مفعول چیست‌؟ | مفعول در زبان فارسی — به زبان ساده

در آموزش‌های قبلی مجله فرادرس، با برخی از مباحث زبان و ادبیات فارسی از قبیل صفت و موصوف، مضاف و مضاف‌الیه و مسند و مسندالیه آشنا شدیم. در این آموزش می‌خواهیم به این پرسش پاسخ دهیم که مفعول چیست و به چه صورت‌هایی در زبان فارسی به کار می‌رود.

نهاد و گزاره

همان‌طور که در آموزش «جمله چیست؟ | انواع جمله به زبان ساده و با مثال» از مجله فرادرس بیان کردیم، هر جمله از دو بخش نهاد و گزاره تشکیل می‌شود. دیدیم که نهاد کسی یا چیزی است که درباره آن خبری می‌دهیم و گزاره نیز آن بخشی است که خبر را درباره نهاد بیان می‌کند. مثلاً در جمله «احمد آمد»، «احمد» نهاد و «آمد» گزاره است یا در جمله «احمد کتاب را آورد»، «احمد» نهاد و «کتاب را آورد» گزاره است.

فیلم آموزش مفعول در فارسی – به زبان ساده (رایگان) در فرادرس

کلیک کنید

سپس در آموزش «نهاد و گزاره چیست؟ | به زبان ساده» گفتیم که هسته گروه نهاد یا همان بخش اصلی آن یک اسم یا گروه اسمی است. به همین ترتیب، هسته گزاره فعل یا گروه فعلی است. در کنار این هسته‌های نهاد و گزاره، وابسته‌هایی نیز به کار می‌رود. مثلاً‌ در جمله «برادرِ دوستم احمد را به آرامی صدا زد»، نهاد و گزاره هم هسته دارند و هم وابسته.

گزاره همیشه یک گروه فعلی با هسته فعل دارد و ممکن است وابسته داشته باشد یا خیر. آنچه که ما را به معرفی مفعول هدایت می‌کند، آشنایی با فعل‌های گذرا و ناگذر است که در بخش بعدی با آن‌ها آشنا می‌شویم.

فعل گذرا و ناگذر

فعل‌ها را برحسب اینکه به تنهایی معنی جمله را کامل می‌کنند یا نه، می‌توان به دو دسته گذرا (متعدی) و ناگذر (لازم) تقسیم کرد. فعل ناگذرِ گزاره برای رساندن معنی جمله به مخاطب کفایت می‌کند. مثلاً‌ در جمله «احمد رفت»، فعل «رفت» معنی کاملی دارد و مخاطب با شنیدنش مفهوم آن را در می‌یابد. اما دسته دیگری از فعل‌ها وجود دارند که معنی آن‌ها به تنهایی ناتمام است و مخاطب آن‌ها را به تنهایی درک نمی‌کند. این فعل‌ها که گذرا نام دارند، برای کامل شدن به مفعول نیاز دارند. مثلاً‌ در جمله «احمد کتاب را آورد»، واضح است که اگر بگوییم «احمد آورد»، اولین پرسشی که پیش می‌آید این است که «احمد چه چیزی یا چه کسی را آورد؟» این مفعولِ «کتاب» است که در کنار فعل گذرای «آورد» قرار گرفته و معنی جمله را کامل کرده است.

در هر دو جمله «احمد رفت» و «احمد کتاب را آورد»، فاعل «احمد» است. اما در جمله دوم که فعل متعدی دارد، اثر کار از فاعل گذشته و به مفعول می‌رسد.

نکته جالبی که دانستن آن خالی از لطف نیست، این است که بعضی فعل‌ها هم لازم هستند و هم متعدی. برای مثال، فعل «شکست» را می‌توان به دو صورت زیر به کار برد: «شیشه شکست» و «احمد شیشه را شکست». فعل «شکست» در جمله اول لازم و در جمله دوم متعدی است. این فعل‌ها را «دووجهی» می‌نامیم.

برای آشنایی بیشتر با انواع فعل‌ها، به مطلب «فعل چیست و انواع آن کدامند؟ | به زبان ساده» مراجعه کنید.

مفعول چیست؟

اکنون که با شناخت انواع فعل‌های گذرا و ناگذر، مفهوم مفعول برایمان روشن‌تر شده است، با جزئیات بیشتری با آن آشنا می‌شویم.

فیلم آموزش مفعول در فارسی – به زبان ساده (رایگان) در فرادرس

کلیک کنید

«مفعول» یک کلمه عربی به معنی «انجام داده شده» و «کسی یا چیزی که فعل بر آن واقع شده باشد» است. در دستور زبان نیز، مفعول اسم یا یک گروه اسمی است که کاری روی آن انجام می‌شود و معنی جمله را کامل می‌کند. برای مثال، به جمله‌های زیر دقت کنید:

• دیروز به کتاب‌فروشی رفتم و کتابی خریدم.
• بچه‌هایی که در کوچه بازی می‌کردند، شیشه را شکستند.

همان‌طور که می‌بینیم، در جمله‌های بالا «کتابی» و «شیشه» مفعول هستند، زیرا کاری روی آن‌ها انجام شده و با آن‌ها معنی جمله کامل شده است.

شکل های مختلف مفعول

مفعول در زبان فارسی می‌تواند به چهار شکل مختلف ظاهر شود و در ادامه این مطلب از مجله فرادرس، شکل‌های مختلف آن آورده شده است:

فیلم آموزش مفعول در فارسی – به زبان ساده (رایگان) در فرادرس

کلیک کنید

• اگر مفعول شناس یا معرفه باشد، همراه با «را» می‌آید. مثلاً در جمله «کتاب را خریدم»، مفعولِ «کتاب» شناس است و همراه با «را» آمده است.
• اگر مفعول نکره یا ناشناس باشد، همراه با «ی» می‌آید. مثلاً در جمله «کودکی را دیدم که در کوچه بازی می‌کرد»، کلمه «کودکی» که مفعول است، اشاره دارد یه یک کودک که گوینده او را نمی‌شناسد.
• گاهی مفعول جنس را بیان می‌کند و بدون «را» و «ی» می‌آید. مثلاً در جمله «احمد کتاب خریده است»، منظور از جنس این است، چیزی که احمد خریده کتاب است.
• گاهی نیزی مفعول همراه با «را» و «ی» می‌آید؛ مثلاً در جمله «او مردی را دید که در کنار رودخانه ایستاده بود.»

نکته‌ای دیگر که باید آن را بدانید، این است که مفعول می‌تواند صفت جانشین اسم، ضمیر شخصی یا ضمیر اشاره باشد.

• که در اینجا مفعول (دانشمندی) یک صفت جانشین اسم است.
• احمد او را صدا کرد. در اینجا مفعولِ «او» را داریم که یک ضمیر شخصی است.
• آن را بیاور. می‌بینیم که مفعول اینجا یک ضمیر اشاره (آن) است.

گروه مفعولی چیست؟

در مثال‌هایی که بیان کردیم، مفعول از یک اسم، ضمیر یا صفت تشکیل شده بود. گاهی این کلمات همراه با وابسته‌هایی می‌آیند و یک گروه مفعولی را تشکیل می‌دهند. برای مثال، در جمله «علی کتاب دوستش را آورد»، گروه مفعولی «کتاب دوستش» است که هسته آن «کتاب» است. یا در جمله «مدیر مدرسه احمد، دانش‌آموز پایه پنجم را تشویق کرد»، گروه مفعولی «احمد، دانش‌آموز پایه پنجم» است که هسته آن «احمد» است.

نهاد مفعولی چیست؟

گفتیم که هسته گزاره فعل است و در بعضی از جمله‌ها، این مفعول است که معنی فعل و جمله را کامل می‌کند. اما در مواردی، مفعول در جایگاه نهاد جمله نیز قرار می‌گیرد. نهاد مفعولی در جملات مرکب، در جمله پایه یا پیرو نقش نهاد و در دیگری نقش مفعول را دارد.

در جمله «پرنده‌ای که آورده‌ام، بازیگوش است»، «پرنده» نهاد جمله پایه (بازیگوش است) خواهد بود. در این موارد، بعد از مفعول «را» نمی‌آید.

در جمله «پرنده‌ای آورده‌ام که بازیگوش است»، کلمه «پرنده» مفعول جمله پایه (پرنده‌ای آورده‌ام) است و نقش مسند الیه یا نهاد جمله پیرو (بازیگوش است) را نیز دارد.

مفعول بی واسطه چیست؟

آنچه که تاکنون از مفعول گفتیم و با آن آشنا شدیم، نوعی از مفعول است که به آن مفعول بی واسطه یا مستقیم یا صریح می‌گوییم. این نوع بیان مفعول در دستور گذشته رواج داشته و در مقابل مفعول با واسطه قرار دارد که متمم نامیده می‌شود. مثلاً در جمله «حسین کتاب را به احمد داد» کلمه «کتاب» مفعول بی‌واسطه است و به راحتی با مطرح کردن پرسشِ «چه چیزی را؟» می‌توان آن را شناخت. اما مفعول باوسطه این جمله «احمد» است که همراه با «به» آمده است. در واقع احمد نیز به نوعی فعلی روی او انجام شده (دادن کتاب به او) و معنی جمله را تمام کرده است. متمم هم با فعل گذرا و هم با فعل ناگذر می‌آید.

فیلم آموزش مفعول در فارسی – به زبان ساده (رایگان) در فرادرس

کلیک کنید

البته نکته مهمی که باید در نظر گرفت این است که تشخیص مفعول مستقیم با روش‌هایی که گفتیم تقریباً‌ ساده است و آنچه دشوار است یافتن مفعول باواسطه است که گاهی ممکن است آن را با قید اشتباه بگیریم. مثلاً‌ در جمله «احمد ظرف شیشه‌ای را به آرامی جابه‌جا کرد» کلمه «شیشه» مفعول مستقیم است و «به آرامی» قید است.

نکته مهمی که باید به آن توجه کنید، این است که آنچه امروزه معمولاً‌ در درس‌ها و کتاب‌های درسی از آن به عنوان مفعول یاد می‌شود، همان مفعول مستقیم است.

نشانه مفعولی چیست؟

در زبان فارسی، مفعول معمولاً همراه با «را» می‌آید و به این «را» نشانه مفعول می‌گویند. برای مثال، در جمله «احمد کتاب را آورد»، کلمه «را» که پس از مفعول آمده، نشانه مفعولی است.

چگونه مفعول را تشخیص دهیم؟

اگر مواردی را که در این مطلب از مجله فرادرس بیان کردیم، با دقت خوانده باشید، قادر هستید که مفعول جمله را تشخیص دهید. اما، در اینجا نیز ابن راه‌های ساده را دوباره ذکر می‌کنیم تا با استفاده از آن‌ها بتوانید مفعلول را تشخیص دهید:

فیلم آموزش مفعول در فارسی – به زبان ساده (رایگان) در فرادرس

کلیک کنید

1. معمولاً در زبان فارسی امروزی بعد از مفعول «را» می‌آید.
2. وجود فعل‌های گذرا در جمله راهی برای تشخیص مفعول است.
3. با اضافه کردن «چه چیزی را» و «چه کسی» را قبل از فعل می‌توان مفعول جمله را پیدا کرد.

معرفی فیلم آموزش فارسی پایه هشتم فرادرس

یکی از آموزش‌های دوره متوسطه فرادرس، فیلم آموزش فارسی پایه هشتم است که همه ۱۷ درس را پوشش می‌دهد و در ۷ ساعت و ۱۰ دقیقه تدوین شده است. در این آموزش، با آرایه های ادبی از قبیل تشبیه، واج‌آرایی، کنایه، جناس، قالب‌های شعر فارسی، ادبیات تعلیمی و... با مثال‌های متنوع آشنا می‌شوید. همچنین در بخش دانش‌های زبانی، نکات فراوانی را درباره اجزای جمله، گروه‌های اسمی و انواع وابسته‌های پیشین و پسین یاد می‌گیرید. علاوه بر این، با داستان‌هایی از زندگی شاعران و نویسندگان آشنا می‌شوید و ابیات و اصطلاحات مهم شعرها را به سادگی فرا می‌گیرید.

• برای مشاهده فیلم آموزش فارسی پایه هشتم + اینجا کلیک کنید.

معرفی فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس

این آموزش در ۶ درس تدوین شده و مدت زمان آن ۸ ساعت و ۲۳ دقیقه است. در این آموزش سعی شده که کتاب فارسی پایه نهم را از سه دیدگاه واژه‌شناسی، آرایه های ادبی و دستور زبان فارسی بررسی شود. یکی از ویژگی‌های این آموزش، این است که با سطحی ساده آغاز شده و به مرور، سطح آن پیشرفته می‌شود، به گونه‌ای که دانش‌آموز با همراهی درس به آسانی می‌تواند با واژه‌شناسی، آرایه های ادبی و دستور زبان فارسی ارتباط برقرار کرده و مفاهیم آن‌ها را درک کند.

• برای مشاهده فیلم آموزش فارسی پایه نهم + اینجا کلیک کنید.

معرفی فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس

آموزش ادبیات فارسی پایه دهم همه ۱۸ درس کتاب ادبیات فارسی پایه دهم را پوشش می‌دهد و در ۴ ساعت و ۴۲ دقیقه تدوین شده است. در این آموزش، سعی شده تمام کتاب به صورت دقیق ارائه شود تا دانش‌آموز به درک کاملی از درسنامهها، آرایه های ادبی و دستور زبان فارسی برسد. علاوه بر این، در مواردی که لازم بوده، نکات مهم نیز بیان شده است.

• برای مشاهده فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم + اینجا کلیک کنید

سوالات متداول درباره مفعول در زبان فارسی

در این بخش به برخی از سوالات پر تکرار مربوط به مبحث مفعول در زبان و ادبیات فارسی به اختصار پاسخ می‌دهیم.

فیلم آموزش مفعول در فارسی – به زبان ساده (رایگان) در فرادرس

کلیک کنید

فعل گذرا چیست؟

به فعلی که برای کامل شدن معنا به مفعول نیاز داشته باشد، فعل گذرا یا متعدی می‌گویند.

به چه کلمه‌ای مفعول می‌گویند؟

مفعول اسم یا یک گروه اسمی است که کاری روی آن انجام می‌شود و معنی جمله را کامل می‌کند.

تمرین مربوط به مفعول در زبان فارسی

برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «مطلب …»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. آزمون اول شامل N سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.

جمع‌بندی

در این نوشته از مجله فرادرس، درباره مفعول و جایگاه آن در دستور زبان فارسی مطالبی آموختیم. فهمیدیم که حضور مفعول در جمله به نوع فعل بستگی دارد. در صورتی که فعل گذرا (متعدی) باشد به مفعول نیاز داریم. در مقابل، اگر فعل جمله ناگذرا (لازم) باشد، نیازی به مفعول نیست. همچنین یاد گرفتیم که مفعول، به کلمه‌ای گفته می‌شود که کار بر روی آن واقع می‌شود.