فرادرسفعل مستقبل چیست؟ – در ادبیات فارسی و به زبان ساده
در زبان فارسی، فعل ماضی بر زمان گذشته و فعل مضارع بر زمان حال و آینده دلالت می‌کنند اما فعل مستقبل یا آینده فقط زمان آینده را نشان می‌دهد. برای مثال در فعل «خواهیم رفت»، «رفتن ما» در آینده انجام خواهد شد. این نوع فعل با اضافه شدن فعل کمکی مضارع «خواستن» به بن ماضی فعل اصلی، ساخته می‌شود و کاربرد اصلی‌اش این است که انجام کاری را در زمان آینده دور یا نزدیک، نشان می‌دهد. در این مطلب از مجله فرادرس، با مثال‌های گوناگون یاد می‌گیریم که فعل مستقبل چیست، چگونه می‌توانیم آن را بسازیم و تشخیص بدهیم، منفی کردن و مجهول کردن این فعل را باید چگونه انجام دهیم و این فعل چه کاربردهایی دارد. در انتها نیز برای اینکه بتوانید خود را بیازمایید، پرسش‌های چهارگزینه‌ای را برای شما طرح کرده ایم تا دانش خود را در این زمینه بسنجید.
فعل مستقبل چیست؟
دستورشناسان زبان فارسی، کاربرد فعل مضارع را هم برای زمان حال و هم برای زمان آینده می‌دانند که در ادامه، این موضوع را بیشتر توضیح خواهیم داد. اما فعل مستقبل یا آینده در زبان فارسی، فعلی است که فقط زمان آینده را نشان می‌دهد و بر هیچ زمان دیگری دلالت ندارد. برای مثال، فعل جمله «سارا به مدرسه خواهد رفت.»، نشان‌دهنده رفتن سارا به مدرسه در زمان آینده است و نمی‌توانیم آن را به زبان حال نیز دلالت دهیم و بگوییم سارا اکنون در حال رفتن به مدرسه است. فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس نکات مفیدی را در این زمینه در اختیار شما قرار می‌دهد. لینک این فیلم آموزشی در ادامه آورده شده است:
برای ساخت این نوع فعل، بن مضارع فعل کمکی «خواستن» را متناسب با فاعل فعل، صرف می‌کنیم و سپس بن ماضی فعل اصلی را به آن اضافه می‌کنیم. در بخش‌های بعدی، فرمول ساخت فعل آینده را یاد می‌گیریم و این فعل را با هم صرف می‌کنیم.
ساختار فعل مستقبل یا آینده در فارسی
حال که دانستیم فعل مستقبل چیست، باید در اولین قدم با ساختار و نحوه ساخت این فعل آشنا شویم. برای ساخت فعل آینده در زبان فارسی، کافی است طبق فرمول زیر پیش برویم:
بن مضارع «خواه» + شناسه + بن ماضی فعل اصلی
مثال فعل مستقبل
در جدول زیر چند فعل نمونه را به زمان مستقبل برده ایم و ساختار آن‌ها را بررسی کرده ایم:
| مثال فعل مستقبل | ساختار فعل مستقبل |
| خواهی گفت | خواه + ی + گفت |
| خواهند دید | خواه + -َ ند + دید |
| خواهم نوشت | خواه + -َ م + نوشت |
| خواهید خواند | خواه + ید + خواند |
| خواهیم آمد | خواه + یم + آمد |
صرف فعل مستقبل در فارسی
حالا که با نحوه ساخت فعل آینده آشنا شدیم، می‌توانیم این فعل را در شش شخص و شمار افعال فارسی صرف کنیم تا با ساختار این فعل، بهتر آشنا شویم. در جدول زیر، مصدر «رفتن» را صرف کرده‌ایم.
| شخص و شمار | ساختار فعل مستقبل | مثال |
| اول شخص مفرد | خواهم + بن ماضی فعل اصلی | خواهم رفت |
| دوم شخص مفرد | خواهی + بن ماضی فعل اصلی | خواهی رفت |
| سوم شخص مفرد | خواهد + بن ماضی فعل اصلی | خواهد رفت |
| اول شخص جمع | خواهیم + بن ماضی فعل اصلی | خواهیم رفت |
| دوم شخص جمع | خواهید + بن ماضی فعل اصلی | خواهید رفت |
| سوم شخص جمع | خواهند + بن ماضی فعل اصلی | خواهند رفت |
نکته: همانطور که در جدول بالا می بینیم در فعل آینده، شناسه متناسب با صیغه فعل به فعل کمکی از مضارع «خواستن» می‌چسبد و در واقع فعل اصلی ما صرف نمی‌شود و فقط بن ماضی‌اش را در انتهای فعل مستقبل خود می‌آوریم.
فعل آینده در فارسی هفتم
یکی از مباحثی که در ادبیات فارسی پایه هفتم با آن آشنا می‌شویم، فعل مستقبل یا آینده است که ما در این مطلب سعی می‌کنیم آن را به شما آموزش دهیم. اما برای یادگیری کامل و دقیق این موضوع و موضوعات دیگری که به آن مرتبط هستند، نیازمند آموزش‌های متفاوتی هستیم. برای مثال برای شناخت یک فعل خاص باید بدانیم که آن فعل چه انواع دیگری دارد و ساختار و کاربرد آن‌ها چیست. در مبحث فعل مستقبل اگر ندانیم که فعل ماضی و مضارع نیز داریم که هرکدام انواعی دارند و بر زمان خاصی دلالت می‌کنند، نمی‌توانیم مفهوم فعل آینده را نیز درک کنیم و کاربردهای آن را درست متوجه شویم. فیلم‌های آموزشی و مجموعه فیلم‌های آموزشی فرادرس به ما کمک می‌کنند تا بتوانیم در زمانی کوتاه و به زبانی ساده و کاربردی، بسیاری از موضوعات و دروس پیچیده خود را بیاموزیم. در سطرهای زیر برخی از این آموزش‌ها را آورده ایم:
- فیلم آموزش فعل فارسی فرادرس (رایگان)
- فیلم آموزش مفعول در فارسی فرادرس (رایگان)
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس
- مجموعه فیلم های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس
تا اینجای مطلب با هم بررسی کردیم که فعل مستقبل چیست و باید مطابق چه فرمولی آن را بسازیم و صرف کنیم. در ادامه نیز، فرمول و مراحل منفی‌سازی و مجهول‌سازی این فعل را یاد می‌گیریم.
منفی کردن فعل مستقبل یا آینده
همانطور که برای صرف فعل مستقبل یا آینده باید شناسه فعل را به فعل کمکی اضافه می‌کردیم، برای منفی کردن فعل آینده نیز باید تغییر را روی فعل کمکی خود انجام دهیم و به بن ماضی فعل اصلی خود، کاری نداریم. برای یادگیری نکات مفید بیشتر در این خصوص، پیشنهاد می‌کنیم فیلم آموزش رایگان فعل فارسی فرادرس را مشاهده کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم:
نحوه منفی‌سازی فعل آینده را در کادر زیر می‌بینیم:
نَـ + بن مضارع «خواه» + شناسه + بن ماضی فعل اصلی
اگر به این صورت عمل نکنیم و بخواهیم منفی‌سازی را روی فعل اصلی اعمال کنیم با فعلی مثل «خواهیم نرفت» مواجه می‌شویم که در زبان فارسی کاربردی ندارد و درست نیست. برای مثال بیت‌های زیر را ببینید که در آن‌ها، مطابق با فارسی معیار، «نِ» نفی بر سر فعل کمکی «خواستن» آمده است:
گفت من آگه شدم از سر کار
من نخواهم رفت جز در پای دار
(عطار)
مرا گرچه ز غم جان بر لب آمد
نخواهی گفت: کای غم‌خوار چونی؟
(عراقی)
مجهول کردن فعل مستقبل یا آینده
فعل مجهول فعلی است که فاعلش معلوم نیست و به‌جای فاعل به مفعول جمله نسبت داده می‌شود. یعنی برای ساختن فعل مجهول، فاعل جمله را حذف می‌کنیم و مفعول را در جایگاه نهاد جمله قرار می‌دهیم. برای مثال در جمله «داستانم نوشته خواهد شد.» فعل گذرای مستقبلی داریم که از حالت معلوم به حالت مجهول تبدیل شده و به این ترتیب، فاعلِ فعل «نوشتن»، نامشخص شده است. فیلم آموزش رایگان فعل در فارسی فرادرس نکات مهمی را در مورد انواع فعلهای فارسی بیان می‌کند. لینک آن را در ادامه آورده‌ایم.
فرمول ساخت فعل مجهول مستقبل
ساختار فعل مستقبل مجهول را در کادر زیر، آورده ایم:
صفت مفعولی فعل اصلی + بن مضارع «خواه» + شناسه متناسب با مفعول جمله + فعل کمکی «شد»
برای مثال در جمله زیر، یک فعل مستقبل مجهول داریم که از («گفته (صفت مفعولی فعل اصلی)» + «خواه» + «-َ د (شناسه متناسب با مفعول)» + «شد») تشکیل شده است. حالت معلوم این جمله به چنین صورتی بوده است: «معلم، نکته‌های مهم امتحانی را به شما خواهد گفت.»
نکته‌های مهم امتحانی به شما گفته خواهد شد.
شناخت مفعول و نشانه‌های آن برای ساخت فعل مجهول بسیار مهم است. در مطلب زیر از مجله فرادرس نکات مهمی در مورد مفعول بیان شده است.
حالا که می‌دانیم نحوه مجهول کردن فعل مستقبل یا آینده در زبان فارسی چیست، مراحل ساخت این فعل را بررسی می‌کنیم.
مراحل ساخت فعل مجهول مستقبل
ساخت فعل مجهول آینده کمی پیچیده است زیرا در ساختار فعل مستقبل، فعل کمکی «خواستن» را داریم و برای مجهول‌سازی این فعل نیز باید یک فعل کمکی دیگر (فعل کمکی «شدن») را به آن اضافه کنیم. بنابراین برای مجهول کردن فعل مستقبل باید نکاتی را رعایت کنیم و مراحلی را طی کنیم که همه آن‌ها را در جدول زیر و با جمله «ما بچه‌ها را خواهیم فرستاد.» توضیح داده ایم تا درک این مطلب را ساده‌تر کنیم:
| مراحل مجهول‌سازی فعل مستقبل | مثال |
| ۱. حذف فاعل | (ما) بچه‌ها را خواهیم فرستاد. |
| ۲. شناسایی مفعول | بچه‌ها |
| ۳. قرار دادن مفعول به جای نهاد | بچه‌ها را خواهیم فرستاد. |
| ۴. حذف «را» مفعول (اگر در جمله وجود دارد) | بچه‌ها (را) خواهیم فرستاد. |
| ۵. ساخت صفت مفعولی از فعل اصلی جمله (بن ماضی + ه) | فرستاد + ه = فرستاده |
| ۶. مضارع ساده فعل کمکی «خواستن» + شناسه متناسب با مفعول (نهاد جدید) | خواه + -َ ند = خواهند (متناسب با بچه ها که سوم شخص جمع هستند) |
| ۷. آوردن فعل کمکی «شد» بعد از فعل کمکی «خواستن» و شناسه | بچه‌ها فرستاده خواهند شد. |
نکات مهم در مجهول کردن فعل مستقبل
برای مجهول کردن فعل مستقبل باید به نکات زیر دقت کنیم.
- برای ساخت فعل مستقبل مجهول، فعل ما باید گذرا باشد، یعنی مفعول داشته باشد. به‌طورکلی نیز فقط افعال گذرا را می‌توانیم به فعل مجهول تبدیل کنیم و ساخت فعل مجهول از افعال ناگذر، امکان‌پذیر نیست و کاربردی ندارد.
- برای مجهول کردن فعل آینده برخلاف دیگر زمان‌ها، فعل کمکی «شدن» را صرف نمی‌کنیم و آن را برای هر شش شخص و شمار، فقط به صورت بن ماضی «شد» و بعد از صرف فعل کمکی «خواستن»، به فعل خود اضافه می‌کنیم.
- ممکن است در اشعار و متون قدیمی از افعال کمکی دیگری مانند «گشتن» و «گردیدن» نیز در معنای «شدن» و برای مجهول کردن فعل آینده یا فعلهای دیگر، استفاده شده باشد. بنابراین باید افعالی که به‌جای فاعل به مفعول نسبت داده شده اند و این فعلهای کمکی در آن‌ها به کار رفته است را نیز، فعل مجهول بدانیم. برای مثال ممکن است به جای جمله «حرف‌های تو شنیده خواهد شد.»، جمله «حرف‌های تو شنیده خواهد گشت» بیاید که فعل در هردو این جمله‌ها مجهول است.
کاربرد فعل مستقبل یا آینده
تا اینجا یاد گرفتیم فعل مستقبل چیست، چگونه ساخته می‌شود و برای منفی کردن و مجهول کردن فعل آینده باید چه‌کارهایی را انجام دهیم. در این بخش نیز کاربردهای این فعل را با هم یاد می‌گیریم. فعل آینده یا مستقبل به‌طورکلی دو کاربرد دارد که بعد از معرفی آن‌ها، هریک را با مثال‌های مختلفی بررسی می‌کنیم.
- بیان وقوع فعل در زمان آینده
- بیان جواب شرط در آینده
در ادامه این دو مورد را با مثال‌های مختلف توضیح می‌دهیم.
بیان وقوع فعل در زمان آینده
کاربرد اصلی و اولیه فعل مستقبل همین مورد است. یعنی ما از این نوع فعل استفاده می‌کنیم تا نشان دهیم که کاری که فعل ما بر آن دلالت دارد در آینده‌ای دور یا نزدیک انجام خواهد شد. در مثال‌های زیر، این کاربرد را بیشتر درک می‌کنیم:
مثال ۱
در جمله زیر، وقوع فعل «رفتن» در آینده‌ای نزدیک انجام خواهد شد:
فردا به مدرسه خواهم رفت.
مثال ۲
در این مثال نیز فعل «خریدن» در آینده‌ای دور انجام خواهد شد:
سال آینده، برایت شاهنامه خواهم خرید.
بیان جواب شرط در آینده
در جمله‌های شرطی زبان فارسی، یک فعل شرط داریم و یک فعل جواب شرط (پیرو). برای مثل در جمله «اگر بکوشی، موفق می‌شوی.»، فعل «بکوشی» فعل شرط و فعل «موفق می‌شوی» جواب آن شرط است. این کاربرد مربوط به فعلهای مستقبلی است که در جواب یک فعل شرط می‌آیند. یعنی انجام کاری در زمان آینده، مشروط به وقوع کار دیگری می‌شود. بیایید با بررسی مثال‌های زیر با این کاربرد افعال آینده، بیشتر آشنا شویم:
مثال ۱
در بیت زیر، وقوع فعل «شنیدن» نغمه افسوس، جواب «رخت به گلشن کشیدن» است. در واقع مفهوم بیت این است که اگر با این گرانجانی، رخت به گلشن بکشی، نغمه افسوس مرغ چمن را خواهی شنید.
نغمه افسوس از مرغ چمن خواهی شنید
رخت اگر با این گرانجانی به گلشن می‌کشی
(صائب تبریزی)
مثال ۲
در این بیت از مولانا، «خواهی رفت» که در مصرع اول آمده، فعل مستقبل یا آینده نیست بلکه از فعل کمکی وجه‌ساز «خواستن» به اضافه فعل اصلی «رفتن» تشکیل شده است. اما «خواهی رفت» در مصرع دوم، فعل مستقبل است و کاربرد آن نیز بیان جواب یا جزای شرط است. مفهوم این بیت، این‌چنین است: «اگر بخواهی در راه شهوت و هوا و هوس بروی، به تو خبر می‌دهم که موفق نخواهی بود.»
گر بر سر شهوت و هوا خواهی رفت
از من خبرت که بینوا خواهی رفت
(مولانا)
نکته: امروزه و به‌خصوص در زبان محاوره، کمتر از فعل آینده یا مستقبل با این ساختار استفاده می‌کنیم و به‌جای آن از ساختار مضارع اخباری برای انتقال معنای زمان آینده استفاده می‌کنیم. برای تشخیص اینکه آیا فعل مضارع اخباری ما بر زمان آینده دلالت می‌کند یا نه، باید به مفهوم کلی جمله و دیگر کلماتی که در آن جمله هستند توجه کنیم. برای مثال در جمله «فردا به خانه شما می‌آیم»، فعل ما از نظر ساختار ظاهری، مضارع اخباری است یعنی از «می + بن مضارع + شناسه» تشکیل شده است اما بر زمان حال دلالت نمی‌کند. یعنی فعل «آمدن» در لحظه اکنون درحال وقوع نیست، بلکه فردا به وقوع خواهد پیوست.
یادگیری مباحث مربوط به فعل آینده
اگر تا اینجای مطلب با ما همراهی کرده باشید، به‌طور قطعی متوجه این نکته شده اید که برای یادگیری و شناخت یک فعل به ظاهر ساده، باید با چه مباحث پیچیده دیگری نیز آشنا باشیم. برای مثال اگر ما با فعل کمکی و انواع آن در زبان فارسی آشنا نباشیم یا انواع جمله فارسی و اجزای آن را نشناسیم، اگر نتوانیم مفعول را بشناسیم یا اگر ندانیم بن ماضی و مضارع چه هستند و چگونه ساخته می‌شوند و... در یادگیری فعل آینده نیز موفق نخواهیم بود. به همین دلیل در سطرهای زیر، برخی از فیلم‌ها و مجموعه فیلم‌های آموزشی فرادرس را برایتان قرار داده ایم که در یادگیری مباحث ادبیات دوره متوسطه به شما کمک بسیار زیادی می‌کنند. این آموزش‌ها به زبان ساده و برای برخورداری همه افراد از آموزش‌های کاربردی و کامل، ساخته شده اند.
در فهرست زیر به چند عنوان آموزشی مهم اشاره کرده‌ایم:
- فیلم آموزش رایگان فعل فارسی فرادرس
- فیلم آموزش رایگان مفعول در فارسی فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس
- مجموعه فیلم های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس
نمونه سؤال فعل مستقبل یا آینده
حال که دانستید فعل مستقبل چیست، چه ساختار و چه کاربردهایی دارد و چگونه آن را به حالت منفی و مجهول درمی‌آوریم، می‌توانید با پاسخ دادن به پرسش‌های چهارگزینه ای زیر میزان یادگیری خود را بسنجید. برای این کار باید بر گزینه درست مورد نظرتان کلیک کنید و سپس روی گزینه «مشاهده جواب» بزنید تا پاسخ درست هر سؤال را ببینید. برای هر پرسش، یک امتیاز قرار داده ایم که بعد از پاسخ دادن به همه سؤال‌ها می‌توانید با زدن گزینه «دریافت نتیجه آزمون»، امتیاز خود را ببینید. امیدواریم با پاسخ‌های صحیح خود، هر ده امتیاز این تمرین‌ها را به دست بیاورید.
۱. کدام‌یک از افعال زیر به‌درستی به زمان آینده نرفته اند؟
رفته بودم: خواهم رفت
باید بیایی : خواهی آمد
گفته اند : گفته خواهند شد
می‌بینند : خواهند دید
۲. فعل مستقبل و فعل آینده چه تفاوتی با هم دارند؟
فعل مستقبل نوعی از افعال آینده است.
فعل مستقبل همان فعل آینده است.
فعل آینده را باید از فعل مستقبل بسازیم.
در شیوه ساخت با هم متفاوت هستند.
۳. کدام گزینه در منفی کردن فعل مستقبل، درست نیست؟
برای منفی کردن فعل آینده، باید آن را به زمان مضارع اخباری ببریم.
منفی‌سازی فعل مستقبل را باید بر روی فعل کمکی «خواستن» اعمال کنیم نه فعل اصلی.
فعل مستقبل در حالت منفی نیز همچنان بر زمان آینده دلالت می‌کند.
برای ساخت فعل مستقبل منفی کافی است «ن» منفی‌ساز را به فعل کمکی اضافه کنیم.
۴. کدام گزینه نادرست است؟
در ساخت فعل مستقبل، فعل اصلی را در شخص و شمار صرف نمی‌کنیم.
برای ساخت فعل آینده از بن مضارع فعل کمکی «خواستن» استفاده می‌کنیم.
فعل ماضی نیز ممکن است بر زمان آینده دلالت کند.
امروزه گاهی فعل مضارع اخباری را به‌جای فعل آینده به کار می‌بریم.
۵. کدام‌یک از افعال آینده زیر به‌درستی مجهول نشده است؟
خواهم گفت : گفته خواهد شد
خواهند آورد : آورده خواهد شدند
خواهی دید : دیده خواهد شد
خواهید شنید : شنیده خواهند شد
۶. کدام گزینه زیر، فعل مستقبل درستی نیست؟
خواهیم نرفت
پرسیده خواهند شد
خواهی پذیرفت
خواهند بود
۷. در جمله «اگر بخواهی به سیبری بروی، یخ خواهی زد.» چند فعل آینده داریم و کاربرد آن‌ها در این جمله چیست؟
دو فعل آینده داریم، کاربردشان بیان وقوع فعل در زمان آینده است.
یک فعل آینده داریم، کاربردش بیان جواب شرط در زمان آینده است.
هیچ فعل آینده یا مستقبلی نداریم.
یک فعل آینده داریم و کاربردش بیان وقوع فعل در زمان آینده است.
۸. چه نوع فعل مستقبلی را نمی‌توانیم مجهول کنیم؟
همه افعال مستقبل قابلیت مجهول شدن را دارند.
افعال مستقبلی که کاربردشان جواب شرط است را نمی‌توانیم به حالت مجهول درآوریم.
افعال آینده لازم یا ناگذر را نمی‌توانیم مجهول کنیم.
افعال مستقبل را به‌خاطر ساختارشان نمی‌توان به حالت مجهول تبدیل کرد.
۹. کدام گزینه نادرست است؟
زمان مضارع در زبان فارسی به حال و آینده دلالت می‌کند.
زمان آینده را در هیچ ساختار دیگری جز «مضارع ساده فعل کمکی «خواستن» + بن ماضی فعل اصلی» نمی‌بینیم.
تغییرات منفی‌سازی و مجهول‌سازی فعل آینده، فقط بر فعل کمکی «خواستن» اعمال می‌شود.
شناسه متناسب با فاعل جمله را به بن مضارع «خواه» اضافه می‌کنیم.
۱۰. کاربرد فعل آینده در کدام‌یک از گزینه‌های زیر با بقیه متفاوت است؟
به سوی بوستان خواهم رفت و گلی خواهم دید.
اگر بکوشی توفیق یابی، به آن توفیق خواهی رسید.
در دنیای باقی نیز همچنان ما را خواهند دید.
آنچه در هجران بر من گذشت را خواهم نوشت.
جمع بندی
در این مطلب از مجله فرادرس آموختیم فعل مستقبل چیست و چگونه باید این فعل را بسازیم. در ادامه راه منفی کردن و مجهول کردن این فعل را با مثال‌های مختلفی بررسی کردیم و بعد از آن نیز با کاربردهای آن آشنا شدیم. در انتها نیز سؤالاتی چهارگزینه‌ای را برایتان طرح کردیم تا با پاسخ دادن به آن‌ها بتوانید میزان یادگیری خود را بسنجید.
