اغراق چیست؟ — ادبیات فارسی به زبان ساده + مثال

در آموزش‌های پیشین مجله فرادرس، با آرایه‌های ادبی آشنا شدیم. در آن آموزش دیدیم که برخی منابع این آرایه‌ها را معمولاً می‌توان به دو دسته لفظی و معنوی دسته‌بندی می‌کنند. همچنین، با برخی از آرایه‌های ادبی از قبیل سجع، واج‌آرایی، ایهام، کنایه و جناس پرداختیم. در این آموزش به این پرسش پاسخ می‌دهیم که آرایه اغراق چیست و چه انواعی دارد. همچنین، مثال‌های متنوعی از این آرایه را بررسی می‌کنیم.

سخنی با دانش‌آموزان

همان‌طور که در ادامه خواهید دید، در این آموزش، آرایه اغراق را به سه دسته مبالغه، اغراق و غلو دسته‌بندی کرده‌ایم. در کتاب‌های درسی مقاطع پایین‌تر، معمولاً انواع مختلف اغراق بیان نمی‌شود و هر سه آرایه مبالغه و اغراق و غلو را با نام اغراق معرفی می‌کنند. بنابراین، می‌توانید همه مثال‌های این آموزش را با نام اغراق درنظر بگیرید. در مثال‌های انتهای آموزش نیز به انواع نپرداخته‌ایم و همه آن‌ها را اغراق معرفی کرده‌ایم.

تعریف اغراق در ادبیات 

معنی کلمه «اغراق» (Hyperbole) در لغت زیاده‌روی کردن در توصیف کسی یا چیزی است. ریشه این کلمه «غرق» است و معنی آن پر کردن کاسه. در اصطلاح ادبی، اغراق آرایه‌ای معنوی است که در آن افراط و زیاده‌روی در مدح یا ذم کسی یا چیزی دیده می‌شود. در برخی متون بدیع، سه دسته برای اغراق قائل شده‌اند که می‌توان آن‌ها را بر اساس فکر و خیال شاعرانه ارزش‌گذاری هنری کرد.

انواع اغراق

همان‌طور که گفتیم، اغراق آرایه‌ای است که در آن، شاعر کسی یا چیزی را افراط‌گونه توصیف می‌کند. در این توصیفات دو مورد اساسی می‌تواند رخ دهد: یکی اصطلاحاً با عقل جور در آمدن یا نیامدن و دیگری شدنی یا نشدنی بودن در زندگی روزمره. بر اساس این دو معیار است که می‌توان سه دسته یا درجه اصلی برای اغراق قائل شد. این سه دسته مبالغه، اغراق و غلو هستند که در ادامه با آن‌ها آشنا می‌شویم.

آرایه مبالغه چیست ؟ 

مبالغه در لغت به‌معنی اغراق و بزرگنمایی کردن است. در این آرایه نیز، فکر و خیال شاعرانه در کلام آورده می‌شود. مبالغه‌ به‌گونه‌‌ای است که از نظر زیبایی‌شناسی کمترین ارزش را در بین سه آرایه اغراق و مبالغه و غلو دارد. می‌توان چنین گفت که مبالغه بیشتر بر پایه فکر و اندیشه است تا خیال. مبالغه آرایه‌ای است که در آن گوینده چیزی را ادعا می‌کند که هم با عقل جور در می‌آید و هم در زندگی روزمره و واقعی می‌توان مثال‌هایی را برای آن یافت. به عبارت دیگر، مبالغه یا تبلیغ، افراط در وصف چیزی است و تفاوت خیلی زیادی با یک تعریف افراطی ندارد.

بیت زیر از فرخی سیستانی نمونه‌ای از مبالغه است:

هرچه ماهی باشد اندر قعر دریا خون شود
گر سموم هیبتش بر قعر دریا بگذرد

ابیات زیر از استاد سخن، سعدی شیرازی، مثال‌هایی هستند که آرایه مبالغه در آن‌ها به‌کار رفته است:

تو خود نظیر نداری و گر بود به مثل
من آن نیم که بدل گیرم و نظیر از دوست

***

سروها دیدم در باغ و تأمل کردم
قامتی نیست که چون تو به دلارایی هست

***

عاشق ز سوز درد تو فریاد درنهاد
مؤمن ز دست عشق تو زنار برگرفت

عشقت بنای عقل به کلی خراب کرد
جورت در امید به یک بار برگرفت

***

اندرون با تو چنان انس گرفته‌ست مرا
که ملالم ز همه خلق جهان می‌آید

***

گمان مبر که بداریم دستت از فتراک
بدین قدر که تو از ما عنان بگردانی

***

جزای آن که نگفتیم شکر روز وصال
شب فراق نخفتیم لاجرم ز خیال

آرایه اغراق چیست ؟

اغراق، از نظر چگونگی اندیشه و خیال شاعرانه، پس از مبالغه قرار می‌گیرد. در اغراق، شاعر سخنی می‌گوید که عقل آن را می‌پذیرد، اما وقوع آن در در زندگی روزمره ناممکن و ناشدنی است. بیت زیر از سعدی، نمونه‌ای از اغراق است:

به زیورها بیارایند وقتی خوبرویان را
تو سیمین تن چنان خوبی که زیورها بیارایی

ابیات زیر از شاهنامه فردوسی، بخشی از نبرد رستم و اشکبوس را بازسازی کرده که با عقل می‌توان آن را پذیرفت، اما در زندگی روزمره امری نادر است و پهلوانی با چنین ویژگی‌هایی را نخواهیم یافت:

تهمتن به بند کمر برد چنگ
گزین کرد یک چوبه تیر خدنگ

یکی تیر الماس پیکان چو آب
نهاده برو چار پر عقاب

کمان را بمالید رستم بچنگ
بشست اندر آورد تیر خدنگ

برو راست خم کرد و چپ کرد راست
خروش از خم چرخ چاچی بخاست

چو سوفارش آمد بپهنای گوش
ز شاخ گوزنان برآمد خروش

چو بوسید پیکان سرانگشت اوی
گذر کرد بر مهره پشت اوی

آرایه غلو چیست ؟

غلو در لغت به‌معنی زیاده‌روی در کاری یا در وصف کسی و چیزی‌ و گزاف‌کاری است که در ادبیات به آن «گزافه هنری» نیز می‌گویند. در آرایه غلو، شاعر چیزی را می‌گوید که نه با عقل جور در می‌آید نه در زندگی عادی نمونه‌ای داشته و دارد. این آرایه از دو نوع دیگر مبالغه و اغرق، شگفت‌تر، هنری‌تر و زیباتر است.

ابیات زیر از مسعود سعد سلمان نمونه‌های زیبایی از غلو هستند:

شد تن من چنان که گر خواهد
مگس آسان ز جای برباید

***

از ضعیفی چنان شدم که ز تن
در دل من ببینی اسرارم

***

سپهر هشت شود چون کنند چتر تو باز
بهشت نه شود آنگاه که گسترندت خوان

***

رهی تو گر صد دهان داردی
که در هر دهان صد زبان باشدی

بدان هر زبان صد لغت داندی
که در هر لغت صد بیان باشدی

بنان گرددی موی‌ها بر تنش
یکی کلک در هر بنان باشدی

پس آن کلک‌ها و بنان‌ها همه
به مدحت روان و دوان باشدی

نبشته که با گفته گرد آمدی
وگر چند بس بیکران باشدی

ز صد داستان کان ثنای تو است
همانا که یک داستان باشدی

امامی هروی، از شاعران سده هشتم، ابیات همراه با غلو زیر را برای اسب سروده است:

نهادی ز لطف آن گره بسته دم
دو سه بار بر یک دِرَم چارسم

چو شب بود، در شب چو بشافتی
به تک، روز بگذشته دریافتی

گرش تنگ نگرفته بودی جهان
برون خواست جستن ز هر دو جهان

بیت زیر از انوری نیز غوی درباره اسب دارد:‌

جهان نوردی کامروزش ار برانگیزی
به عالمیت رساند که اندر او فرداست

بیت زیر از شاهنامه، مثالی از غلو است:

دلاور ز گفت پدر چون هژبر
یکی نعره زد کآب خون شد در ابر

انواع مبالغه و اغراق و غلو

سه نوعی را که بیان کردیم، می‌توان به سه دسته بیانی، حماسی و بدیعی تقسیم کرد.

مبالغه و اغراق و غلو بیانی

این نوع به موردی اشاه دارد که در آن در توصیفی که در اصل تشبیه و استعاره است، افراط می‌کنیم. برای مثال، وقتی می‌گوییم قد او مثل سرو است یا اینکه سرو خرامانی را دیدم. اینجا غلو کرده‌ایم.

مبالغه و اغراق و غلو حماسی

مبالغه و اغراق و غلو از اجزای جدایی‌ناپذیر حماسه است. همان‌طور که در آموزش «ادبیات حماسی چیست ؟ — توضیح جامع به زبان ساده و با مثال» دیدیم، قهرمان حماسه شخصی فراتر از بشر عادی است و به همین دلیل رفتار غیرطبیعی دارد.

دو بیت زیر از شاهنامه، مثال‌هایی از آرایه غلو هستند:

ز سم ستوران در ان دشت پهن
زمین شد شش و آسمان گشت هشت

***

شود کوه آهن چو دریای آب
اگر بشنود نام افراسیاب

بیت زیر از رودکی نیز مثالی از مبالغه و اغراق است:

همی بکشتی تا در عدو نماند شجاع
همی بدادی تا در ولی نماند فقیر

مبالغه و اغراق و غلو بدیعی

آرایه‌های اغراق و مبالغه و غلو به‌تنهایی و به‌صورت عادی چندان جالب نیستند و وقتی با یکی از صنایع ادبی همراه شوند، جنبه بدیعی نیز خواند داشت و از نظر هنری زیباتر خواهند شد.

در ابیات زیر از سعدی، تیر نگاه می‌توان از تیر برداشت کرد که غلو را به حقیقت تبدیل می‌کند:

نه آن چنان به تو مشغولم ای بهشتی رو
که یاد خویشتنم در ضمیر می‌آید

ز دیدنت نتوانم که دیده دربندم
و گر مقابله بینم که تیر می‌آید

مثال‌های آرایه اغراق

در این بخش، چند مثال از اغراق (اغراق و مبالغه و غلو) را بیان می‌کنیم.

اگر کوه آتش بود بسپرم
از این تنگ خوار است اگر بگذرم
(فردوسی)

اینکه آتش به‌اندازه کوه باشد، اغراق‌آمیز است.

***

یکی تازی‌ای برنشسته سیاه
همی خاک نعلش برآمد به ماه
(فردوسی)

در این بیت، شاعر می‌گوید حرکت اسب چنان بوده که خاک نعلش به آسمان رسیده است. اغراق در این بیت واضح است.

***

بیامد دو صد مرد آتش‌فروز
دمیدند گفتی شب آمد به روز
(فردوسی)

شاعر می‌گوید از شدت دود شب شده و اغراق به‌کار برده است.

***

به سوزی ده کلامم را روایی
کز ان گرمی کند آتش، گدایی
(وحشی بافقی)

می‌گوید آتش گرمی گدایی می‌کند و اغراق دارد.

***

یکی دشت با دیدگان پر ز خون
که تا او کی آید ز آتش برون
(فردوسی)

دیده پر از خون شدن اغراق دارد.

***

اگر یک لحظه امشب دیر جنبد
سپیده‌دم جهان در خون نشیند
(حمیدی شیرازی)

جهان در خون نشستن اغراق دارد.

***

گر برگ گل سرخ کنی پیرهنش را
از نازکی آزار رساند بدنش را
(سعدی)

بدن را چنان ظریف پنداشته که برگ گل نیز به آن آسیب می‌رساند.

سوالات متداول درباره آرایه اغراق

در این بخش به برخی از سوالات پر تکرار مربوط به آرایه اغراق در ادبیات به اختصار پاسخ می‌دهیم.

اغراق در ادبیات به چند دسته تقسیم می‌شود؟

آرایه اغراق را می‌توان به سه دسته مبالغه، اغراق و غلو دسته‌بندی کرد.

آیا غلو همان اغراق است؟

غلو یکی از زیرمجموعه‌های اغراق است که در ادبیات به آن «گزافه هنری» نیز می‌گویند.

تمرین مربوط به آرایه اغراق در ادبیات

برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «اغراق چیست؟»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شامل ۵ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.

جمع‌بندی

در این آموزش از مجله فرادرس، با آرایه‌های مبالغه، اغراق و غلو آشنا شدیم و تفاوت‌های آن‌ها را بیان کردیم. همچنین، مثال‌هایی از این آرایه‌ها در ادبیات فارسی ارائه کردیم.