشود. تب، خستگی مفرط، استفراغ، گرفتگی گردن و درد اندام‌های حرکتی علائم این فلج اطفال است. این بیماری ممکن است منجر به فلج دائمی پاها یا مرگ کودک به دلیل انقباض ماهیچه‌های تنفسی شود. این بیماری معمولا کودکان زیر ۵ سال واکسینه نشده را درگیر میکند.
- سل: سل بیماری باکتریایی دستگاه تنفس است. این بیماری از راه سرفه و عطسه افراد مبتلا منتقل میشود. خلط خونی در سرفه‌ها نشانه اصلی این بیماری است.
- هپاتیت B: هپاتیت B بیماری ویروسی است که فعالیت کبد را مختل میکند. این ویروس از راه انتقال خون، تزریق با سرنگ آلوده، رابطه جنسی و جفت مادر به جنین منتقل میشود. درد ناحیه شکم، تیره شدن رنگ ادرار، تب، درد مفاصل، احساس تهوع و استفراغ، ضعف و خستگی مفرط، بی‌اشتهایی، زرد شدن پوست و سفیدی چشم‌ها از علائم این بیماری است. این بیماری در بزرگسالان زودتر از کودکان بهبود می‌یابد.
جدول زمان بندی واکسیناسیون کودکان در ایران
در این بخش از آموزش بهداشت مادر و کودک به جدول زیر اشاره می‌کنیم که زمان‌بندی برنامه واکسیناسیون کودکان در ایران را نشان می‌دهد.
| بیماری | واکسن | سن کودک |
| سل | ب.ث.ژ (BCG) | بدو تولد |
| دیفتری-کزاز-سیاه‌سرفه | سه‌گانه (DTP) | دوماهگی، نوبت دوم چهارماهگی، نوبت سوم ششماهگی، نوبت چهارم ۱۸ماهگی، نوبت پنجم شش‌سالگی |
| دیفتری-کزاز | دوگانه کودکان (DT) | ــــــ |
| فلج اطفال | پولیو خوراکی یا تزریقی | نوبت اول بدو تولد، نوبت دوم دوماهگی، نوبت سوم چهارماهگی، نوبت چهارم ششماهگی، نوبت پنجم ۱۸ماهگی، نوبت ششم شش‌سالگی |
| سرخک-سرخجه-اوریون | سرخرک-سرخجه-اوریون (MMR) | ۱۲ماهگی |
| کزاز | توکسوئید کزاز (TT) | ــــــ |
| هپاتیت ب | هپاتیت ب (Hep B) | نوبت اول دوماهگی، نوبت دوم ششماهگی |
عوارض واکسیناسیون
در بخش قبلی آموزش بهداشت مادر و کودک متوجه شدیم که واکسن‌ها از بروز بیماری‌های خطرناک پیشگیری می‌کنند. اما تزیرق بعضی از واکسن‌ها با عوارض جانبی همراه است. تزریق واکسن‌های سرخک، سه‌گانه و سل عوارض خفیفی در کودکان ایجاد میکند. ۷ تا ۱۴ روز پس از تزریق واکسن سرخرک علائم سرماخوردگی در کودکان ظاهر میشود که نشانه موثر بودن واکسن است و نیازی به درمان ندارد.
تورم، قرمزی و درد محل تزریق و تب خفیف عوارض واکسن سه‌گانه است. در محل تزریق واکسن سل دانه قرمز رنگ کوچکی ایجاد میشود که معمولا پس از سه ماه از بین می‌رود. در موارد نادر ممکن است غدد لنفاوی زیر بغل متورم شود که بدون مداخله درمان میشود. در صورت شدید بودن تب یا علائم دیگر باید حتما به پزشکی مراجعه شود.
سوالات متداول بهداشت مادر و کودک
در این بخش از مطلب مجله فرادرس به تعدادی از سوالات پیرامون بهداشت مادر و کودک پاسخ می‌دهیم.
بهترین زمان برای شروع تغذیه مکمل نوزاد چه سنی است؟
شیر مادر و شیرخشک پس از ششماهگی برای تامین نیازهای کودک کافی نیست و کودک به مکملهای غذایی نیاز دارد.
اولین دندان کودک در چه سنی رشد میکند؟
زمان رشد دندانها در کودکان متفاوت است. اما اولین دندان شیری کودک بین ۵ تا ۷ماهگی رشد میکند.
تغذیه با شیر مادر چه نقشی در افزایش ایمنی نوزاد دارد؟
در شیر مادر آنتی‌بادی A و پروتئین‌های ضدمیکروبی وجود دارد که به تقویت سیستم ایمنی نوزاد کمک میکند.
