ضمیر چیست و انواع آن کدامند؟ — به زبان ساده

۷۲۲۳۱ بازدید
آخرین به‌روزرسانی: ۱۸ آذر ۱۴۰۲
زمان مطالعه: ۵ دقیقه
ضمیر چیست و انواع آن کدامند؟ — به زبان ساده

در آموزش‌های قبلی مجله فرادرس، با برخی از مباحث زبان فارسی از قبیل جمله، فعل و فاعل آشنا شدیم. در این آموزش می‌خواهیم به این پرسش پاسخ دهیم که ضمیر چیست و چه انواعی دارد.

ضمیر چیست؟

ضمیر در لغت به معنی درون انسان و باطن نهفته است و در دستور زبان، به کلمه یا حرفی گفته می‌شود که که به جای اسم قرار گرفته و بر شخص یا شیئی دلالت کند. همچنین، به اسمی که ضمیر به جای آن آمده است، «مرجع» ضمیر می‌گوییم.

انواع ضمیر

ضمایر را می‌توان از جهاتی به دسته‌های مختلفی تقسیم‌بندی کرد که در ادامه با آن‌ها آشنا می‌شویم.

ضمیر شخصی

ضمایری را که به جای شخص یا اشخاص گوینده، شخص یا اشخاص شنونده و شخص یا اشخاص دیگر می‌آیند، ضمیر شخصی می‌نامیم. همان‌طور که مشخص است، ضمایر شخصی شش صیغه دارند (سه مفرد و سه جمع): من، تو، او، ما، شما، ایشان.

ضمایر شخصی خود دو نوع دارند:

  1. ضمایر شخصی جدا (منفصل): این ضمایر جدا هستند و از نظر لفظ و معنی استقلال دارند و عبارتند از: من، تو، او، ما، شما، ایشان. مثال: کتابِ من، کتابِ تو، کتابِ او، کتابِ ما، کتابِ شما، کتابِ ایشان.
  2. ضمایر شخصی پیوسته (متصل): این ضمایر، همان‌گونه که از نامشان پیداست، به کلمه پیش از خود می‌چسبند و عبارتند از: م، ت، ش، مان، تان، شان. مثال: کتابم، کتابت، کتابش، کتابمان، کتابتان، کتابشان.

ضمیر پرسشی

ضمایر پرسشی همان کلماتی هستند برای پرسش به کار می‌بریم. اگر این کلمات در کنار اسم بیایند، صفت پرسشی هستند. آشناترین ضمیرهای پرسشی عبارتند از: که، چه، کدام، کجا، کی، چگونه، چطور؟ چند؟ چندم؟ چقدر و... .

چند مثال از ضمیرهای پرسشی به شرح زیر است:‌

  • چه می‌کنی اگر بشنوی قبول شده‌ای؟
  • کجا خواهی رفت؟
  • کو آن همه فریاد دادخواهی؟

دو ضمیر پرسشی «که» و «چه» اگر همراه به فعلِ «است» بیایند، به ترتیب، به صورت «کیست» و «چیست» نوشته می‌شوند.

کتاب باز روی میز در کنار چراغ مطالعه روشن

ضمیر مشترک

ضمایر مشترک، سه واژه «خود»، «خویش» و «خویشتن» هستند که برای هر شش شخص به کار می‌روند. مثلاً برای ضمیر مشترکِ «خود»، عبارتند از: خودم، خودت، خودش، خودمان، خودتان، خودشان. یک مثال دیگر، ضمیر مشترکِ «خویش» در جمله «شما دانش‌آموزان باید قدر خویش را بدانید» به عنوان ضمیر دوم شخص جمع است.

ضمیر تعجبی

ضمیر تعجبی، همان‌گونه که از نامش پیداست، برای بیان تعجب استفاده می‌شود و شامل واژه‌هایی از قبیل چه، عجب، چقدر و... است. اگر این واژه‌ها بدون همراهی اسم بیایند و مفهوم تعجب را برسانند، ضمیر تعجب هستند. مثلاً «چه» در جمله «چه زیبا!» ضمایر تعجبی اگر همراه اسم بیایند، صفت تعجبی هستند.

ضمیر اشاره

ضمیر اشاره ضمیری است که مرجع آن به اشاره معلوم می‌شود. ضمایر اشاره «این» و «آن» و ترکیبات این دو هستند. اگر این کلمات همراه با اسم بیایند، صفت اشاره هستند. به مثال‌های زیر برای روشن شدن این موضوع دقت کنید:

  • «این» در جمله «این کیف را بردار و برو»، صفت اشاره است.
  • «این» در جمله «این را بردار و برو»، ضمیر اشاره است.

ضمیر مبهم

ضمایر مبهم، همان‌گونه که از نامشان مشخص است، ضمیرهایی هستند که بر چیزی یا مقداری مبهم دلالت می‌کنند. از این ضمایر می‌توان به همه، هیچ، خیلی، کمی، فلان، کسی، هرکس، هرچه، بعضی، چند و... اشاره کرد.

در جملات زیر ضمیر مبهم به کار رفته است:

  • کسی حرفتان را باور نمی‌کند.
  • چون حالش خوب نبود، به او گفتم کمی به خودش استراحت بدهد.
  • همه رفتند.

البته باید دقت داشت که اگر این واژه‌ها همراه با اسم بیایند، نقش صفت مبهم خواهند داشت نه ضمیر مبهم.

برخی، ضمایر مبهم، اشاره و پرسشی را به ترتیب، اسم مبهم، اسم اشاره و اسم پرسشی می‌نامند.

طبقات کتابخانه ای پر از کتاب

نقش ضمیر در جمله

ضمیرها، با توجه به اینکه جانشین اسم هستند، نقش‌های مختلفی در جمله می‌گیرند که در ادامه، مهم‌ترین آن‌ها را با ذکر مثال بیان می‌کنیم.

نهاد

  • ضمیر شخصی جدا: او کتاب را نوشته است.
  • ضمیر مشترک (خود): خودش کتاب را به من داد.
  • ضمیر اشاره: این شکست.
  • ضمیر پرسشی: کجا می‌روی؟
  • ضمیر تعجبی: چه از این بهتر!
  • ضمیر مبهم: هرکس راهش را پیش گرفت و رفت.

برای آشنایی بیشتر با نهاد، به آموزش از مجله فرادرس «نهاد و گزاره چیست؟ | به زبان ساده»‌ مراجعه کنید.

مسند

  • ضمیر‌ شخصی جدا: احمد من هستم.
  • ضمیر‌ مشترک (خود): دیوانه خودتی.
  • ضمیر‌ اشاره: واقعیت همین است.
  • ضمیر‌ پرسشی: حسین کدام است؟
  • ضمیر‌ مبهم: هرکس راهش را پیش گرفت و رفت.

برای آشنایی بیشتر با مسند، به آموزش از مجله فرادرس «مسند و مسند الیه چیست؟ | به زبان ساده و با مثال»‌ مراجعه کنید.

مفعول

  • ضمیر‌ شخصی جدا: من او را آوردم.
  • ضمیر‌ شخصی پیوسته: آوردمش (او را آوردم).
  • ضمیر‌ مشترک (خود): خود را سرزنش کردم.
  • ضمیر‌ مشترک (خویشتن): باید خویشتن را بشناسی.
  • ضمیر‌ اشاره: من هم همین را گفتم.
  • ضمیر‌ پرسشی: چه را می‌خواهی؟
  • ضمیر‌ تعجبی: علی چه‌ها که به احمد نگفت.
  • ضمیر‌ مبهم: همه را می‌پاییدم.

برای آشنایی بیشتر با مفعول، به آموزش «مفعول چیست‌؟ | مفعول در زبان فارسی — به زبان ساده»‌ مراجعه کنید.

متمم

  • ضمیر‌ شخصی جدا: به من کاری نداشته باش.
  • ضمیر‌ شخصی پیوسته: بهش گفتم دیگر اینجا نیاید.
  • ضمیر‌ مشترک (خود):  به خودش گفتم.
  • ضمیر‌ مشترک (خویشتن): باید با خویشتن خلوت می‌کردم.
  • ضمیر‌ اشاره: به آن ضربه زد و رفت.
  • ضمیر‌ پرسشی: از کجا آمده‌ای؟
  • ضمیر‌ مبهم: باید به همه احترام بگذاری.

منادا

  • ضمیر‌ شخصی جدا: ای من! باز هم دیوانه‌شده‌ای.
  • ضمیر‌ اشاره: ای آن که وجودم ز وجودت به وجود آمد.

قید

  • ضمیر‌ اشاره: این‌قدر سختگیر نباش.
  • ضمیر‌ پرسشی: کی به خانه برمی‌گردی؟
  • ضمیر‌ مبهم: من خیلی خوشحالم.
  • ضمیر‌ تعجبی: چقدر مهربانی!

برای آشنایی بیشتر با قید، به آموزش «قید چیست و انواع آن کدامند؟ — به زبان ساده»‌ مراجعه کنید.

صفت

  • ضمیر‌ اشاره: آن کیف را بیاور.
  • ضمیر‌ پرسشی: چند کتاب داری؟
  • ضمیر‌ مبهم: چند کیف دارم.
  • ضمیر‌ تعجبی: چه سری! چه دمی! عجب پایی!

برای آشنایی بیشتر با صفت، به آموزش «صفت چیست و انواع آن کدامند؟ | به زبان ساده»‌ مراجعه کنید.

مضاف‌الیه

  • ضمیر‌ شخصی جدا: دعای من همواره بدرقه راه توست.
  • ضمیر‌ شخصی پیوسته: کتابم را آورد.
  • ضمیر‌ مشترک (خود): چمدان خود را بردار و برو.
  • ضمیر‌ مشترک (خویش): از کرده خویش پشیمان شد.
  • ضمیر‌ مشترک (خویشتن): من به نوبه خویشتن از شما سپاسگزارم.
  • ضمیر‌ اشاره: صدای آن از این یکی بهتر بود.
  • ضمیر‌ پرسشی: شما فرزند که هستید؟
  • ضمیر‌ مبهمخدا رفتگان همه را رحمت کند.

برای آشنایی بیشتر با مضاف‌الیه، به آموزش «مضاف و مضاف الیه چیست؟ — به زبان ساده»‌ مراجعه کنید.

بدل

ضمیر مشترکِ خود و ضمایر اشاره می‌توانند در نقش بدل ظاهر شوند.

  • ضمیر مشترک: این بیت، خود بار معنایی زیادی دارد.
  • ضمیر اشاره: معلممان، همان که برایت تعریف کرده بودم، فردا به مدرسه می‌آید.

سوالات رایج درباره ضمیر و انواع آن

در این بخش به برخی از سوالات پر تکرار درباره ضمیر و انوان آن در دستور زبان فارسی به طور خلاصه پاسخ می‌دهیم.

چرا از ضمیر در جملات استفاده می‌کنیم؟

برای جلوگیری از تکرار یک اسم در جملات از ضمیر استفاده می‌کنیم.

مرج ضمیر چیست؟

به کلمه‌ای که ضمیر برای جلوگیری از تکرار جایگزین آن شده مرجع ضمیر گفته می‌شود.

تمرین مربوط به مبحث ضمیر و انواع آن

برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «ضمیر چیست و انواع آن کدامند؟»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شامل ۵ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.

۱. در این عبارت چند ضمیر گسسته و چند ضمیر پیوسته وجود دارد؟ «دیروز حسن را که کاپیتان تیم رقیبمان بود دیدم. او با شتاب به سمت مدرسه‌ام می‌آمد. تا من را دید گفت: امروز تیممان مسابقه را می‌برد و ما از شما جلوتر می‌زنیم. من هم گفتم: بچه‌های تیم مجید هم مثل شما خوش‌خیال بودند اما از تیم آن‌ها بردیم. تا من هستم، تیمت می‌بازد.»

۷ - ۶

۶ - ۵

۷ - ۴

۶ - ۴

۲. در این عبارت چند ضمیر پیوسته وجود دارد؟ «دیروز من به شدت خسته بودم. به خانه‌مان که رسیدم به سرعت لباس‌هایم را عوض کردم. در حال استراحت بودم که زنگ زدی و گفتی که دوستت کتابهایش را به تو امانت داده و دوست داری که من هم آن را بخوانم.»

۴

۳

۷

۶

۳. در این عبارت چند ضمیر پیوسته به چشم می‌خورد؟ - مادرم کتاب دوستش را که امانت گرفته بود به همه ما نشان داد و گفت: یادتان باشد به این کتاب دست نزنید. 

یک

دو

سه

چهار

۴. کدام گزینه ضمیر پیوسته اول شخص مفرد دارد؟

شدش گیتی به پیش چشم تاریک

که گفتت برو دست رستم ببند

غنچه هم گفت: گرچه دلتنگم

دستم بگرفت و پا به پا برد

۵. در این عبارت چند ضمیر شخصی به کار رفته است؟ «من پشت سر آنها راه افتادم. وسط راه «دونا» رفت و با یک بیل برگشت. بعد راه افتاد و بچه‌ها هم پشت سرش راه افتادند. بالاخره به انتهای زمین بازی که رسیدند، ایستادند.»

دو

سه

چهار

پنج

جمع‌بندی

در این نوشته از مجله فرادرس درباره ضمیر و نقش آن در زبان فارسی مطالبی آموختیم. فهمیدیم که از ضمیر برای جلوگیری از تکرار اسم در جملات استفاده می‌شود. همچنین یاد گرفتیم که ضمیرهای شخص به دوسته ضمیر شخصی جدا و ضمیر شخصی پیوسته تقسیم‌بندی می‌شوند. ضمیر اشاره، تعجبی، مشترک و مبهم از دیگر انواع ضمیر در زبان فارسی است. همچنین ضمیر می‌تواند نقش‌هایی چون مفعول، مسند، نهاد، صفت و مضاف‌الیه در جملات فارسی بپذیرد.

بر اساس رای ۵۸ نفر
آیا این مطلب برای شما مفید بود؟
اگر بازخوردی درباره این مطلب دارید یا پرسشی دارید که بدون پاسخ مانده است، آن را از طریق بخش نظرات مطرح کنید.
منابع:
دستور زبان فارسی ۱ (انوری و احمدی گیوی)دستور زبان فارسی ۲ (انوری و احمدی گیوی)
۱۸ دیدگاه برای «ضمیر چیست و انواع آن کدامند؟ — به زبان ساده»

سلام و عرض خسته‌ نباشید خدمت شما
در قسمت مثال های توضیح ضمیر مبهم «همه سخنانش بوی صفا و صداقت می‌داد.» همه صفت مبهم و سخنان هسته و ش چسبيده به سخنان مضاف الیه هست
به نظرم همه در این مثال ضمیر مبهم نیست

سلام.
«همه» در این مورد صفت مبهم است که به‌اشتباه در قسمت ضمیر مبهم آورده شده بود. متن بازبینی و تصحیح شد.
از دقت و بازخورد شما سپاسگزاریم.

خیلی ممنون از شما

متشکرم خیلی اموزنده بود

موفق باشید

سلام صادق عزیز.
خوشحالیم که این آموزش برایتان مفید بوده است.
سالم و موفق باشید.

کاملا مفید

سلام و درود. خیلی ممنون استاد😊❤️🇮🇷💚

سلام.
سپاس از همراهی‌تان با مجله فرادرس.
شاد و پیروز باشید.

عالی بود ممنون

ما همه مشتاقیم تا ترجمه تان را بخوانیم .
در جمله بالا ضمیر جدا و ضمیر پیوسته کدام است ؟

عالی بود مثل همیشه شما شدید ضمیر یکی از داستانهایم 💙✍

عالی بود مثل همیشه برایتان ارزوی بهترینها تو زندگی و همچنین تو کارتان یعنی پاس داشتن زبان و فرهنگ و تمدن چندین هزار ساله ایران عزیزمان موفق و موید باشید بدرود💙💫✍

سلام.
«ما» ضمیر جدا است و «تان» در ترجمه‌تان ضمیر پیوسته.
موفق باشید.

مثال اول در مفعول مشکل داره

سلام.
به اشتباه مثال مسند نوشته شده بود که اصلاح شد.
سپاس از همراهی و بازخوردتان.

قسمت مضاف الیه مشکل دارد.

سلام. در مثال‌ها مشکلی وجود داشت که اصلاح شد.
از همراهی و بازخوردتان سپاسگزاریم.

نظر شما چیست؟

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *