چه زمانی از نیم فاصله استفاده کنیم؟ — موارد استفاده از نیم فاصله + مثال

فاصله‌گذاری درست واژه‌‌ها در زبان فارسی، به شناخت هویت دقیق دستورزبان و اجزای جمله بستگی دارد. نیم‌فاصله در متن، باعث خوانایی و یکدستی می‌شود، زیرا از چسبیدن دو کلمه به هم جلوگیری می‌کند. با یاد گرفتن چند قاعده دستوری می‌توانیم واژه‌ها یا عبارت‌ها را فاصله‌گذاری کنیم و متن ویراسته‌ای داشته باشیم. در این آموزش به کمک مثال‌های مختلف به استفاده از نیم فاصله و نقش آن در جمله اشاره خواهیم کرد.

دلایل استفاده از نیم فاصله

استفاده از نیم فاصله به دو دلیلِ نگارشی و فنی است. درواقع می‌خواهیم خواننده را متوجه این مسئله کنیم که آنچه می‌بیند، یک واژه است نه دو واژه. بنابراین دلیل نگارشی استفاده از نیم‌فاصله به معنا و شکل ظاهری آن مربوط می‌شود. اما اگر فاصله‌ای میانِ واژه ایجاد کنیم، نرم‌افزارهای واژه‌پرداز آن را دو واژه مستقل در نظر می‌گیرند و ممکن است جایگاه آن در جمله به هم بریزد. بنابراین، از نظر فنی متن دچار مشکل ویرایشی خواهد شد.

به نیم‌فاصله، «فاصله درون‌کلمه‌ای» نیز گفته می‌شود و کاربرد آن به‌عنوان ویژگی استاندارد و شناخته‌شده در متون فارسی، امری ضروری است. اگر از نیم‌فاصله به‌درستی استفاده نشود، نشان از نادرست بودن واژه است. مهم‌ترین دلایل استفاده از نیم‌فاصله عبارتند از:

• ایجاد یکدستی در متن
• زیباتر شدن متن از نظر نگارشی و فنی
• جلوگیری از به هم ریختن واژه‌ها در سطر
• بهبود کیفیت متن
• خوانایی بهتر

فیلم آموزش ادبیات فارسی – پایه دهم در فرادرس

کلیک کنید

موارد استفاده از نیم فاصله

به‌طور کلی، استفاده از نیم فاصله را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد.

• پیشوند «می-» در نوشتار معیار و شکسته‌نویسی: می‌روم، می‌نویسد، برمی‌گردیم، می‌خواهم بروم، می‌گه، می‌اومد، می‌خواد، برمی‌گردونه
• واژ‌ه‌هایی با پیشوند «بی-»: بی‌خردان، بی‌کس‌‌وکار، بی‌عرضه، بی‌شیله‌پیله، بی‌کلاس، بی‌‌نمک، بی‌دغدغه
• ترکیب‌های عطفی واژگانی: حمل‌ونقل، کسب‌وکار، رفت‌وآمد، پرت‌وپلا
• حرف اضافه «به» + اسم: به‌آسانی، به‌درستی، به‌حق، به‌خصوص، به‌خوبی، به‌دقت، به‌زودی، به‌سلامتی، به‌شدت، به‌وفور، به‌ویژه، به‌سختی، به‌اصطلاح، به‌موقع
• حرف اضافه «در» + اسم: دراصل، درواقع، درضمن، درکل، درنتیجه، درنهایت، درحقیقت (بی‌فاصله)
• سوم‌شخص مفرد ماضی نقلی: آمده‌ام، آمده‌ای، آمده‌است، آمده‌ایم، آمده‌اید، آمده‌اند
• واژه «درهم» (حرف اضافه + ضمیر) در ترکیب با واژه‌های مرکب به‌عنوان اسم یا صفت: درهم‌آمیختگی، درهم‌آمیخته، درهم‌برهم، درهم‌پیچیده، درهم‌تنیدگی، درهم‌تنیده، درهم‌فرورفته، درهم‌فشرده
• در کلمه‌های مختوم به «ها» به‌‌نشانه جمع: کتاب‌ها، خانه‌ها، باغ‌ها، ایرانی‌ها، حساسیت‌ها
• «هیچ‌» در پیوند با برخی از واژ‌ه‌ها: هیچ‌جا، هیچ‌یک، هیچ‌کدام، هیچ‌کس
• ترکیب‌های اضافی (موصوف و صفت، مضاف و مضاف‌الیه): دست‌کم، صرف‌نظر، سیب‌زمینی، آب‌میوه، آب‌لیمو
• «تان»، «مان»، «شان» بعد از کلمه: کتاب‌تان، خانه‌شان، سخن‌تان، دوست‌مان
• جزء دوم کلمه با «الف» آغاز شود: دل‌انگیز، عقب‌افتادگی، کم‌احساس
• حرف آخر جزء اول با حرف اول جزء دوم همانند یا هم‌مخرج باشد: آیین‌نامه، پاک‌کن، کم‌مصرف، چوب‌‌پرده
• یک جزء از واژه مرکب، عدد باشد: پنج‌تن، هفت‌گنبد، هشت‌بهشت، دوچرخه
• کلمه‌های طولانی که باعث دشوارخوانی شود: عافیت‌طلبی، مصلحت‌بین، پاک‌ضمیر، حقیقت‌جو
• یک جزء واژه مرکب، صفت مفعولی یا صفت فاعلی باشد: نمک‌پرورده، اخلال‌کننده، پاک‌کننده
• «که» بعد از بسیاری از واژه‌ها: چنان‌که، آن‌که، این‌که (به‌جز بلکه)
• «یک» قبل از برخی از واژه‌های پرکاربرد در گفت‌وگوهای داستان: یک‌جور، یک‌ریزه، یک‌سِری، یک‌عالم، یک‌عالمه، یک‌کم، یک‌مقدار، یک‌وقتی، یک‌وقت، یک‌وقت‌ها
• در واژه‌هایی که کسره خفیف دارند: قطع‌عضو، قطع‌امید، قطع‌رابطه، قطع‌نظر
• در واژه‌هایی که «شیر»، «شیرین» یا «شیرینی» به‌کار رفته است: شیرین‌زبان، شیرینی‌پزی، شیرینی‌جات، جوش‌شیرین، شیرین‌بیان، آب‌شیرین‌کن، شیشه‌شیر، سیراب‌شیردان
• پیشوندواره «قابلِ» و «غیرقابلِ-» که با واژه پس از خود صفت می‌سازند: قابل‌قبول، قابل‌شمارش، غیرقابل‌شمارش، غیرقابل‌قبول
• دو عدد با معدود بیایند: سه‌چهار بار
• جمله‌ها یا فعل‌هایی با واژه «به‌خیر»: وقت به‌خیر، سفر به‌خیر، به‌خیر گذشتن («ختم‌ به خیر» بافاصله و «عاقبت‌به‌خیر» نیم‌فاصله نوشته می‌شود).
• صفت شمارشی (عدد) + اسم + «ه»: یک‌روزه، یک‌شبه، یک‌تنه، دوزبانه، دوکاره، چندمنظوره، چندماهه
• چندحرفی‌های انگلیسی: بی‌ام‌و، ال‌سی‌‌دی، سی‌دی، پی‌دی‌اف
• عنوان‌ها و القاب: ننه‌بلقیس، شازده‌کوچولو، خاله‌سارا
• عدد + «به» + عدد: یک‌به‌یک، سه‌به‌سه
• عدد + «تا» + عدد: دوتادوتا، سه‌تاسه‌تا
• واژه‌ + صفت مفعولی: آموزش‌دیده، تثبیت‌شده، جان‌باخته، دل‌سوخته، زبان‌بسته، قوام‌یافته، منتشرشده
• صفت مفعولی + شده: دیده‌شده، ربوده‌شده، شسته‌شده، شنیده‌شده، گفته‌شده، نوشته‌شده
• صفت + تر/ترین: بزرگ‌تر، کوچک‌تر، کمرنگ‌تر، پررنگ‌ترین، سیاه‌تر، دلنشین‌تر، کوتاه‌ترین
• واژه + شناسی: روان‌شناسی، زبان‌شناسی
• ترکیب «واژه + بُن مضارع + ی» که اسم می‌سازد: آب‌رسانی، آدم‌فروشی، اتوشویی، خانه‌داری، دروغ‌گویی، دوست‌یابی، فرصت‌طلبی، قالی‌شویی، عقب‌نشینی، فرصت‌طلبی، کتاب‌خوانی، ملی‌گرایی، نامه‌رسانی، همه‌پرسی (بن مضارع: فعل دستوری منهای «بـ»)

استفاده از نیم فاصله در ورد

هنگامی که واژه‌ای را در Word یا Excel تایپ می‌کنیم، باید بدانیم که چگونه از نیم‌فاصله استفاده کنیم. یکی از روش‌های مرسوم نیم‌فاصله‌گذاری در ورد، استفاده از کلیدهای ترکیبی «Ctrl + Shift + 2» است. اما در صورتی که صفحه‌کلید استاندارد فارسی را روی ویندوز خود نصب کرده باشید، به‌راحتی می‌توانید با استفاده از کلید میان‌بر «Shift + Space» نیم‌فاصله ایجاد کنید. اگر کیبورد استاندارد را نصب نکرده‌اید، می‌توانید از روش زیر برای نصب آن کمک بگیرید.

سایر کاربردهای نیم‌فاصله

کاربرد نیم‌فاصله در زبان فارسی متعدد است. علاوه بر مواردی که ذکر شد، در ادامه به سایر کاربردهای آن اشاره خواهیم کرد.

استفاده از نیم فاصله در مرکب‌های اتباعی

مرکب‌های اِتباعی ترکیب‌هایی هستند که بر اثر تکرار قسمتی از واژه پایه ساخته می‌شوند. این بخش معنی خاصی ندارد و هرگز به‌تنهایی به‌کار نمی‌رود. چنین واژگانی، در زبان محاوره رایج است و در داستان‌های عامیانه بیشتر دیده می‌شود.

مرکب‌های اتباعی، از قرن سیزدهم و به‌علت رواج واژگان عربی در زبان فارسی و عادت گفتاری مردم به مترادف‌گویی، در زبان گفتار متداول شد. با تحول در نثر فارسی و گرایش نویسندگان به ساده‌نویسی و به‌کار بردن الفاظ عامیانه، این ترکیب‌ها به متون فارسی و آثار داستانی با مایه‌های طنز وارد شد.

تمام مرکب‌های اتباعی (با واو یا بدون واو) همواره نیم‌فاصله یا بی‌فاصله نوشته می‌شوند، مانند مثال‌های زیر:

• دک‌ودهن
• دم‌ودستگاه
• گل‌وگشاد
• چاله‌چوله
• قاتی‌پاتی
• ریزه‌میزه

استفاده از نیم فاصله در عبارت فعلی

عبارت فعلی، نوعی فعل مرکب است که از دو بخش فعلی و غیرفعلی تشکیل شده است، مانند «به‌دست آمدن»‌ یا «به‌کار بردن». بخش غیرفعلیِ عبارت فعلی معمولاً با حرف اضافه یا اسم شروع می‌شود. بخش فعلی آن نیز با فعل ساده می‌آید.

عبارت‌های فعلی در حالت مصدری و صرف‌شده، همواره بافاصله نوشته می‌شوند، مانند مثال‌های زیر:

اما عبارت‌های فعلی که با حرف اضافه «به» شروع می‌شوند، معمولاً بخش غیرفعلی آن‌ها نیم‌فاصله نوشته می‌شود، مانند مثال‌های زیر:

فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ – پایه یازدهم در فرادرس

کلیک کنید

استفاده از نیم فاصله در حروف ربط

حرف ربط به عبارتی گفته می‌شود که باعث ایجاد پیوند میان دو یا چند واژه یا حتی گروهی از واژه‌ها یا جمله‌ها می‌شود، مانند «و»، «که»، «اگر»، «اما»، «زیرا»، «چراکه»، «چنان‌که»، «با وجود این» و غیره. حروف ربط در زبان فارسی به دو دسته ساده و مرکب تقسیم می‌شوند. حرف ربط مرکب از دو یا چند تکواژ تشکیل شده که برخی از آن‌ها بافاصله و برخی نیم‌فاصله نوشته می‌شوند. در جدول زیر می‌توانید تعدادی از حروف ربط کاربردی را که بافاصله یا نیم‌فاصله نوشته می‌شوند مشاهده کنید.

در جدول زیر می‌توانید حروف ربطی که نیم‌فاصله نوشته می‌شوند را مشاهده کنید.

استفاده از نیم فاصله در واژه‌هایی که با «این» شروع می‌شوند

بسیاری از واژه‌هایی که با «این» شروع می‌شوند، نیم‌فاصله نوشته می‌شوند. در جدول زیر به تعدادی از آن‌ها اشاره شده است.

استفاده از نیم فاصله در واژه‌‌هایی که با «تک» شروع می‌‌‌شوند

بسیاری از واژه‌هایی که با «تک» شروع می‌شوند، نیم‌فاصله نوشته می‌شوند. در جدول زیر می‌توانید تعدادی از این واژه‌ها را مشاهده کنید.

قیدهای حرف‌اضافه‌ای که نیم‌فاصله نوشته می‌‌شوند

برخی از قیدهای حرف‌اضافه‌ای همواره نیم‌فاصله نوشته می‌شوند. در ادامه، به تعدادی از آن‌ها اشاره شده است.

فاصله‌گذاری «هیچ»

هیچ در نقش صفت، همواره با واژه بعد از خود بافاصله نوشته می‌شود، مانند مثال زیر:

اما اگر «هیچ» در ترکیب با برخی از واژه‌‌ها یک واژه مرکب تشکیل دهد، در آن صورت نیم‌فاصله نوشته می‌شود، مانند مثال‌‌های زیر:

فاصله‌گذاری «هم»

«هم» همواره جدا از کلمه پس از خود و نیم‌فاصله نوشته می‌شود، مگر در موارد زیر:

• کلمه بسیط‌گونه باشد: همشهری، همشیره، همدیگر، همسایه، همچنین، همچنان
• جزء دوم، تک‌هجایی باشد: همدرس، همسنگ، همکار، همراه
• جزء دوم با مصوت «آ» شروع شود: همایش، هماورد، هماهنگ

نیم‌فاصله یا بی‌فاصله؟

برای بسیاری از افراد همواره این سؤال مطرح بوده است که نیم‌فاصله چه فرقی با بی‌فاصله دارد. بسیاری از واژگان فارسی پیوسته نوشته می‌شوند، برخی دیگر بافاصله و بسیاری نیم‌فاصله و بی‌فاصله نوشته می‌شوند. برای درک بهتر این موضوع، مثال‌های زیر را در نظر بگیرید.

• سوگواری: این واژه اسم است و پیوسته نوشته می‌‌شود.
• تا وقتی که: این واژه حرف ربط است و بافاصله نوشته می‌شود.
• تمام‌وقت: این واژه قید یا صفت است و نیم‌فاصله نوشته می‌شود.
• غیرممکن: این واژه صفت است و بی‌فاصله نوشته می‌شود.

فیلم آموزش درس فارسی – پایه هشتم در فرادرس

کلیک کنید

نیم‌فاصله یا کسره خفیف؟

کسره خفیف نشانه اضافه‌ای است که گروه نحوی را به واژه مرکب تبدیل می‌کند. به همین دلیل، نیم‌فاصله یا بی‌فاصله نوشته می‌شود. به مثال‌های زیر دقت کنید.

• مهدِکودک
• دست‌ِکم
• آب‌زیرِکاه

در تمام این واژه‌ها کسره خفیف به‌کار رفته است. در زبان فارسی با واژه‌های بی‌شماری روبه‌رو می‌شویم که کسره آن‌ها خفیف است، بنابراین همواره نیم‌فاصله نوشته می‌شوند. برای مثال، کسره واژه «پشتِ‌پرده» خفیف است و به همین دلیل نیم‌فاصله نوشته می‌شود. در این حالت، گذاشتن کسره خفیف الزامی نیست.

پانزده واژه که با «پشت» شروع می‌شوند و کسره آن‌ها خفیف است عبارتند از:

• پشت‌بام/پشت‌بوم
• پشت‌پا
• پشت‌پرده
• پشت‌جلد
• پشت‌چشم نازک کردن
• پشت‌سر کسی صفحه گذاشتن
• پشت‌سر گذاشتن
• پشت‌سرهم
• پشت‌کنکوری
• پشت‌کوهی
• پشت‌گوش
• پشت‌میزنشین
• پشت‌هم

نیم‌فاصله واقعی یا کاذب؟

در برخی موارد ممکن است با متنی مواجه شوید که نیم‌فاصله کاذب داشته باشد. برای این‌که بفهمید نیم‌فاصله شما واقعی است یا کاذب، موارد زیر را امتحان کنید:

1. در Word، کلیدهای «Ctrl + Shift + 8» را بزنید. اگر نیم‌فاصله داخل واژه چیزی را نشان نداد و مانند حالت قبل از زدن کلیدها بود، نیم‌فاصله درست است. اگر علامتی شبیه گونیا یا مربع توخالی یا توپُر نشان داده شد، نیم‌فاصله کاذب است.
2. در Word، واژه حاوی نیم‌فاصله را انتهای سطر ببرید. آن‌قدر در همان سر بنویسید تا واژه به سطر بعدی برود. اگر کل واژه به سطر پایین منتقل شد، نیم‌فاصله‌اش درست است، اما اگر واژه شکست و نیمی از آن در سطر ماند و نیم دیگرش به سطر بعدی رفت، کاذب است.
3. واژه نیم‌فاصله‌دار را در محیط‌های دیگری غیر از Word ببرید (بخش ارسال ایمیل، نوت‌پد، تلگرام، فوتوشاپ و...). اگر واژه درست نوشته شده بود، نیم‌فاصله‌اش هم درست است. در غیر این صورت، کاذب است.

استفاده از نیم‌فاصله برای شاخص‌ها

شاخص‌ها، القابی هستند که معمولاً قبل از اسم می‌آیند. اما چون ممکن است به‌صورت اضافه خوانده شوند، بهتر است با اسم بعدشان نیم‌فاصله نوشته شوند. به مثال‌های زیر دقت کنید.

در جمله اول، منظور گوینده این است که مریم خاله‌ای دارد و من خاله‌ی او را دیدم. درحالی‌‌که در جمله دوم، گوینده خاله‌‌ای به نام مریم را دیده است. بنابراین، استفاده از نیم‌فاصله برای شاخص‌ها به درک بهتر جمله کمک خواهد کرد.

غلط ننویسیم

املای برخی از کلمه‌ها میان مردم به‌اشتباه رواج یافته است. از آنجا که این واژه‌ها در زبان فارسی کاربرد زیادی دارند، بهتر است با املای درست آن‌ها آشنا شویم. در برخی موارد نیازی به نیم‌فاصله نیست، اما به‌‌اشتباه از آن استفاده می‌کنیم. درحالی‌که در بسیاری از واژه‌ها ضرورت استفاده از نیم‌فاصله حس می‌شود. طبق دستورخط فرهنگستان، املای درست و نادرست برخی از واژه‌های پرکاربرد، در جدول زیر آمده است.

چه واژه‌هایی با نیم‌فاصله نوشته نمی‌شوند؟

در کتاب فرهنگ املایی خط فارسی، تعدادی از واژه‌ها نیم‌فاصله یا بی‌فاصله نوشته شده‌اند، حال آن‌که گروه‌های نحوی باید بافاصله نوشته شوند. در ادامه به تعدادی از آن‌‌ها اشاره کرده‌ایم تا هنگام ویرایش متن خود، اگر از فرهنگ املایی خط فارسی به عنوان منبع کمک می‌گیرید، آن‌ها را بافاصله بنویسید.

• به احتمال قریب به یقین
• به این ترتیب
• به این علت
• به این مفتی‌ها
• به روی چشم
• به شرط چاقو
• به عبارت دیگر
• به عناوین مختلف
• به مجرد این‌که
• به مرور زمان
• به نحوی که
• به وقت تهران
• به دلایلی چند
• به احتمال قوی
• به مرحمت شما
• به مرور زمان

رعایت یکدستی در استفاده از نیم فاصله

مهم‌ترین اصل در ویرایش، رعایت اصل یکدستی است، بدین معنا که متنی که نوشته می‌شود، از ابتدا تا انتها باید واژه‌هایی داشته باشد که نحوه نگارش آن‌ها در تمام متن یکدست باشد. برای مثال، شاید تفاوت چندانی میان نحوه نوشتن «آن‌ها»‌ یا «آنها» وجود نداشته باشد، اما مهم‌تر از نیم‌فاصله یا بی‌فاصله نوشتن این واژه، یکدست بودن آن در تمام متن است. به بیان ساده‌تر، اگر قرار است بی‌فاصله (آنها) نوشته شود، در تمام متن باید به همین شکل نوشته شود یا اگر قرار است نیم‌فاصله (آن‌ها) نوشته شود، در کل متن باید آن را به همین شکل بنویسیم.

برخی از واژه‌ها در دستورزبان فارسی باید همواره نیم‌فاصله نوشته شوند، اما شیوه نوشتن برخی از آن‌ها به‌صورت نیم‌فاصله و بی‌فاصله درست است. در چنین مواقعی اصل یکدستی مطرح می‌شود تا اجزای متن با هم هماهنگ باشند و خواننده چهره‌ای منسجم از متن ببیند و با لذت بیشتری به خواندنش ادامه دهد.

جدول صرف فعل در زمان حال

بسیاری از دانشجویان، هنگام صرف فعل با مشکلاتی مواجه می‌شوند. برای مثال نمی‌دانند که صورت‌های متصل فعل‌های فارسی در زمان حال به چه صورتی نوشته می‌شود. برای رفع این مشکل، در ادامه این مطلب، جدولی تهیه کرده‌ایم که صورت‌های متصل چند فعل را در زمان حال نشان می‌دهد.

1. کلمه‌های ستاره‌دار در این جدول از قاعده مستثنا هستند.
2. چنانچه کلمه‌ای مختوم به مصوت باشد و جزء پس از آن نیز با مصوت آغاز شده باشد، می‌توان در فاصله میان دو مصوت از دو نوع صامت میانجی استفاده کرد؛ یکی صامتِ «ی» و دیگری صامت «همزه»؛ نظیر دانایید؛ زیبایی/زیبائی؛ تنهایی/تنهائی، که در بعضی همزه غلبه دارد و در بعضی دیگر «ی» و از کلمه‌ای به کلمه دیگر فرق می‌کند. در اینجا برای حفظ یکدستی و سهولت آموزش، صامت میانجی «ی» انتخاب شده است.
3. چون «تواید» معنا ندارد، «مترواید» آورده شده است.

ضمایر ملکی و مفعولی، در حالت‌های شش‌گانه، همراه با واژه‌های پیش از خود به صورت‌های زیر نوشته می‌شود:

فیلم آموزش ادبیات فارسی – پایه یازدهم در فرادرس

کلیک کنید

جمع‌بندی

در این آموزش به کاربرد نیم‌فاصله در زبان فارسی اشاره کردیم و روش‌های استفاده از نیم فاصله را توضیح دادیم. همچنین به‌کمک مثال، مواردی را برشمردیم که نباید از نیم‌فاصله استفاده کنیم. فاصله‌گذاری در زبان فارسی اهمیت زیادی دارد، زیرا باعث خوانایی متن و درست‌نویسی می‌شود. یکی از راه‌هایی که برای تمرین نیم‌فاصله مفید است، خواندن کتاب‌های آموزشی و رمان‌های ویراسته است. هر چقدر با چنین واژه‌هایی بیشتر سروکار داشته باشیم، یادگیری آن ساده‌تر و لذت خواندن متن دوچندان خواهد شد.