فرادرس
حس آمیزی چیست؟ — ادبیات فارسی به زبان ساده + مثال
در آموزشهای پیشین مجله فرادرس، با آرایههای ادبی آشنا شدیم. دیدیم که در یک دستهبندی ساده، میتوان این آرایهها را به دو دسته لفظی (مانند واجآرایی، جناس، سجع و...) و معنوی (تشبیه، استعاره، مجاز، کنایه، اغراق، مراعات نظیر، حسن تعلیل، تضاد، ایهام و...) دستهبندی کرد. در این آموزش میخواهیم ببینیم که آرایه حس آمیزی چیست و چه ویژگیهایی دارد.
حس آمیزی چیست ؟
حس آمیزی در اصطلاح ادبی، به کار بردن حس یا محسوسی است در حوزه حس یا محسوس دیگر، یا درآمیختن حواس با یکدیگر. برای مثال، در حافظ در مصراع «جوابِ تلخ میزیبد لبِ لعل شکرخا را» کلمه «جواب» را که شنیدنی است و مربوط به حس شنوایی، در حوزه حس چشایی به کار برده است (تلخ را به آن نسبت داده است). به عبارت سادهتر، وقتی در شعر یا نثر حداقل دو حس متفاوت را بیاوریم و آنها را با هم ترکیب و آمیخته کنیم، آرایه حس آمیزی داریم. مثلاً اگر بگویی «بوی خوش میشنوم» برای حس بویایی را با حس شنوایی آمیختهایم و حسآمیزی داریم.
معمولاً در ارتباط با هر یک از حواس، لغات و فعلهایی به کار میرود که دانستن آنها برای تشخیص حس آمیزی مفید خواهد بود. در ادامه، به ین موارد اشاره میکنیم:
- حس بینایی: معمولاً با ویژگیهایی از قبیل رنگ، سمت، اندازه، بافت و فعلهایی چون دیدن و تماشا کردن همراه است.
- حس شنوایی: بیان آن با خصوصیاتی از قبیل صوت، صدا، نغمه، آواز بیان میشود و فعلهای گوش دادن، شنیدن و... برای بیان این حس بیان میشود.
- حس چشایی: شیرینی، ترشی، تلخی، بیمزگی و... مربوط به این حس هستند و خوردن و چشیدن و نوشیدن از فعلهای مربوط به آن.
- حس بویایی: عطر و امثال آن از کلمات بیان این هستند و فعلهایی مانند بوییدن و استشمام برای توضیح این حس به کار میروند.
- حس بساوایی: حس بساوایی یا لامسه حسی است که با احساسهایی مانند سردی و گرمی، درد، خارش و اعمالی مانند ضربه زدن، زبری و نرمی، سفت بودن و شل بودن و... توصیف میشود.
برای آشنایی با مباحث ادبیات فارسی دبیرستان، پیشنهاد میکنیم به مجموعه آموزشهای دروس دبیرستان و پیش دانشگاهی فرادرس مراجعه کنید که لینک آن در ادامه آورده شده است.
- برای مشاهده مجموعه آموزشهای دروس دبیرستان و پیش دانشگاهی + اینجا کلیک کنید.
انواع حس آمیزی با توجه به طرفین آن
طرفین حس آمیزی همان دو حسی هستند که شاعر به آنها اشاره میکند و آنها را درمیآمیزد. به لحاظ طرفین، میتوان برای آرایه حس آمیزی دو نوع را قائل شد:
۱. حسی-انتزاعی: تصویرهایی که یکی از دو طرف آن از طریق حواس پنجگانه قابل درک باشد و طرف دیگر انتزاعی. برای مثال، بوی عشق، رابطه سرد و... . برای مثال، مولوی در بیت زیر، یک امر انتزاعی و غیرحسی، یعنی راز، را در ارتباط با یکی از حواس پنجگانه، یعنی چشایی و خوردن، به کار برده است:
راز تو را بخوردم، شب را گواه کردم
شب از سیاهکاری پنهان کند عبادت
۲. حسی-حسی: تصویرهایی که بتوان هر دو طرف آن را با حواس پنجگانه درک کرد. برای مثال، نگاه سرد و صدای گرم.
ساختار حس آمیزی
ساختار حس آمیزی در شعر را عموماً میتوان به دو دسته تقسیم کرد:
۱. غیرترکیبی: در این ساختار عبارتهای ترکیبی، مانند ترکیب وصفی (موصوف و صفت) یا ترکیب اضافی (مضاف و مضافالیه)، به کار نمیروند. در عوض، از فعل در ساخار یک جمله استفاده میشود. از مثالهای این نوع میتوان به صدا دیدن، بو شنیدن و... اشاره کرد.
نیما یوشیج در بیت زیر از این ساختار استفاده کرده است:
میپرد و آب و هوا را زهرآگین میکند
تلخ بر ما زندگانیهای شیرین میکند
نیما در این بیت به تلخ کردن زندگی شیرین اشاره میکند.
۲. ترکیبی: در این ساخت، ترکیبهای وصفی یا اضافی یا ترکیب آنها به کار میرود.
از ترکیبات وصفی این ساخت میتوان به مواردی از قبیل عشق آتشین، صدای گرم و... اشاره کرد. مثالهای ترکیبات اضافی نیز بوی عشق، بوی صفا و... اشاره کرد. البته گاهی به ترکیبات وصفی مقلوب مانند واژه «تلخند» برمیخوریم، که در واقع منظور از ان خنده تلخ است. از ترکیبهای اضافی بیشتر برای نوع حسی-انتزاعی استفاده میشود.
حس آمیزی در شعر فارسی
آرایه حس آمیزی سابقهای طولانی در شعر فارسی دارد. همانطور که میبینیم، فردوسی در بیت زیر، سخن شیرین و آوای نرم و گرم گفتن را به کار برده است:
سپهبد پرستنده را گفت گرم
سخنهای شیرین به آوای نرم
مولوی در بیت زیر از چشیدن لبیک سخن میگوید:
هست لبیکی که نتوانی شنید
لیک سر تا پای بتوانی چشید
بیدل دهلوی و صائب تبریزی، از سردمداران سبک هندی، در شعرهایشان بسیار از آرایه حس آمیزی استفاده کردهاند.
صائب با آوردن ترکیب وصفی «افغان رنگین» (افغان بهمعنای زاری) در بیت زیر حس شنوایی و بینایی را با هم درآمیخته است:
بلبل ز افغان رنگین سرخ دارد روی باغ
بوستان پیرا دهان غنچه پر زر میکند
بیدل در بیت زیر «رنگ بو داشتن» را به کار برده و با آمیختن حسهای بینایی و بویایی بهزیبایی آرایه حس آمیزی خلق کرده است:
رنگ بو نامحرم فیض بهار نیستی است
خاک راهی باش و از هر نقش پا بردار گل
آرایه حس آمیزی در شعر معاصر نیز بسیار به کار رفته است.
برای مثال، سهراب سپهری در شعر زیر دو حس چشایی و شنوایی را با هم درآمیخته است:
در ابعاد این عصر خاموش
من از طعم تصنیف در متن ادراک یک کوچه تنهاترم
مثال های آرایه حس آمیزی
در این بخش، مثالهایی را از آرایه حس آمیزی بررسی میکنیم.
- علی معلم در بیت زیر شنیدن بو را بیان میکند:
قابیلیان بر قامت شب میتنیدند
هابیلیان بوی قیامت میشنیدند
- در بیت زیر از حافظ، ترکیب جواب تلخ بیان شده است. همانطور که میدانیم، جواب دادن مربوط به حس شنوایی است که تلخ بودن (حس چشایی) با آن آمیخته شده است:
اگر دشنام فرمایی و گر نفرین دعا گویم
جواب تلخ میزیبد لب لعل شکرخا را
- حافظ در بیت زیر برای صدا که مربوط به شنوایی است، فعل دیدن (حس بینایی) را به کار برده است:
از صدای سخن عشق ندیدم خوشتر
یادگاری که در این گنبد دوار بماند
- صائب در بیت زیر برای مزه تلخ فعل نشستن را به کار برده است:
تلخ منشين شراب اگر داری
شور کم کن کباب اگر داری
- فردوسی در بیت زیر نرم بودن را برای سخن به کار برده است:
رخ شاه کاووس پر شرم دید
سخن گفتنش با پسر نرم دید
- در بیت زیر،طالب آملی حس چشایی را با شنوایی ترکیب کرده است:
ما گرچه مرد تلخ شنیدن نهایم لیک
تلخی که از زبان تو آید شنیدنی است
- سعدی در بیت زیر شیرینی را برای جان بیان کرده است:
جان شیرین خوش است و چون بشود
از پس جان به جز حکایت نیست
- امیرخسرو دهلوی در بیت زیر برای خنده مزه (حس چشایی) قائل شده است:
وصال خواهم و این در به روی من که گشاید
ز خنده شکرینت چو فتح باب نبینم؟
- شفیعی کدکنی در شعر زیر سه حس نوایی، بینایی و بساوایی را درهمآمیخته است:
با حنجره چکاوک خردی که ماه دی
از پونه بهار سخن میگوید
وقتی کزان گلوله سربی
با قطره
قطره
قطره خونش
موسیقی مکرر و یکریز برف را
ترجیعی ارغوانی میبخشد
- در بیت معروف زیر از رودکی، برای بو فعل آمدن بیان شده است:
بوی جوی مولیان آید همی
یاد یار مهربان آید همی
- در شعر زیر، نادر نادرپور برای بوی پیچک که مربوط به حس بویایی است، فعل گفتن را آورده است:
غروبگاهان در کوچههای خلوت شهر
که بوی پیچک هذیان عاشقی میگفت
تو در کنار من آهسته راه میرفتی
سوالات متداول درباره آرایه حس آمیزی
در این بخش به برخی از سوالات پرتکرار درباره آرایه حسآمیزی به اختصار پاسخ میدهیم.
آرایه حس آمیزی چند نوع دارد؟
حس آمیزی به دو نوع حسی-انتزاعی و حسی-حسی تقسیمبندی میشود.
حسآمیزی از نظر ساختار به چند دسته تقسیمبندی میشود؟
از نظر ساختاری دو نوع حس آمیزی «ترکیبی» و «غیرترکیبی» در ادبیات فارسی وجود دارد.
تمرین مربوط به مبحث «حس آمیزی چیست؟»
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «مطلب …»، میتوانید از تمرینهایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. آزمون اول شامل N سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسشها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، میتوانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جوابهای درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
۱. کدام گزینه آرایه حس آمیزی دارد؟
به اواخر بهار که می رسیم صدای تابستان را با تمام وجود لمس می کنیم
در پاییز با وزش هر نسیم دست از دامن شاخه ها رها می کنند
زمستان کوله بارش را که پر از برف و سرماست بر زمین می گذارد
زیبایی یک شب برفی از پشت پنجره ها بسیار دیدنی است
۲. کدام بیت آرایه حس آمیزی ندارد؟
دولت فقر خدا به من ارزانی دار / کان کرامت سبب حشمت و تمکین من است
صد میکده خون بین کشیده است لب من / تا کار به رنگینی گفتار کشیده ست
بی چشمه ی نوشی نشود ناله گلوسوز / شیرین سخنی نی ز لب یار کشیده است
نشئه ی دیدار ساقی رونق مستی شکست / هیچ کس بویی ز می در شیشه و ساغر ندید
۳. کدام گزینه آرایه حس آمیزی دارد؟
چون بدوم سبزه در آغوش من / بوسه زند بر سر و بر دوش من
لیک چنان خیره و خاموش ماند / کز همه شیرین سختی گوش ماند
گل به همه زنگ و برازندگی / می کند از پرتو من زندگی
چشمه کوچک چو به آنجا رسید / وان همه هنگامه دریا بدید
۴. در کدام بیت آرایه حس آمیزی مشهود نیست؟
تلخ منشين شراب اگر داری / شور کم کن کباب اگر داری
رخ شاه کاووس پر شرم دید / سخن گفتنش با پسر نرم دید
ما گرچه مرد تلخ شنیدن نهایم لیک / تلخی که از زبان تو آید شنیدنی است
هرگز نمیرد آنکه دلش زنده شد به عشق / ثبت است بر جریدۀ عالم دوام ما
جمعبندی
در این آموزش از مجله فرادرس، با آرایه حس آمیزی آشنا شدیم و ضمن معرفی این آرایه به انواع بیان ساختهای مختلف آن پرداختیم. همچنین، مثالهای متنوعی از آن را بررسی کردیم.
خلاصه حس امیزی میشه:آمیختن دویا چند حس باهم
مثال: بوی اب میشنوم، خبر تلخی بود، سخن شیرین، قیافه بانمک، لبخند نرم، خبرداغ
درود.
آیا فعل شمیدن جایگزین مناسبتری از استشمام برای حس بویایی نیست؟
سلام حسامالدین عزیز.
بله، میتوان این فعل را نیز به کار برد. آنچه در متن گفتهایم، موارد رایجی است که در متون آورده میشود.
سپاس از همراهیتان و نکته ظریفی که بیان کردید.