واج چیست؟ – قوانین و قواعد شمارش با مثال و تمرین

واج‌ها کوچک‌ترین عناصر آوایی زبان هستند که معنا ندارند اما می‌توانند تمایز معنایی ایجاد کنند. مانند واج «م» یا /m/ که می‌تواند کلمه «بار» را به «مار» تبدیل کند. در این مطلب از مجله فرادرس نشان می‌دهیم که دقیقاً واج چیست، چه انواعی دارد و قواعد شمارش آن چگونه است. همچنین تفاوت واج را با «آوا» و «حرف» مشخص کرده و نقش آن را در زبان‌ فارسی بررسی می‌کنیم. در پایان، تمرین‌هایی را برای یادگیری بهتر این مبحث، ارائه می‌دهیم.

واج چیست؟

تمام زبان‌های بشری، از اجزای تفکیک‌ناپذیری به اسم «واج» ساخته می‌شوند. واج‌ (phoneme) کوچک‌ترین واحد صوتی و آوایی زبان هستند و نمی‌توان آن‌ها را به اجزای کوچک‌تری تقسیم کرد. با کنار هم قرار گرفتن واج‌ها، سازه‌ای به نام «هِجا» ساخته می‌شود. هجاها انواع مختلف واژگان را به وجود می‌آورند.

مفهوم واج و نقشی که در ادبیات فارسی دارد، در فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ فرادرس توضیح داده شده است. از طریق لینک زیر به این آموزش کاربردی دسترسی خواهید داشت.

در مرحله بعد، واژگان با هم ترکیب می‌شوند و گروه‌های اسمی، فعلی، حرف‌اضافه‌ای و... را می‌سازند. گروه‌ها نیز در کنار یکدیگر می‌آیند و انواع جمله‌ها را تشکیل می‌دهند. با توجه به این نکته‌ها، پی می‌بریم که واج‌ها مبنای اصلی هر زبانی هستند و بدون آن‌ها، هیچ واژه و جمله‌ای ساخته نمی‌شود.

اگرچه واج‌ها اهمیّت بالایی در تولیدات زبانی دارند، اما توجه داشته باشید که این عناصر زبانی، فاقد معنا هستند؛ یعنی با خواندن یا شنیدن واج‌ها، هیچ معنایی دریافت نمی‌شود. با این وجود، واج‌ها می‌توانند تفاوت معنایی ایجاد کنند. به طور مثال، کلمه «بید» از سه واج «ب»، «ی» و «د» تشکیل می‌شود. اگر به جای واج «ی» از واج «ا» استفاده کنیم، کلمه «باد» ساخته می‌شود. به عبارت دیگر، با جابه‌جایی واج‌های «ی» و «ا» دو کلمه متفاوت با دو معنای مختلف به وجود می‌آید.

در این بخش، به طور کلی آموختید واج چیست و چه کاربردی دارد. در بخش بعد، تمامی واج‌های فارسی و انواع آن‌ها را به راحتی می‌آموزید.

قواعد شمارش واج

اکنون که آموختید واج چیست و با انواع آن نیز آشنا شدید، می‌توانید تعداد واج‌های هر واژه یا متنی را به دست آورید. با استفاده از الفبای بین‌المللی IPA می‌توان واج‌های تمامی هجاها، کلمه‌ها و جمله‌های فارسی را محاسبه کرد و آن‌ها را نشان داد. برای به دست آوردن واج‌های هر واحد زبانی و شمارش آن‌ها، لازم است به نکته‌های زیر توجه کنید.

• برای شمارش واج‌های یک واژه یا جمله، لازم است ابتدا آن را با الفبای بین‌المللی IPA بنویسید و سپس علائم مربوط به واج‌ها را بشمارید. چگونگی الفبای IPA در بخش‌های بعدی این مطلب توضیح داده شده است.
• اگرچه خط فارسی از راست به چپ نوشته می‌شود، اما اگر بخواهید کلمه یا جمله‌ای را با الفبای IPA بنویسید، باید آن را از چپ به راست بنویسید.
• در زبان فارسی، هیچ هجا و هیچ کلمه‌ای با مصوّت شروع نمی‌‌شود. بنابراین اگر کلمه‌‌ای با «آ»، «او»، «ای‍ـ»، «اِ»، «اُ» و «اَ» شروع شده باشد، باید قبل از مصوّت ابتدایی کلمه، یک همخوان «ء» در نظر بگیرید.
• به یاد داشته باشید که هنگام مشخص کردن و شمارش واج‌ها، هیچ‌گاه دو مصوّت نباید کنار هم قرار گرفته باشند.
• هنگام شمردن واج‌ها، نباید سه صامت یا بیشتر در کنار هم آمده باشند.
• واج‌های کلمات را به همان صورت که تلفّظ می‌کنید، بنویسید. به طور مثال، واج‌های کلمه «حتماً» را باید به صورت «hatman» بنویسید.
• هرگاه حرفی دارای تشدید باشد، هنگام نگارش واج‌ها، واج مشدّد را دو بار بنویسید. مانند «مدّت» که به صورت «moddat» نوشته می‌شود.
• برای سهولت در نگارش و شمارش واج‌ها، لازم نیست آن‌ها را بین علامت /.../ قرار دهید.
• بین کلمه‌های یک جمله یا گروه، از علامت خط تیره (-) استفاده کنید.
• در زبان فارسی، معمولاً حرکت‌های «ــَـ»، «ــُـ» و «ــِـ» که نشان‌دهنده واکه‌های کوتاه هستند، نوشته نمی‌شوند. با این وجود، هنگام نگارش واج‌ها، لازم است به این حرکت‌ها دقّت کنید.
• از آنجایی که در هر هجا، تنها از یک واکه استفاده می‌شود، تعداد واکه‌های هر کلمه یا جمله با تعداد هجای‌های آن برابر است. برای سهولت در شمارش واکه‌ها، تنها لازم است تعداد هجاهای کلمه یا جمله مورد نظر را بشمارید. عددی که به دست می‌آید، تعداد واکه‌ها را نیز نشان می‌دهد.
• همزه در هر چهار حالت «ء، أ، ئ‍ـ، ؤ» به صورت واج /ʔ/ نوشته می‌شود.
• برای سهولت در شمارش واج‌ها، می‌توانید همه واکه‌های مرکّب را به صورت ساده بنویسید. مثلاً واکه /ow/ را به شکل /o/ مشخص کنید.
• حرکت ــِـ  هرگاه بین مضاف و مضاف‌الیه یا صفت و موصوف قرار بگیرد، یک واج مجزا به شمار می‌آید؛ حتی اگر در خط فارسی نوشته نشود.
• «یِ» میانجی که بین مضاف و مضاف‌الیه یا صفت و موصوف قرار می‌گیرد، به صورت «ye» نوشته می‌شود. به طور مثال در ترکیب اضافی «فردایِ روشن» از واج‌های «ye» استفاده شده است.
• در برخی از کلمه‌ها، مانند «خواندن»، «خواستن» و... از واو معدوله استفاده می‌شود. هنگام شمارش واج‌ها، واو معدوله را محاسبه نمی‌کنیم.

در ادامه، مثال‌هایی از نحوه شمارش واج‌ها و همچنین روش نگارش آن‌ها نشان داده شده است. چنانچه قصد دارید به طور کامل بیاموزید که واج چیست و چگونه می‌توان آن را محاسبه کرد، توصیه می‌کنیم مثال‌های زیر را بادقت مطالعه کنید.

مثال اول برای شمارش واج

کلمه زیر، ۳ همخوان /p/، /d/ و /r/ دارد. همچنین در ساختار آن از دو واکه کوتاه /e/ و /a/ استفاده شده است. طرز نگارش این کلمه با الفبای IPA در ادامه نشان داده شده است.

مثال دوم برای شمارش واج

ممکن است این‌طور به نظر برسد که کلمه زیر با واکه /ā/ شروع شده است. با این حال، می‌دانیم که هیچ واژه و هجایی در زبان فارسی با واکه آغاز نمی‌شود. قبل از واکه /ā/ در این کلمه، همخوان /ʔ/ قرار دارد.

۴ همخوان /ʔ/ ،/s/ ،/m/ و/n/ همچنین ۳ واکه /ā/ ،/e/ و /ā/ این کلمه را تشکیل می‌دهند. در ادامه، واج‌های این کلمه را با الفبای IPA مشاهده می‌کنید.

مثال سوم برای شمارش واج

کلمه زیر از ۳ همخوان /s/ ،/m/ و /n/ تشکیل شده است. همچنین سه واکه /a/ ،/ā/ و /e/ نیز دارد. توجه داشته باشید که «‍ـه» در انتهای این کلمه تلفظ نمی‌شود. بنابراین یک واج جداگانه به حساب نمی‌آید.

 مثال چهارم برای شمارش واج

این مثال با کنار هم آمدن ۵ همخوان /t/ ،/ʃ/ ،/k/ ،/k/ و /r/ همچنین ۳ واکه /a/ ،/a/ و /o/ ساخته شده است. چون حرف «ک» مشدّد است، آن را دو واج به شمار می‌آوریم.

مثال پنجم برای شمارش واج

۶ همخوان /b/ ،/h/ ،/r/ ،/s/ ،/t/ و /n/، همچنین واکه‌های /a/ ،/ā/ ،/e/ و /ā/ کلمه زیر را تشکیل می‌دهند.

مثال ششم برای شمارش واج

مثال زیر از ۵ همخوان /ʃ/ ،/k/ ،/f/ ،/d/ و /r/ همچنین از ۴ واکه /o/ ،/u/ ،/e/ و /ā/ تشکیل شده است. «‍ـه» در انتهای «شکوفه» تلفظ نمی‌شود. بنابراین، یک واج جداگانه به شمار نمی‌آید.

مثال هفتم برای شمارش واج

در این مثال، ۴ همخوان /ʃ/ ،/k/ ،/y/ و /t/ به کار رفته‌اند. همچنین ۳ واکه /e/ ،/a/ و /a/ نیز استفاده شده‌اند.

مثال هشتم برای شمارش واج

این جمله از ۸ همخوان /d/ ،/r/ ،/y/ ،/ʔ/ ،/b/ ،/ʔ/ ،/t/ و /s/ و همچنین ۵ واکه /a/ ،/ā/ ،/ā/ ،/i/ و /a/ تشکیل می‌شود. تمامی واج‌های آن در ادامه نشان داده شده است.

توجه داشته باشید که کلمه «آبی» با همخوان /ʔ/ آغاز می‌شود، نه واکه /ā/.

مثال نهم برای شمارش واج

این جمله از ۱۴ همخوان «x ،n ،h ،h ،m ،g ،n ،s ،z ،h ،s ،t ،n ،d» ساخته شده است. در ساختار آن، ۱۰ واکه یا مصوت «ā ،e ،ā ،a ،e ،i ،o ،ā ،a و a» به کار رفته است. در ادامه، واج‌های این کلمه را با الفبای IPA مشاهده می‌کنید.

دقّت کنید که اگرچه در انتهای کلمه خانه، حرف «‍ه» قرار گرفته است، اما این حرف در کلمه خانه تلفّظ نمی‌شود. بنابراین، آن را جزء واج‌های جمله بالا به شمار نمی‌آوریم. در شمارش واج‌ها بیشتر با صورت گفتاری کلمه‌ها و جمله‌ها سروکار داریم، نه صورت نوشتاری آن‌ها.

مثال دهم برای شمارش واج

در میان واج‌های این جمله، ۱۶ همخوان «m ،h ،h ،d ،r ،d ،x ،n ،ʃ ،n ،m ،k ،n ،n ،d ،r» وجود دارد. ۱۲ واکه «ā ،i ،ā ،a ،u ،ā ،e ،e ،ā ،i ،o و a» در آن به کار رفته است. صورت نوشتاری این جمله با الفبای IPA، در ادامه نشان داده شده است.

«‍ه» انتهای «رودخانه» به این خاطر که تلفّظ نمی‌شود، جزء واج‌های این جمله به حساب نمی‌آید.

مثال یازدهم برای شمارش واج

این مثال از ۱۷ همخوان «s ،d ،y ،ʔ ،r ،ʔ ،z ،d ،r ،d ،s ،m ،ʃ ،n ،d ،m، t» و ۱۲ واکه «e ،ā ،e ،u ،ā ،a ،u ،a ،i ،e ،i ،a» تشکیل شده است. توجه کنید که کلمه‌های «او» و «از» با همخوان /ʔ/ آغاز می‌شوند.

مثال دوازدهم برای شمارش واج

۱۷ همخوان «d ،r ،x ،t ،n ،d ،r ،k ،n ،r ،h ،m ،r ،y ،d ،n ،d» و ۱۲ واکه «e ،a ،ā ،a ،e ،ā ،e ،a ،u ،i ،e ،a» مثال زیر را تشکیل می‌دهند. «ه» در «روییده‌اند» چون تلفظ نمی‌شود، یک واج جداگانه به شمار نمی‌آید.

مثال سیزدهم برای شمارش واج

این مثال با کنار هم آمدن ۱۷ همخوان «t ،b ،s ،t ،n ،m ،v ،h ،y ،x ،ʃ ،t ،ʔ ،m ،d ،r ،d» و ۱۲ واکه «a ،e ،ā ،i ،e ،ā ،e ،o ،a ،i ،ā ،a» ساخته شده است.

مثال چهاردهم برای شمارش واج

۲۹ همخوان «d ،r ،d ،s ،t ،r ،z ،b ،n ،f ،r ،s ،s ،x ،t ،r ،k ،l ،m ،h ،b ،r ،r ،s ،m ،ʃ ،v ،n ،d» و ۲۲ واکه «a ،a ،u ،e ،a ،a ،e ،a ،i ،ā ،ā ،e ،a ،a ،e ،ā ،a ،e ،i ،i ،a ،a» جمله زیر را تشکیل داده‌اند.

مثال پانزدهم برای شمارش واج

۲۸ همخوان «k ،d ،k ،n ،b ،m ،r ،q ،b ،t ،h ،y ،p ،d ،r ،v ،m ،d ،r ،x ،d ،n ،y ،z ،d ،r ،n ،d» و ۲۱ واکه «u ،a ،ā ،e ،o ،ā ،e ،a ،ā ،e ،e ،a ،a ،ā ،a ،e ،o ،i ،a ،ā ،a» کنار هم آمده و مثال زیر را تشکیل داده‌اند.

مثال شانزدهم برای شمارش واج

این مثال از ۲۰ همخوان «m ،ʃ ،t ،q ،n ،m ،n ،t ،z ،r ،m ،l ،q ،t ،ʃ ،m ،h ،s ،t ،m» و ۱۶ واکه «o ،ā ،ā ،e ،o ،a ،e ،e ،o ،ā ،ā ،e ،o ،ā ،a ،a» تشکیل شده است.

مثال هفدهم برای شمارش واج

۲۹ همخوان «ʔ ،n ،t ،z ،r ،b ،r ،y ،ʔ ،t ،t ،f ،q ،t ،ʃ ،r ،n ،b ،s ،y ،r ،d ،l ،n ،ʃ ،n ،ʔ ،s ،t» و ۱۹ واکه «e ،e ،ā ،a ،ā ،e ،e ،e ،ā ،ā ،e ،i ،i ،e ،ā ،e ،e ،i ،a» جمله زیر را ساخته‌اند.

مثال هجدهم برای شمارش واج

در مثال زیر از ۲۳ همخوان «p ،r ،n ،d ،h ،d ،s ،t ،d ،s ،t ،b ،h ،m ،p ،r ،v ،z ،m ،k ،n ،n ،d» و ۱۵ واکه «a ،a ،e ،ā ،a ،e ،a ،e ،ā ،a ،a ،ā ،i ،o ،a» استفاده شده است.

مثال نوزدهم برای شمارش واج

جمله زیر با ۳۰ همخوان «ʔ ،g ،r ،x ،b ،d ،r ،s ،b ،x ،n ،d ،n ،m ،r ،y ،x ،b ،d ،r ،ʔ ،m ،t ،h ،n ،t ،m ،g ،r ،d» و ۲۰ واکه «a ،a ،u ،a ،e ،ā ،i ،o ،e ،e ،u ،i ،a ،e ،e ،ā ،ā ،i ،i ،i» ساخته شده است.

«ه» در کلمه «نمره» تلفظ نمی‌شود و جزء واج‌های این جمله به حساب نمی‌آید.

مثال بیستم برای شمارش واج

۱۵ همخوان «b ،z ،d ،b ،m ،s ،f ،r ،t ،x ،h ،m ،r ،f ،t» و ۱‍۱ واکه «e ،u ،i ،e ،o ،ā ،e ،a ،ā ،i ،a» جمله زیر را تشکیل داده‌اند. «ه» در «به‌زودی» و «به» به تلفظ درنمی‌آید و به همین خاطر، جزء واج‌های این جمله محسوب نمی‌‌شود.

انواع واج در فارسی

برای اینکه بدانید واج چیست، لازم است با انواع آن نیز آشنا باشید. واج‌های زبان فارسی را می‌توان به دو دسته «همخوان» (consonant) و «واکه» (vowel) تقسیم کرد. در کتاب‌های دستور زبان فارسی، به همخوان‌ها، «صامِت» و به واکه‌ها، «مُصَوِّت» نیز گفته می‌شود.

در هر زبانی، از جمله زبان فارسی، برای نشان دادن واج‌ها از حروف مختلفی استفاده می‌شود. به همین خاطر، زبان‌شناسان برای دسته‌بندی واج‌ها و نشان دادن آن‌ها از الفبای بین‌‌المللی IPA استفاده می‌کنند. در حقیقت، IPA الفبایی است که در آن برای هر کدام از واج‌ها، یک علامت خاص در نظر گرفته شده است. با استفاده از الفبای IPA می‌توان واج‌های تمام زبان‌های دنیا را نمایش داد.

در مورد روش نگارش واج‌ها، لازم است به نکته‌های زیر توجه کنید.

• برای نمایش واج‌ها، آن‌ها را بین علامت /.../ قرار می‌دهند؛ مانند واج «س» که به صورت /s/ نشان داده می‌شود.
• در نگارش واج‌ها، نحوه تلفّظ و صورت آوایی آن‌ها اهمیّت دارد، نه صورت نوشتاری واج‌ها. به همین خاطر، از آن‌جایی که در زبان فارسی «س»، «ث» و «ص» به صورت یکسان تلفّظ می‌شوند، برای نشان دادن آن‌ها با الفبای IPA، از علامت یکسانی استفاده می‌شود.

برای اینکه بهتر بیاموزید انواع واج چیست و با انواع صامت و مصوت در فارسی نیز آشنا شوید، پیشنهاد می‌کنیم مطلب زیر در مجله فرادرس را مطالعه کنید.

همخوان های فارسی

همخوان‌ها از مهم‌ترین انواع واج‌ها هستند. برای اینکه به طور کامل بدانید واج چیست و چگونه به کار می‌رود، لازم است همخوان‌ها و انواع آن‌ها را به خوبی بشناسید. زبان فارسی شامل ۲۳ همخوان است. در جدول زیر انواع همخوان‌ها و صامت‌های زبان فارسی را با الفبای IPA مشاهده می‌کنید.

همان‌طور که در جدول بالا هم مشاهده می‌کنید، برای نشان دادن همخوان‌های «ث، س، ص» از علامت مشترک /s/ استفاده شده است. به این خاطر که این حروف در زبان فارسی به صورت یکسان تلفّظ می‌شوند. «ت، ط»، «ح، ه»، «‌ذ، ز، ض، ظ»، «ع، ء» و «غ، ق» نیز چنین حالتی دارند.

واکه های فارسی

واکه‌ها نقش مهمی در ساخت واژگان و جمله‌های فارسی دارند. با شناخت واکه‌های فارسی، بهتر می‌آموزید که واج چیست و چگونه به کار می‌رود.

زبان فارسی ۶ واکه اصلی دارد. واکه‌ها و مصوّت‌های فارسی خود به دو دسته «واکه‌های بلند» و «واکه‌های کوتاه» تقسیم می‌شوند. انواع واکه‌های فارسی، با الفبای بین‌‌المللی IPA در جدول زیر نشان داده شده‌اند.

مصوت مرکب

تمامی واکه‌هایی که تا اینجا بررسی کردیم، همگی از نوع «واکه‌های بسیط» هستند. علاوه بر آن‌ها، «واکه‌های مرکّب» نیز در زبان فارسی به کار می‌روند. واکه‌ها و مصوّت‌های مرکّب، واکه‌هایی هستند که از ترکیب دو واج به وجود می‌آیند. این نوع از واکه‌ها ممکن است حاصل ترکیب دو مصوت یا یک مصوت با یک صامت باشند.

در جدول زیر، انواع واکه‌های مرکّب و ساختار آن‌ها نشان داده شده است.

مصوّت مرکّب /ow/ در کلمه‌هایی مانند «رُوشن» و «گُوهر» به کار می‌رود. و مصوّت مرکّب /ey/ نیز در کلمه‌هایی مانند «مِی» و «شِیدا» وجود دارد.

کاربرد واج ها در ادبیات فارسی

در بخش‌های قبلی این مطلب، دانستیم که واج چیست و چه انوعی دارد. در این بخش، با نقش واج‌ها در ادبیات فارسی آشنا می‌شویم. «واج» مفهومی است که هم در زبان‌شناسی و هم در صنایع و آرایه‌های ادبی، نقش قابل‌توجّهی دارد. واج‌آرایی یا نغمه حروف، به عنوان یکی از زیباترین صنایع ادبی فارسی، دقیقاً با استفاده از واج‌ها و کاربرد خلّاقانه آن‌ها شکل می‌گیرد. در واج‌آرایی، شاعر یا نویسنده، واج‌ها را طوری کنار هم می‌چیند که نوعی کلام آهنگین را به وجود بیاورد؛ همان‌طور که حافظ در بیت زیر، با استفاده از واج «س» آرایه نغمه حروف را خلق کرده است.

 

برای آشنایی بیشتر با واج‌آرایی و نقش واج‌ها در این نوع آرایه ادبی، توصیه می‌کنیم فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس را مشاهده کنید.

• فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی در فارسی فرادرس
• فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس
• فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ فرادرس

چنانچه بخواهید با سایر آرایه‌های ادبی فارسی نیز آشنا شوید، پیشنهاد می‌کنیم به مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کنید.

• مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس

انواع واج ها براساس واجگاه

اینکه واج چیست و چه انواعی را شامل می‌شود، در بخش‌های قبلی این مطلب توضیح داده شد. در این بخش، سعی داریم محل تولید هر کدام از واج‌ها را در بدن انسان بررسی کنیم. به بخشی از بدن انسان که وظیفه تولید هر واج را به عهده دارد، «واجگاه» گفته می‌شود.

واج‌گاه‌ها عبارتند از: لب‌ها، دندان‌ها، لثه‌، کام، چاکنایی و... .

در فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس، نکته‌هاتی مفیدی در مورد واج‌‌ها ارائه شده است. با کلیک روی لینک زیر می‌توانید این فیلم آموزشی را مشاهده کنید.

تمامی واج‌ها را به لحاظ واجگاه آن‌‌ها می‌توان در دسته‌بندی‌های مختلفی قرار داد. تقسیم‌بندی واج‌ها را به لحاظ واجگاه و محل تولید آن‌ها، در جدول زیر مشاهده می‌کنید.

نکته: در کتاب‌های سنتی دستور زبان، به واجگاه، «مَخرَج حروف» هم گفته می‌شود.

انواع واج براساس روش تولید

برای ساخت واج‌های فارسی از روش‌های متفاوتی استفاده می‌شود. برخی با نوعی گرفتگی در یکی از واجگاه‌ها ساخته می‌شوند اما برخی دیگر با ایجاد حالت سایش در دو واجگاه‌ها به وجود می‌آیند. تمامی واج‌های فارسی را می‌توان طبق روش تولید آن‌ها تقسیم‌بندی کرد.

در ادامه، ابتدا انواع همخوان‌های فارسی بر مبنای روش تولید آن‌ها معرفی شده‌اند. سپس، انواع واکه براساس روش تولید آن‌ها بررسی شده‌اند. با مطالعه این بخش، به طور کامل می‌آموزید که واج چیست و چگونه ساخته می‌شود.

انواع همخوان ها

انواع همخوان‌های فارسی براساس روش تولید آن‌ها عبارتند از:

• همخوان‌های انفجاری: هنگام تولید این همخوان‌ها، نوعی بَست و گرفتگی در یکی از واجگاه‌ها ایجاد می‌شود.
• همخوان‌های سایشی: هنگام تلفّظ این واج‌ها، دو عضو بدن به هم نزدیک می‌شوند، به صورتی که هوا بین آن‌ها با سایش عبور کرده و واج مورد نظر را تولید می‌کند.
• همخوان‌های اِنسایشی (انفجاری - سایشی): در زمان تولید این واج‌ها، هم گرفتگی و هم سایش رخ می‌دهد.
• همخوان‌های لرزشی (غلتان): هنگام تولید همخوان‌های لرزشی، یکی از اندام‌های بدن با لرزش‌های پی‌درپی، واج مورد نظر را تولید می‌کند.
• همخوان‌های خیشومی: در زمان تولید همخوان‌های خیشومی، هوا به جای اینکه از دهان خارج شود، از بینی بیرون می‌آید.
• همخوان‌های روان: هنگام تولید همخوان‌های روان، هوا با هیچ مانعی برخورد نمی‌کند.

همخوان‌های فارسی، واج‌هایی هستند که تنوّع بالایی دارند. برای اینکه بدانید انواع واج چیست، لزوماً باید همخوان‌های فارسی را هم بشناسید. در جدول زیر، تمامی همخوان‌های فارسی به لحاظ روش تولید آن‌ها دسته‌بندی شده‌اند.

همخوان‌ های واکدار و بی واک

یکی از مهم‌ترین تقسیم‌بندی‌های واج‌ها به واکداری یا بی‌واکی همخوان‌ها مربوط می‌شود. برای دانستن اینکه واج چیست و چه انواعی دارد، آشنایی با این تقسیم‌بندی ضروری خواهد بود.

هنگام تولید برخی از همخوان‌ها و صامت‌های فارسی، تارهای صوتی دچار ارتعاش می‌‌شوند. ارتعاش تارهای صوتی هنگام تولید یک صامت، موجب می‌شود که صامت مورد نظر به صورت «واکدار» تلفظ شود. برعکس، صامت‌ها و همخوان‌هایی که هنگام تلفّظ آن‌ها، تارهای صوتی ارتعاش نداشته باشند، «هم‌خوان بی‌واک» نامیده می‌شوند.

انواع همخوان‌های واکدار و بی‌واک در جدول زیر نشان داده شده‌اند.

نکته: مشخصه واکدار و بی‌واک بودن مربوط به همخوان‌ها است. واکه‌ها به‌خودی‌خود همگی واکدار هستند.

انواع واکه ها

واکه‌های زبان فارسی از نظر روش تولید، به انواع زیر تقسیم می‌شوند:

• واکه‌‌های پیشین: برای تولید این واکه‌ها از قسمت جلوی دهان استفاده می‌شود.
• واکه‌های پسین: این واکه‌ها با استفاده از بخش پسین دهان ساخته می‌شوند.
• واکه‌های افراشته: هنگام تولید این واکه‌ها، زبان به صورت افراشته و عمودی درمی‌آید.
• واکه‌های نیمه افراشته: برای تولید این واکه‌ها، زبان حالت نیمه افراشته و نیمه عمودی دارد.
• واکه‌های افتاده: در زمان تلفّظ این واکه‌ها، زبان به صورت افتاده و کاملاً افقی قرار می‌گیرد.
• واکه‌های گِرد: هنگام تلفّظ این واکه‌ها، لب‌ها به صورت گرد درمی‌آیند.
• واکه‌های گسترده: برای تلفّظ این نوع از واکه‌ها، لب‌ها به صورت گسترده و کشیده درمی‌آیند.

در جدول زیر، تمامی واکه‌های فارسی براساس روش تولید آن‌ها دسته‌بندی شده‌اند.

نکته: واکه‌های بسیط از ابتدا تا انتها به روشی یکسان تولید می‌شوند، اما روش تولید واکه‌های مرکّب، از ابتدا تا انتها یکسان نیست. به طور مثال، ممکن است در ابتدا پسین باشند اما به تدریج، به صورت پیشین دربیایند.

سیستم تولید واج‌ها و نحوه تلفّظ آن‌ها را می‌توانید به کمک فیلم آموزش مقدماتی زبان‌شناسی فرادرس بهتر بیاموزید.

هجا و ساختار آن

هجاها ارتباط تنگاتنگی با واج‌ها دارند. برای اینکه بدانید واج چیست و طرز کاربرد آن را نیز بشناسید، لازم است هجاها و ساختار آن‌ها را بیاموزید. در این بخش، هجاهای فارسی و انواع آن‌ها را بررسی می‌کنیم.

اگرچه واج‌ها هر کدام واحدهای مجزایی هستند اما نمی‌توانند به‌تنهایی به کار بروند. در حقیقت، لازم است واج‌ها ابتدا در کنار هم بیایند و هجاها را تشکیل بدهند، سپس با ترکیب هجاها، کلمه‌ها را بسازند. از این جهت، آشنایی با هجاها و نحوه چینش واج‌ها در انواع هجاها، اهمیّت بسیاری دارد.

هجاها مجموعه‌ای از واج‌ها هستند که می‌توان آن‌ها را در یک دم زدن و بدون توقّف ادا کرد. برخی از هجاها معنادار هستند؛ مانند «بار» اما برخی دیگر معنایی ندارد؛ مانند «گار» در کلمه «گارسون». هجاها با قرار گرفتن در کنار یکدیگر، واژگان هر زبان را تولید می‌کنند.

الگوی هجایی زبان فارسی

در صورتی که بخواهید بدانید واج چیست و چگونه هجاها را تشکیل می‌دهد، باید ساختار هجاها را نیز بیاموزید؛ موضوعی که در همین بخش آن را بررسی می‌کنیم.

در بخش قبل، به این نکته اشاره کردیم که هجاها با کنار هم قرار گرفتن واج‌ها به وجود می‌آیند. البته چینش واج‌ها در هجاها تابع قواعد خاصی است که در این بخش به آن‌ها اشاره می‌کنیم.

تمامی هجاهای زبان فارسی با یکی از ساختارهای زیر به وجود می‌آیند. در ساختارهای زیر، «c» نشان‌دهنده همخوان‌ها و صامت‌هاست. علامت «v» نیز واکه‌ها و مصوّت‌ها را نشان می‌دهد.

برای آنکه ساختارهای بالا را بهتر بیاموزید به نکته‌های زیر دقت کنید.

• تمامی هجاهای فارسی با همخوان یا صامت (c) آغاز می‌‌شوند.
• هیچ هجایی در زبان فارسی با یک واکه (v) آغاز نمی‌شوند.
• واکه‌ها همیشه دومین واج هر هجا هستند.
• هیچگاه دو واکه در کنار هم قرار نمی‌گیرند.
• هیچگاه سه همخوان یا بیشتر در کنار هم قرار نمی‌گیرند.
• هیچ هجایی در زبان فارسی با دو همخوان یا بیشتر آغاز نمی‌شود.

در ادامه، مثال‌هایی از هجاهای فارسی، طبق ساختارهای بالا ارائه شده است.

مثال ۱

تمامی هجاهای زیر با استفاده از الگوی cv ساخته شده‌اند. در برخی از آن‌ها از واکه بلند استفاده شده است، مانند «با»، «تی» و «جو». تنها در هجای «مُ»، واکه کوتاه به کار رفته است.

مثال ۲

برای ساخت هجاهای زیر از الگوی cvc استفاده شده است. تمامی آن‌‌ها با یک همخوان آغاز شده‌اند و با یک همخوان هم به پایان رسیده‌اند. واج میانی آن‌ها نیز واکه بلند یا کوتاه است.

مثال ۳

هجاهای زیر با الگوی cvcc ساخته شده‌اند. واج اول آن‌ها و همچنین دو واج آخر این هجاها، همخوان است. برخی از آن‌ها با واکه بلند و در برخی دیگر، با واکه کوتاه ساخته شده‌اند.

قواعد واجی زبان فارسی

در بخش‌های قبلی، نشان دادیم که واج چیست و انواع آن را بررسی کردیم. در این بخش، قواعد مربوط به کاربرد واج‌ها را معرفی می‌کنیم. معمولاً در تمامی زبان‌ها، برای هم‌نشینی واج‌ها محدودیت‌هایی وجود دارد.

به عبارت دیگر، همیشه تمامی انواع واج‌ها نمی‌توانند در کنار هم قرار بگیرند و هجاها و واژه‌ها را تشکیل بدهند. البته قواعد هم‌نشینی واج‌ها از زبانی به زبان دیگر متفاوت است. به طور مثال، قواعد واجی زبان فارسی با قواعد واجی زبان آلمانی یا چینی تفاوت دارد.

در فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ فرادرس نیز نکته‌های مفیدی در مورد واج‌ها مطرح شده است. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه مشاهده می‌کنید.

در این بخش، به کمک مثال‌های متنوع، می‌آموزید مهم‌ترین قواعد واج چیست و در زبان فارسی به چه صورت است.

۱. فاصله بین واج‌ها

همخوان‌هایی که واجگاه آن‌ها یکسان یا نزدیک به هم باشد، نمی‌توانند بدون فاصله در کنار یکدیگر بیایند. در این حالت، لازم است بین آن‌ها یک واکه قرار بگیرد تا تلفّظ این همخوان‌ها آسان‌تر باشد.

به طور مثال، دو همخوان «ب» /b/ و «پ» /p/، هر دو با لب‌های بالا و پایین تولید می‌شوند و واجگاه آن‌ها مشترک است. در فارسی معیار، هیچ هجایی را پیدا نمی‌کنیم که در آن، این دو همخوان بدون فاصله کنار هم آمده باشند. برای تلفّظ راحت‌تر این همخوان‌ها لازم است بین آن‌‌‌ها یک واکه بلند یا کوتاه قرار بگیرد.

۲. همخوان در ابتدای هجا

هیچ واژه‌ای در زبان فارسی با مصوّت یا واکه آغاز نمی‌شود. بنابراین، کلمه‌هایی مثل «آب» و «اُردک» اگرچه در ظاهر با واکه شروع شده‌اند، اما در واقع، همخوان /ء/ در ابتدای آن‌ها قرار گرفته است.

۳. سه همخوان در هجا

در زبان فارسی، هرگز سه همخوان در کنار هم قرار نمی‌گیرند. در واقع، حداکثر دو همخوان می‌توانند بدون فاصله، در کنار هم بیایند. در صورتی که سه همخوان در کنار هم باشند، بین آن‌ها یک واکه قرار می‌گیرد.

۴. یک واکه در هر هجا

در هر هجا تنها یک واکه وجود دارد. در هیچ هجایی از دو واکه استفاده نمی‌شود. بنابراین، تعداد هجاهای هر کلمه، برابر است با تعداد واکه‌های آن. مثلاً کلمه «بابا» دو هجا و دو واکه /ā/ دارد.

تفاوت واج و حرف

ممکن است در ابتدا این‌طور به نظر برسد که حرف‌ها همان واج‌های زبان هستند. باید بگوییم چنین نکته‌ای کاملاً اشتباه است. حرف‌ها و واج‌های هر زبان لزوماً با یکدیگر برابر نیستند. شناخت تفاوت حروف و واج‌ها موجب می‌شود با کاربرد واج‌ها بیشتر آشنا شوید و دقیقاُ بدانید که واج چیست و چه کاربردهایی دارد.

حرف‌ها علائمی‌اند که برای نشان دادن واج‌ها و آوای هر زبان از آن‌ها استفاده می‌شود. البته توجه داشته باشید که حروف بیشتر ماهیّت نوشتاری دارند، نه آوایی. به عبارت دیگر، ممکن است برای آواهای مختلف، از حرف یکسانی استفاده شود. همچنین ممکن است چند حرف متفاوت، به صورت یکسان تلفّظ شود.

گاهی ممکن است واجی در زبان وجود داشته باشد اما از هیچ حرفی برای نشان دادن آن استفاده نشود؛ مانند واکه‌های کوتاه a ،o و e که در فارسی نه با حروف، بلکه با حرکت‌های ــُـ، ــَـ و ــِـ نشان داده می‌شوند.

با توجه به نکته‌های بالا نتیجه می‌گیریم که حرف‌ها و واج‌‌ها لزوماً یکسان نیستند. گاهی برای نشان دادن یک واج از چند حرف استفاده می‌شود؛ مانند واج /s/ که در زبان فارسی با سه حرف «س»، «ص» و «ث» نشان داده می‌شود.

در برخی مواقع نیز یک حرف نشان‌دهنده چند واج یکسان است؛ مانند واج‌های /y/ و /i/ که هر دو با حرف «ی» نشان داده می‌شوند.

تفاوت واج و آوا

برای اینکه بیاموزید واج چیست و کاربردهای آن را نیز بشناسید، لازم است تا حدودی با عنصری به اسم «آوا» نیز آشنا باشید. آواها صداهایی هستند که انسان‌ها معمولاً با خروج هوا از شش‌هایشان تولید می‌کنند.

آواها عناصر معناداری نیستند و نمی‌توانند تفاوت معنایی‌ ایجاد کنند. در حالی که واج‌ها می‌توانند در کلمه‌ها و هجاهای مختلف، موجب تمایز معنایی شوند. برای نشان دادن آوا‌ها، آن‌ها را میان دو علامت [...] قرار می‌دهند؛ مانند آوای [ä].

برای شناخت بهتر واج‌ها می‌توانید از فیلم آموزش فارسی نهم فرادرس نیز کمک بگیرید. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه مشاهده می‌کنید.

واجگونه

تا اینجا یاد گرفتیم که واج چیست و چگونه در زنجیره کلام به کار می‌رود. در این بخش، به یکی از مهم‌ترین موضوع‌های مرتبط با این عناصر زبانی می‌پردازیم.

هر کدام از واج‌ها را می‌توان به روش‌های گوناگونی تولید کرد. به طور مثال، هر کسی ممکن است واج «س» یا /s/ را به روش خاصی ادا کند. در عین حال، هر شخصی، در حالت‌های مختلف، مانند خواب‌آلودگی، خشم یا خوشحالی، همین واج را به روش‌های گوناگونی تلفّظ می‌کند.

به صورت‌های گوناگون تلفظ هر واج، «واجگونه» گفته می‌شود. به خاطر داشته باشید که واجگونه‌ها تمایز معنایی ایجاد نمی‌کنند و تشخیص آن‌ها از یکدیگر، معمولاً برای اهل زبان دشوار است.

به طور مثال واج /s/ را می‌توان نوک‌زبانی، کشیده یا کوتاه تلفظ کرد. حالت‌های مختلف این واج، موجب تمایز معنایی نمی‌شوند. از سوی دیگر، تشخیص تفاوت میان آن‌ها برای شنوندگان دشوار است و تنها می‌توان در محیط آزمایشگاه آواشناسی، تفاوت‌های آن‌ها را نشان داد.

جایگاه واج در زبان شناسی

زبان‌شناسی یکی از دانش‌های نوظهوری است که توانسته در مدّتی کوتاه، هم رشد چشمگیری داشته باشد و هم بر سایر حوزه‌ها، مانند ادبیات، تأثیر غیرقابل‌انکاری بگذارد. این علم مباحث مختلفی را دربرمی‌گیرد؛ از جمله، واج‌شناسی، آواشناسی، معناشناسی و... . موضوع این مطلب نیز در حوزه واج‌شناسی قرار می‌گیرد. واج‌شناسی علمی است که نشان می‌دهد واج چیست و چه ویژگی‌هایی دارد.

آشنایی با هر کدام از این حوزه‌ها، هم در شناخت بهتر دستور زبان فارسی هم در درک بهتر موضوعات درس ادبیات مؤثر خواهد بود.

در صورتی که بخواهید اطلاعات خود را در مورد موضوعات زبان‌شناسی افزایش بدهید، مراجعه به فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس را توصیه می‌کنیم.

• فیلم آموزش زبان‌شناسی مقدماتی فرادرس
• فیلم آموزش زبانشناسی کاربردی فرادرس
• فیلم آموزش معناشناسی فرادرس
• فیلم آموزش تحلیل گفتمان و کاربردشناسی زبان فرادرس

نقش واج ها در زبان فارسی

واج‌ها علاوه بر اینکه می‌توانند موجب تغییر معنای کلمه‌ها بشوند، در زنجیره کلام نیز نقش‌های قابل‌توجّهی دارند. برای اینکه بدانید واج چیست و چه کاربردهایی دارد، لازم است با نقش‌های این عناصر زبانی هم کاملاً آشنا باشید.

نقش‌های واج‌ها را می‌توان در سه دسته نقش‌های تقابلی، تباینی یا عاطفی قرار داد. در این بخش، هر کدام از این نقش‌های سه‌گانه را با مثال توضیح می‌دهیم.

نقش ممیز یا تقابلی

در بخش‌های قبلی به این موضوع اشاره کردیم که هرچند واج‌ها معنا ندارد، اما می‌توانند موجب تمایز معنایی شوند. این مشخصه واج‌ها، «نقش ممیّز یا تقابلی» نامیده می‌شود. در واقع، با جابه‌جایی واج‌ها می توان کلمه‌هایی با معانی مختلف به وجود آورد و تمایز معنایی ایجاد کرد.

به طور مثال، واج «ل» به‌تنهایی معنایی ندارد. با این حال، اگر در کلمه ««خاله» به جای واج «خ»، واج «ل» را قرار بدهید، واژه‌ دیگری با معنایی کاملاً متفاوت می‌سازید. از این جهت، واج «ل» می‌تواند تمایز معنایی ایجاد کرده و کلمه «خاله» را به «لاله» تبدیل کند. از سوی دیگر، دو واج «ل» و «خ» نیز در تقابل با یکدیگر قرار می‌گیرند.

نقش مرزنما یا تباینی

هنگامی که با کسی صحبت می‌کنیم، این‌طور به نظر می‌رسد که زنجیره‌ای از واج‌ها را به صورت پی‌در‌پی و بدون فاصله پشت سر یکدیگر ادا می‌کنیم. همچنین هنگامی که به سخن دیگران گوش می‌کنیم، آن‌چه می‌شنویم سلسله‌ای از واج‌هاست که بدون فاصله، پشت سر هم قرار گرفته‌اند.

با این وجود، بین واحدهای صوتی زبان، مرزهایی وجود دارد که ممکن است حین سخن گفتن یا شنیدن سخنان دیگران متوجّه آن‌ها نشویم. بخش قابل‌توجّهی از این مرزها، با استفاده از واج‌ها تعیین می‌شوند.

به طور مثال، هر گاه با ساختار cvcccv مواجه شدید، به سرعت پی می‌برید که این ساختار مربوط به دو هجا یا دو کلمه است. به این خاطر که هرگز سه همخوان در کنار هم قرار نمی‌گیرند. بنابراین، در این ساختار، چهارمین همخوان، مرز دو هجا را نشان می‌دهد. به عبارت دیگر، ساختار بالا مربوط به دو هجا است که اولی با الگوی cvcc ساخته شده و دومی با الگوی cv به دست آمده است.

نقش عاطفی

بدیهی است هنگامی که خشمگین هستیم یا هنگامی از چیزی تعجّب کرده‌ایم، واج‌ها را به گونه‌های متفاوتی ادا می‌کنیم. ممکن است در حالت خشم، واج /m/ با با شدّت بیشتری تلفّظ کنیم یا در هنگام خستگی، واکه‌های کشیده را به صورت کوتاه‌ به زبان بیاوریم.

با توجّه به نکته‌های بالا، متوجّه می‌‌شویم که در بسیاری از مواقع، طرز ادای واج‌ها، نشان‌گر عواطف گوینده است. به همین خاطر، کسی که با او به گفت‌و‌گو مشغول می‌‌شوید، از روش تولید واج‌هایتان می‌تواند به عواطف درونی‌تان پی ببرد.

با مشاهده فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس نیز نکته‌های مهمی را در مورد اینکه واج چیست و چه کاربردی دارد، می‌آموزید.

سؤالات متداول

در بخش‌های پیشین این مطلب، توضیح دادیم که واج چیست و قواعد آن در زبان فارسی چگونه است. در این بخش، به برخی از سؤال‌های متداول در مورد واج‌ها اشاره می‌کنیم و به آن‌ها پاسخ می‌دهیم.

در صورتی که قصد دارید واج و انواع آن را به طور تخصصی بیاموزید، پیشنهاد می‌کنیم فیلم آموزش مقدماتی زبان‌شناسی فرادرس را تهیه و مشاهده کنید. با کلیک روی لینک زیر، به این فیلم آموزشی دسترسی خواهید داشت.

آیا تعداد حرف‌های زبان و تعداد واج‌های آن برابرند؟

خیر، تعداد حرف‌های هر زبان لزوماً با تعداد واج‌های آن برابر نیستند. به طور مثال، زبان فارسی ۳۲ حرف دارد اما شامل ۲۹ واج است.

آیا می‌توان واج‌ها را به اجزای کوچک‌تری تقسیم کرد؟

خیر، واج‌ها کوچک‌ترین عناصر آوایی زبان هستند که نمی‌توان آن‌ها را به اجزای کوچک‌تری تقسیم کرد.

واکه‌های کوتاه و کشیده چه تفاوتی با یکدیگر دارند؟

تلفّظ واکه‌های کشیده کمی بیشتر از واکه‌های کوتاه طول می‌کشد.

آیا واکه‌ها هم به دو دسته واکدار و بی‌واک تقسیم می‌شوند؟

خیر، تمامی واکه‌ها با استفاده از ارتعاش تارهای صوتی ساخته می‌شوند و واکدارند. در زبان فارسی، مصوّت بی‌واک وجود ندارد.

تمرین انواع واج

اینکه واج چیست و چه انواعی دارد، در بخش‌های قبلی این مطلب بررسی شد. در این مرحله، تمرین‌های در اختیارتان قرار می‌گیرد که با حل کردن آن‌ها می‌توانید سطح یادگیری خود را در مورد این مبحث ارزیابی کنید.

این بخش شامل دو قسمت است. در هر قسمت نیز ۱۰ سؤال ارائه شده است. نحوه پاسخگویی به سؤال‌های هر بخش، در همان قسمت توضیح داده شده است.

بخش اول تمرین انواع واج

تمرین‌های این بخش به صورت چهارگزینه‌ای طراحی شده‌اند. برای پاسخ‌گویی به آن‌ها، لازم است صورت هر سؤال را بادقت مطالعه کنید و سپس گزینه مورد نظرتان را علامت بزنید. در زیر هر سؤال، گزینه «مشاهده جواب» قرار داده شده است. با کلیک روی آن، پاسخ درست هر کدام از سؤال‌ها نشان داده می‌‌شود.

همچنین در زیر هر سؤال، گزینه «شرح پاسخ» هم قرار دارد. بعد از کلیک روی این گزینه، می‌توانید پاسخ تشریحی سؤال‌ها را مشاهده کنید.

پس از اینکه به همه سؤال‌ها جواب دادید، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نمایش داده می‌شود. با کلیک روی این گزینه، تعداد امتیازهایتان در این آزمون نشان داده می‌شود.