در آموزش‌های قبلی مجله فرادرس، با برخی از مباحث زبان و ادبیات فارسی از قبیل صفت و موصوف، مضاف و مضاف‌الیه و مسند و مسندالیه آشنا شدیم. در این آموزش می‌خواهیم به این پرسش پاسخ دهیم که مفعول چیست و به چه صورت‌هایی در زبان فارسی به کار می‌رود.
نهاد و گزاره
همان‌طور که در آموزش «جمله چیست؟ | انواع جمله به زبان ساده و با مثال» بیان کردیم، هر جمله از دو بخش نهاد و گزاره تشکیل می‌شود. دیدیم که نهاد کسی یا چیزی است که درباره آن خبری می‌دهیم و گزاره نیز آن بخشی است که خبر را درباره نهاد بیان می‌کند. مثلاً در جمله «احمد آمد»، «احمد» نهاد و «آمد» گزاره است یا در جمله «احمد کتاب را آورد»، «احمد» نهاد و «کتاب را آورد» گزاره است.
سپس در آموزش «نهاد و گزاره چیست؟ | به زبان ساده» گفتیم که هسته نهاد یا همان بخش اصلی آن یک اسم یا گروه اسمی است. به همین ترتیب، هسته گزاره فعل یا گروه فعلی است. در کنار این هسته‌های نهاد و گزاره، وابسته‌هایی نیز به کار می‌رود. مثلاً در جمله «برادرِ دوستم احمد را به آرامی صدا زد»، نهاد و گزاره هم هسته دارند و هم وابسته.
گزاره همیشه یک گروه فعلی با هسته فعل دارد و ممکن است وابسته داشته باشد یا خیر. آنچه که ما را به معرفی مفعول هدایت می‌کند، آشنایی با فعل‌های گذرا و ناگذر است که در بخش بعدی با آن‌ها آشنا می‌شویم.
فعل گذرا و ناگذر
فعل‌ها را برحسب اینکه به تنهایی معنی جمله را کامل می‌کنند یا نه، می‌توان به دو دسته گذرا (متعدی) و ناگذر (لازم) تقسیم کرد. فعل ناگذرِ گزاره برای رساندن معنی جمله به مخاطب کفایت می‌کند. مثلاً در جمله «احمد رفت»، فعل «رفت» معنی کاملی دارد و مخاطب با شنیدنش مفهوم آن را در می‌یابد. اما دسته دیگری از فعل‌ها وجود دارند که معنی آن‌ها به تنهایی ناتمام است و مخاطب آن‌ها را به تنهایی درک نمی‌کند. این فعل‌ها که گذرا نام دارند، برای کامل شدن به مفعول نیاز دارند. مثلاً در جمله «احمد کتاب را آورد»، واضح است که اگر بگوییم «احمد آورد»، اولین پرسشی که پیش می‌آید این است که «احمد چه چیزی یا چه کسی را آورد؟» این مفعولِ «کتاب» است که در کنار فعل گذرای «آورد» قرار گرفته و معنی جمله را کامل کرده است.
در هر دو جمله «احمد رفت» و «احمد کتاب را آورد»، فاعل «احمد» است. اما در جمله دوم که فعل متعدی دارد، اثر کار از فاعل گذشته و به مفعول می‌رسد.
نکته جالبی که دانستن آن خالی از لطف نیست، این است که بعضی فعل‌ها هم لازم هستند و هم متعدی. برای مثال، فعل «شکست» را می‌توان به دو صورت زیر به کار برد: «شیشه شکست» و «احمد شیشه را شکست». فعل «شکست» در جمله اول لازم و در جمله دوم متعدی است. این فعل‌ها را «دووجهی» می‌نامیم.
برای آشنایی بیشتر با انواع فعل‌ها، به مطلب «فعل چیست و انواع آن کدامند؟ | به زبان ساده» مراجعه کنید.
برای آشنایی با مباحث دستور زبان فارسی دبیرستان، پیشنهاد می‌کنیم به مجموعه آموزش‌های دروس دبیرستان و پیش دانشگاهی فرادرس مراجعه کنید که لینک آن در ادامه آورده شده است.
- برای مشاهده مجموعه آموزش‌های دروس دبیرستان و پیش دانشگاهی + اینجا کلیک کنید.
مفعول چیست؟
اکنون که با شناخت انواع فعل‌های گذرا و ناگذر، مفهوم مفعول برایمان روشن‌تر شده است، با جزئیات بیشتری با آن آشنا می‌شویم.
«مفعول» یک کلمه عربی به معنی «انجام داده شده» و «کسی یا چیزی که فعل بر آن واقع شده باشد» است. در دستور زبان نیز، مفعول اسم یا یک گروه اسمی است که کاری روی آن انجام می‌شود و معنی جمله را کامل می‌کند. برای مثال، به جمله‌های زیر دقت کنید:
- دیروز به کتاب‌فروشی رفتم و کتابی خریدم.
- بچه‌هایی که در کوچه بازی می‌کردند، شیشه را شکستند.
همان‌طور که می‌بینیم، در جمله‌های بالا «کتابی» و «شیشه» مفعول هستند، زیرا کاری روی آن‌ها انجام شده و با آن‌ها معنی جمله کامل شده است.
شکل‌های مختلف مفعول
مفعول در زبان فارسی می‌تواند به چهار شکل مختلف ظاهر شود:
- اگر مفعول شناس یا معرفه باشد، همراه با «را» می‌آید. مثلاً در جمله «کتاب را خریدم»، مفعولِ «کتاب» شناس است و همراه با «را» آمده است.
- اگر مفعول نکره یا ناشناس باشد، همراه با «ی» می‌آید. مثلاً در جمله «کودکی را دیدم که در کوچه بازی می‌کرد»، کلمه «کودکی» که مفعول است، اشاره دارد یه یک کودک که گوینده او را نمی‌شناسد.
- گاهی مفعول جنس را بیان می‌کند و بدون «را» و «ی» می‌آید. مثلاً در جمله «احمد کتاب خریده است»، منظور از جنس این است، چیزی که احمد خریده کتاب است.
- گاهی نیزی مفعول همراه با «را» و «ی» می‌آید؛ مثلاً در جمله «او مردی را دید که در کنار رودخانه ایستاده بود.»
نکته‌ای دیگری که باید آن را بدانید، این است که مفعول می‌تواند صفت جانشین اسم، ضمیر شخصی یا ضمیر اشاره باشد.
- که در اینجا مفعول (دانشمندی) یک صفت جانشین اسم است.
- احمد او را صدا کرد. در اینجا مفعولِ «او» را داریم که یک ضمیر شخصی است.
- آن را بیاور. می‌بینیم که مفعول اینجا یک ضمیر اشاره (آن) است.
گروه مفعولی چیست؟
در مثال‌هایی که بیان کردیم، مفعول از یک اسم، ضمیر یا صفت تشکیل شده بود. گاهی این کلمات همراه با وابسته‌هایی می‌آیند و یک گروه مفعولی را تشکیل می‌دهند. برای مثال، در جمله «علی کتاب دوستش را آورد»، گروه مفعولی «کتاب دوستش» است که هسته آن «کتاب» است. یا در جمله «مدیر مدرسه احمد، دانش‌آموز پایه پنجم را تشویق کرد»، گروه مفعولی «احمد، دانش‌آموز پایه پنجم» است که هسته آن «احمد» است.
نهاد مفعولی چیست؟
گفتیم که هسته گزاره فعل است و در بعضی از جمله‌ها، این مفعول است که معنی فعل و جمله را کامل می‌کند. اما در مواردی، مفعول در جایگاه نهاد جمله نیز قرار می‌گیرد. نهاد مفعولی در جملات مرکب، در جمله پایه یا پیرو نقش نهاد و در دیگری نقش مفعول را دارد.
در جمله «پرنده‌ای که آورده‌ام، بازیگوش است»، «پرنده» نهاد جمله پایه (بازیگوش است) خواهد بود. در این موارد، بعد از مفعول «را» نمی‌آید.
در جمله «پرنده‌ای آورده‌ام که بازیگوش است»، کلمه «پرنده» مفعول جمله پایه (پرنده‌ای آورده‌ام) است و نقش مسند الیه یا نهاد جمله پیرو (بازیگوش است) را نیز دارد.
مفعول بی واسطه چیست؟
آنچه که تاکنون از مفعول گفتیم و با آن آشنا شدیم، نوعی از مفعول است که به آن مفعول بی واسطه یا مستقیم یا صریح می‌گوییم. این نوع بیان مفعول در دستور گذشته رواج داشته و در مقابل مفعول با واسطه قرار دارد که متمم نامیده می‌شود. مثلاً در جمله «حسین کتاب را به احمد داد» کلمه «کتاب» مفعول بی‌واسطه است و به راحتی با مطرح کردن پرسشِ «چه چیزی را؟» می‌توان آن را شناخت. اما مفعول باوسطه این جمله «احمد» است که همراه با «به» آمده است. در واقع احمد نیز به نوعی فعلی روی او انجام شده (دادن کتاب به او) و معنی جمله را تمام کرده است. متمم هم با فعل گذرا و هم با فعل ناگذر می‌آید.
البته نکته مهمی که باید در نظر گرفت این است که تشخیص مفعول غیرمستقیم با روش‌هایی که گفتیم تقریباً ساده است و آنچه دشوار است یافتن مفعول باواسطه است که گاهی ممکن است آن را با قید اشتباه بگیریم. مثلاً در جمله «احمد ظرف شیشه‌ای را به آرامی جابه‌جا کرد» کلمه «شیشه» مفعول مستقیم است و «به آرامی» قید است.
نکته مهمی که باید به آن توجه کنید، این است که آنچه امروزه معمولاً در درس‌ها و کتاب‌های درسی از آن به عنوان مفعول یاد می‌شود، همان مفعول مستقیم است.
چگونه مفعول را تشخیص دهیم؟
اگر مواردی را که در این مطلب بیان کردیم، با دقت خوانده باشید، قادر هستید که مفعول جمله را تشخیص دهید. اما، در اینجا نیز ابن راه‌های ساده را دوباره ذکر می‌کنیم تا با استفاده از آن‌ها بتوانید مفعلول را تشخیص دهید:
- معمولاً در زبان فارسی امروزی بعد از مفعول «را» می‌آید.
- وجود فعل‌های گذرا در جمله راهی برای تشخیص مفعول است.
- با اضافه کردن «چه چیزی را» و «چه کسی» را قبل از فعل می‌توان مفعول جمله را پیدا کرد.
معرفی فیلم آموزش فارسی پایه هشتم فرادرس
یکی از آموزش‌های دوره متوسطه فرادرس، فیلم آموزش فارسی پایه هشتم است که همه ۱۷ درس را پوشش می‌دهد و در ۷ ساعت و ۱۰ دقیقه تدوین شده است. در این آموزش، با آرایه های ادبی از قبیل تشبیه، واج‌آرایی، کنایه، جناس، قالب‌های شعر فارسی، ادبیات تعلیمی و… با مثال‌های متنوع آشنا می‌شوید. همچنین در بخش دانش‌های زبانی، نکات فراوانی را درباره اجزای جمله، گروه‌های اسمی و انواع وابسته‌های پیشین و پسین یاد می‌گیرید. علاوه بر این، با داستان‌هایی از زندگی شاعران و نویسندگان آشنا می‌شوید و ابیات و اصطلاحات مهم شعرها را به سادگی فرا می‌گیرید.
- برای مشاهده فیلم آموزش فارسی پایه هشتم + اینجا کلیک کنید.
معرفی فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس
این آموزش در ۶ درس تدوین شده و مدت زمان آن ۸ ساعت و ۲۳ دقیقه است. در این آموزش سعی شده که کتاب فارسی پایه نهم را از سه دیدگاه واژه‌شناسی، آرایه های ادبی و دستور زبان فارسی بررسی شود. یکی از ویژگی‌های این آموزش، این است که با سطحی ساده آغاز شده و به مرور، سطح آن پیشرفته می‌شود، به گونه‌ای که دانش‌آموز با همراهی درس به آسانی می‌تواند با واژه‌شناسی، آرایه های ادبی و دستور زبان فارسی ارتباط برقرار کرده و مفاهیم آن‌ها را درک کند.
- برای مشاهده فیلم آموزش فارسی پایه نهم + اینجا کلیک کنید.
معرفی فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس
آموزش ادبیات فارسی پایه دهم همه ۱۸ درس کتاب ادبیات فارسی پایه دهم را پوشش می‌دهد و در ۴ ساعت و ۴۲ دقیقه تدوین شده است. در این آموزش، سعی شده تمام کتاب به صورت دقیق ارائه شود تا دانش‌آموز به درک کاملی از درسنامهها، آرایه های ادبی و دستور زبان فارسی برسد. علاوه بر این، در مواردی که لازم بوده، نکات مهم نیز بیان شده است.
- برای مشاهده فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم + اینجا کلیک کنید.
معرفی فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس
آموزش ادبیات فارسی پایه دهم، در ۱۸ درس منطبق بر کتاب درسی تدوین شده است. مدت این آموزش ۷ ساعت و ۵۰ دقیقه بوده و در آن، از ابتدا تا انتها، به طور کامل و دقیق درسنامهها، آرایه های ادبی و دستور زبان فارسی آموزش داده شده است. در این آموزش، با بررسی بررسی خط به خط کتاب ادبیات فارسی یازدهم، نیازهای دانش‌آموزان برای امتحانات برطرف شده و داوطلبان کنکور سراسری نیز می‌توانند نکات مفیدی را از آن بیاموزند.
- برای مشاهده فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم + اینجا کلیک کنید.
معرفی فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس
آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم در ۱۸ درس تدوین شده که مجموع آن‌ها ۳ ساعت و ۵۲ دقیقه است. آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم در ادامه آموزش‌های ادبیات پایه دهم و یازدهم و به منظور تقویت مهارت‌های زبانی دانش‌آموزان ارائه شده است. در این آموزش، تمام کتاب درسی از ابتدا آموزش داده شده تا دانش‌آموزان به خوبی درسنامهها، آرایه های ادبی و دستور زبان فارسی را فرا گیرند. علاوه بر این، به نکات مهم برای امتحان نهایی، امتحانات ترم و آزمون سراسری اشاره شده است.
- برای مشاهده فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم + اینجا کلیک کنید.
اگر این مطلب برای شما مفید بوده است، آموزش‌ها و مطالب زیر نیز به شما پیشنهاد می‌شوند:
- مجموعه آموزش‌های دروس دبیرستان و پیش دانشگاهی
- آموزش عربی، زبان قرآن (۱) – رشته ادبیات و علوم انسانی
- مجموعه آموزش‌های علوم انسانی (Humanities)
- آموزش عربی پایه نهم
- آموزش وزن شعر فارسی | به زبان ساده و گام به گام
- قصیده چیست ؟ | به زبان ساده و با مثال
- آرایه های ادبی — آموزش به زبان ساده و با مثال
