فرادرس
واژه چیست؟ – به زبان ساده + مثال و تمرین
برای اینکه بدانیم واژه چیست؟ می‌توانیم به تعریف لغت‌نامه دهخدا مراجعه کنیم: «واژه به معنی کلمه است که لفظ است و از دو حرف یا بیشتر مرکب می‌شود.» در این مطلب کمی پا را فراتر می‌گذاریم و راه‌های تشخیص واژه در زنجیر کلام و نقش‌های دستوری که به خود می‌گیرد را بررسی می‌کنیم. در این مسیر سعی می‌کنیم نکات را با مثال‌های متعدد، به زبان هرچه ساده‌تر و بر اساس زبان فارسی بیان کنیم.
واژه چیست؟
هر جمله در زبان فارسی از اجزاء کوچک‌تری ساخته می‌شود. برای مثال جمله زیر را در نظر بگیرید.
دانش‌آموزان کلاس «ب» تمرین‌های درسی خود را خیلی زود نوشتند.
در اولین تجزیه، می‌توانیم جمله بالا را به اجزاء زیر تقسیم کنیم:
- دانش‌آموزان کلاس «ب»
- تمرین‌های درسی خود را
- خیلی زود
- نوشتند
سه جزء اول، با هم عمل می‌کنند، به اصطلاح زبان‌شناسی از نظر نحوی یک واحد هستند. اما در هر سه گروه اول هسته‌ای وجود دارد که بقیه اجزاء به آن وابسته‌اند. این اجزاء را در ادامه فهرست کرده‌ایم.
- دانش‌آموزان
- تمرین‌ها
- زود
از این سه هسته و جزء آخر، می‌توانیم جمله‌ای بسازیم که به آن «جمله هسته» می‌گویند. جمله زیر، جمله هسته جمله اولیه است.
دانش‌آموزان تمرین‌ها را زود نوشتند.
باز هم اجزاء هسته را به اجزاء کوچک‌تر تقسیم می‌کنیم. در ادامه می‌بینیم که آن‌ها قابل تقسیم به اجزاء کوچکترند.
- دان + ــِـ ش + آموز + ان
- تمرین + ها
- نوشت + ــَـ ند
هر کدام از این قسمت‌های کوچک‌تر را «تکواژ» می‌نامیم. تکواژ کوچک‌ترین واحد معنی‌دار زبان است که نمی‌توان آن را به واحد کوچک‌تری تقسیم کرد و خود از یک یا چند واج ساخته می‌شود. با کمک این تعریف اکنون می‌توانیم واژه را بشناسیم. واژه از یک یا چند تکواژ ساخته می‌شود. بنابراین اجتماع تکواژها محل تشکیل واژه است.
در جدول زیر به روشی که به تعریف «واژه» رسیدیم، اقسام جمله «دانش‌آموزان کلاس «ب» تمرین‌های درسی خود را خیلی زود نوشتند.» را بررسی می‌کنیم.
| واحدهای تجزیه جمله | |
| تکواژ | دان + ــِـ ش + آموز + ان + ــِـ کلاس + ــِـ ب تمرین + ها + ی درسی + ــِـ خود را خیلی زود نوشت + ــَـ ند |
| واژه | دانش‌آموزان + ــِـ کلاس + ــِـ ب تمرین + های درسی خود را خیلی زود نوشتند |
| گروه | دانش‌آموزان کلاس «ب» تمرین‌های درسی خود را خیلی زود نوشتند |
| جمله | دانش‌آموزان کلاس «ب» تمرین‌های درسی خود را خیلی زود نوشتند. |
نکاتی که از جدول بالا برمی‌آید را در ادامه برای شما فهرست کرده‌ایم.
- جمله، قابل تقسیم به چند گروه، گروه قابل‌تقسیم به چند واژه، و واژه قابل تقسیم به چند تکواژ است.
- گاهی یک تکواژ خود یک واژه است و به‌جای گروه هم به‌کار می‌رود.
- واج کوچک‌ترین واحد زبانی و جمله بزرگ‌ترین واحد است.
- واحدهای زبان زنجیروار، به‌صورت منظم و باقاعده‌ای که طبیعت زبان اقتضا می‌کند، پشت سر هم قرار میگیرند.
نقش گروه و واژه چیست؟
در جمله، گروه‌های متشکل از واژهها یا یک واژه با فعل ارتباط دارند و هر گروهی در ساختمان کلام نقشی دارد. برای درک بهتر جمله زیر را در نظر بگیرید.
دانش‌آموزان کلاس «ب» تمرین‌های درسی خود را با مدادهای سیاه خیلی زود نوشتند.
جمله بالا از ترکیب گروه‌های واژگانی زیر ساخته می‌شود.
۱. دانش‌آموزان کلاس «ب»
۲. تمرین‌های درسی خود را
۳. با مدادهای سیاه
۴. خیلی زود
۵. نوشتند
در ادامه نقش هر گروه را بررسی می‌کنیم.
- گروه اول نهاد است، یعنی فعل به آن اسناد داده شده است.
- گروه دوم مفعول است، یعنی فعل بر آن واقع شده است.
- گروه سوم متمم است، یعنی به معنی فعل چیزی اضافه می‌کند و آن را تمام یا کامل می‌کند.
- گروه چهارم قید است و نشان می‌دهد فعل چگونه اتفاق افتاده است.
- گروه پنجم همانطور که می‌دانیم خود فعل است.
علاوه بر نقش‌های بالا در زبان فارسی نقش‌های دیگری نیز وجود دارد که در جدول زیر با کمک مثال آن‌ها را بررسی خواهیم کرد.
| دیگر نقش‌های اصلی واژه در جمله | |
| نقش | مثال |
| بعضی از فعل‌ها معنی کاملی ندارند، مانند است، بود و شد، این فعل‌ها احتیاج به کلمه‌ای دارند که به وسیله آن به نهاد نسبت داده شوند، آن کلمه مسند است. | فاطمه منم. دیروز جمعه بود. هوا گرم شد. |
| بعضی از فعل‌ها به وابسته دیگری نیاز پیدا می‌کنند تا مفهوم خود را تمام کنند و ابهام موجود در جمله را رفع کنند. به این وابسته تمیز می‌گویند. | من او را شایسته می‌دانم. همه او را در مدرسه نیما صدا می‌زنند. |
| نقش واژه‌های وابسته | |
| نقش | مثال |
| صفت | مرد دانا |
| مضاف‌الیه | مداد علی |
| بدل | ابوعلی سینا شیخ‌الرئیس |
| معطوف | فاطمه و زهرا آمدند. |
| تاکید | حالم امروز خوبِ خوب است. |
پس با توجه به آنچه تاکنون گفتیم، درمی‌یابیم که نقش‌های اصلی نهاد، مفعول، متمم، مسند، تمیز، منادا و و وابسته‌های نقش‌های اصلی قید، صفت، مضاف‌الیه، بدل، معطوف و تاکید است.
سوالات متداول درباره واژه
برای درک بهتر مطلب «واژه چیست؟» در ادامه این مطلب به تعدادی از پرسش‌های رایج در این خصوص پاسخ داده‌ایم.
قواعد همنشینی در ترکیب واژها با یکدیگر چیست؟
تکواژها، واژهها و گروهها بر اساس قواعد همنشینی کنار هم قرار میگیرند. یعنی در زبان معیار بر اساس قواعد همنشینی گروهها ساخته میشوند. ما نمی‌توانیم هر تکواژ و یا واژه‌ای را با تکواژ یا واژه دیگری ترکیب کنیم. مثلاً قواعد همنشینی به ما حکم می‌کند بگوییم: «کتاب خوب» و نگوییم: «خوب کتاب» یعنی در واقع صفت بعد از موصوف قرار می‌گیرد.
البته شاعران گاهی قواعد همنشینی را برای زیبایی و تاثیر کلام استفاده نمی‌کنند مثلاً حافظ می‌گوید: «ای خاتم جمشید همایون آثار» به‌جای آنکه بگوید: «خاتم همایون آثار جمشید».
مقولههای هفت گانه واژه چیست؟
نقشها و زیر نقشهایی که واژهها یا گروهها میتوانند در جمله بر عهده بگیرند عبارتند از نهادی، مفعولی، متممی، مسندی، تمیزی، ندایی، قیدی، وصفی، مضافالیهی، بدلی، معطوفی و تاکیدی. اما تکواژها، واژهها و گروهها، گاهی تغییر مقوله می‌دهند.
مثلاً صفت مقوله اسمی پیدا می‌کند یا فعل مقوله قیدی یا وصفی، و یا اسم، مقوله وصفی. به بیان ساده‌تر بعضی واژهها میان دو گروه دستوری مشترکند. مثلاً واژه «تند» بین صفت و قید مشترک است. این واژه در جمله «فلفل طعم تندی دارد.» صفت است و در جمله «او تند می‌دود.» قید است.
آیا مسند، تمیز و منادا میتوانند به صورت گروهی به کار روند؟
گاهی در جمله مسند، تمیز و یا منادا به صورت گروه واژه‌اند. مثلاً در جمله «هوا کاملاً تاریک است.» گروه واژگانی «کاملاً تاریک» مسند است. از سوی دیگر و در جمله «من او را شایسته این کار می‌دانم.» گروه واژگانی «شایسته این کار» تمیز است. همچنین در جمله «ای خدای بزرگ خودت رحم کن.» گروه واژگانی «خدای بزرگ» منادا است.
وابسته نقش‌های اصلی واژه چیست؟
وابسته نقش‌های اصلی عبارت‌اند از: ممیزها مانند راس در ترکیب ده راس اسب، صفت صفت مانند اسب سفید تندرو، قید صفت مانند هوای بسیار سرد، مضاف‌الیه مضاف‌الیه مانند کتاب تاریخ ایران و صفت مضاف‌الیه مانند کتاب پسر بزرگ‌تر.
تمرین برای واژه
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با مطلب «واژه چیست؟» می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. آزمون اول شامل ۴ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
تمرین اول
گزینه درست را انتخاب کنید.
۱. واژه «دانشمند» در جمله «دانشمندان ایرانی در این باره چنین گفته‌اند.» متعلق به کدام مقوله دستوری است؟
صفت است و اسم را توصیف می‌کند.
اسم است، علامت جمع گرفته و در نقش نهاد است.
۲. واژه «شاید» در جمله «شاید آن‌ها بیایند.» متعلق به کدام مقوله دستوری است؟
شاید در اصل فعل مضارع ساده است.
شاید در اصل فعل مضارع ساده است اما در اینجا قید است.
۳. در جمله «او بچه بگوبخندی است.» نقش دستوری «بگوبخند» چیست؟
فعل امر از بن مضارع
صفت
۴. نقش «برو» در جمله «او ماشین برویی دارد.» چیست؟
فعل امر
صفت
تمرین دوم
در جمله‌های زیر نقش وابسته‌ها را معین کنید.
سوال ۱: به مداد علی علامت زدم.
سوال ۲: ابوعلی سینا شیخ‌الرئیس را به اصفهان دعوت کردند.
سوال ۳: آن مرد علی، برادر بزرگ فاطمه است.
سوال ۴: این سرزمین را خراسان بزرگ می‌نامیدند.
سوال ۵: ای خدای بزرگ به فریاد رس.
سوال ۶: ای خدا، آفریننده جهان تو از همه چیز آگاهی.
سوال ۷: مداد علی تراشیده شد.
جمع‌بندی
در ادامه خلاصه‌ای از نکاتی که آموختیم را فهرست کرده‌ایم.
- تکواژ کوچک‌ترین واحد معنی‌دار زبان است که نمی‌توان آن را به واحد کوچک‌تری تقسیم کرد و خود از یک یا چند واج ساخته می‌شود. واژه از یک یا چند تکواژ ساخته می‌شود.
- جمله، به چند گروه، گروه به چند واژه، و واژه به چند تکواژ می‌تواند تقسیم شود.
- گاهی یک تکواژ به‌خودی‌خود یک واژه است و به‌جای گروه هم به‌کار می‌رود.
- واج کوچک‌ترین واحد زبانی است و جمله بزرگ‌ترین واحد.
- واحدهای زبان زنجیروار، به‌صورت منظم و باقاعده‌ای که طبیعت زبان اقتضا می‌کند، پشت سر هم قرار میگیرند.
- در جمله، گروه‌های متشکل از واژهها یا یک واژه با فعل ارتباط دارند و هر گروهی در ساختمان کلام نقشی دارد؛ نقش‌های اصلی نهاد، مفعول، متمم، مسند، تمیز، منادا و و وابسته‌های نقش‌های اصلی قید، صفت، مضاف‌الیه، بدل، معطوف و تاکید هستند.
- تکواژها، واژهها و گروهها بر اساس قواعد همنشینی کنار هم قرار میگیرند. ما نمی‌توانیم هر تکواژ و یا واژه‌ای را با تکواژ یا واژه دیگری ترکیب کنیم.
- مقولههای هفت‌گانه واژه یعنی نقشها و زیر نقشهایی که واژهها یا گروهها میتوانند در جمله بر عهده بگیرند شامل نقش نهادی، مفعولی، متممی، مسندی، تمیزی، ندایی، قیدی، وصفی، مضافالیهی، بدلی، معطوفی و تاکیدی است.
- وابسته نقش‌های اصلی عبارت‌اند از: ممیزها، صفت صفت، قید صفت، مضاف‌الیه مضاف‌الیه و صفت مضاف‌الیه.
