تضاد چیست؟ — ادبیات فارسی به زبان ساده + مثال

در آموزش‌های قبلی مجله فرادرس، با آرایه‌های ادبی آشنا شدیم. در آن آموزش دیدیم که این آرایه‌ها را معمولاً می‌توان به دو دسته لفظی و معنوی دسته‌بندی کرد. همچنین، به برخی از آرایه‌های ادبی از قبیل سجع، واج‌آرایی و جناس پرداختیم. در این آموزش می‌خواهیم ببینیم که آرایه تضاد چیست و چه ویژگی‌هایی دارد. همچنین، مثال‌های متنوعی از این آرایه را بررسی می‌کنیم.

آرایه تضاد چیست ؟

تضاد، که به آن طباق، مطابقه، تطبیق و تکافو نیز می‌گویند، آرایه‌ای ادبی است که در آن، دو یا چند واژه می‌آید که از نظر معنی ضد و عکس هم هستند. تضاد کلام را روشن‌تر می‌کند و به زیبایی آن می‌افزاید. آرایه تضاد به‌نوعی قدرت تداعی دارد و ذهن خواننده را به تلاش وامی‌دارد.

آرایه تضاد در ادبیات، هم در شعر و هم در نثر به‌کار می‌رود و محدود به ادبیات فارسی نیست.

بیت زیر از سعدی، نمونه‌ای از تضاد در ادبیات فارسی است که در آن، دشمن و دوست با هم تضاد دارند:

بگویم تا بداند دشمن و دوست
که من مستی و مستوری ندانم

در بیت زیر از امّ هانی، دو تضاد وجود دارد. یکی بین پخته و خام و دیگری بین یک و دو:‌

محتسب است و شیخ و من صحبت عشق در میان
از چه کنم مجابشان پخته یکی و خام دو

در بیت معروف زیر از مولوی نیز بین پخته و خام تضاد وجود دارد:

در نیابد حال پخته هیچ خام
پس سخن کوتاه باید، والسلام

نظامی در بیت زیبای زیر کلمات متضاد نومیدی و امید و همچنین سیه و سپید را آورده است:

در نومیدی بسی امید است
پایان شب سیه سپید است

در بیت زیر از مسعود سعد سلمان، بین وصال و فراق و همچنین وصل و هجر و نیز روز و شب و همچنین آب و آتش تضاد وجود دارد:‌

روز از وصال هجر در آبم بود مقام
شب از فراق وصل در آتش کنم مقیل

البته این بیت مقابله نیز دارد که در ادامه با آن آشنا می‌شویم.

رباعی زیر از مهستی گنجوی نیز آرایه تضاد دارد بین کلمات سخت و سست و دشمن و دوست و آخر و نخست:

من عهد تو سخت سست می‌دانستم
بشکستن آن درست می‌دانستم

این دشمنی ای دوست که با من ز جفا
آخر کردی نخست می‌دانستم

برای آشنایی با مباحث ادبیات فارسی دبیرستان، پیشنهاد می‌کنیم به مجموعه آموزش‌های دروس دبیرستان و پیش دانشگاهی فرادرس مراجعه کنید که لینک آن در ادامه آورده شده است.

انواع تضاد

برای تضاد می‌توان انواعی قائل شد که در ادامه به آن‌ها می‌پردازیم.

تضاد‌ مدرّج

در این نوع، می‌توان صفت‌ها را درجه‌بندی کرد. مانند گرم و سرد، پیر و جوان، بزرگ و کوچک و مثال‌هایی از این دست.

تضاد‌ معنایی

در تضاد معنایی که به آن مکمل یا دوعضوی نیز می‌گویند، نفی یک واژه موجب اثبات دیگری است. برای مثال، مرده و زنده، زن و مرد، روشن و خاموش و ...

تضاد‌ واژگانی

این نوع تضاد برای واژگانی با پیشوند منفی‌ساز است. برای مثال، آگاه و ناآگاه، باادب و بی‌ادب، دانا و نادان.

تضاد‌ ضمنی

در تضاد ضمنی، دو کلمه در اصل با هم متضاد نیستند، اما وقتی در ضمن کلام با هم می‌آیند، یک ترکیب متضاد تشکیل می‌دهند. برای مثال، فیل و فنجان، راه و چاه.

تضاد‌ دوسویه

از نمونه‌های تضاد یا تقابل دوسویه می‌توان به زن و شوهر، خرید و فروش و... اشاره کرد.

تضاد‌ مکانی

تضاد مکانی یا تقابل جهتی، همان‌طور که نامش نشان می‌دهد مربوط به مخالف بودن جهت‌ها و مکان‌هاست. برای مثال، شمال و جنوب، مغرب و مشرق.

تضاد‌ فعلی

تضاد فعلی تضاد بین فعل‌هاست، مثلاً رفتن و نرفتن، ماندن و نماندن.

برخیز و بنشین در رباعی زیر از تضاد فعلی‌اند:

برخیز و مخور غم جهان گذران
بنشین و دمی به شادمانی گذران

در طبع جهان اگر وفایی بودی
نوبت بتو خود نیامدی از دگران

 

تضاد نمادین

در تضاد نمادین، شاعر از نمادها کمک می‌گیرد و بین واژگان تضاد می‌آفریند. برای مثال، در بیت زیر از ظهیر فاریابی، خر نماد جسم و عیسی نماد روح است. بنابراین، بین آن‌ها تضاد ایجاد شده است:

سخن چه عرضه کنم با جماعتی کز جهل
زبانگ خر نشناسد نطق عیسی را

یا در بیت زیر از سعدی، بوم نماد بدبختی و هما نماد خوشبختی است:

کس نیاید به زیر سایه بوم
ور همای از جهان شود معدوم

یا در بیت زیر، بنفشه نماد انسان غافل و نرگس نماد انسان آگاه است:‌

تا کی آخر چو بنفشه سر غفلت در پیش
حیف باشد که تو در خوابی و نرگس بیدار

تضاد مجازی و کنایی

در این نوع، طرفین تضاد در معنای واژگانی و حقیقی خود مخالف نیستند، اما در معنای مجازی با یکدیگر مخالف‌اند.

برای مثال، در بیت زیر، تخت به‌معنی قدرت و ثروت است و خاک فقر و تهیدستی:

چو آهنگ رفتن کند جان پاک
چه بر تخت مردن، چه بر روی خاک

یا مصراع اول بیت زیر کنایه از خوشبخت کردن و مصراع دومش کنایه از بدبخت کردن است:

یکی را به سر بنهد تاج بخت
یکی را به خاک اندر آرد زتخت

تضاد‌ ترکیبی (اضافی یا وصفی)

اگر طرفین تضاد به صورت ترکیب اضافی یا وصفی در سخن ظاهر شوند، تضاد ترکیبی داریم.

برای دو ترکیب کوتاه خردمند و نادان بلند در کلام زیر تضاد ترکیبی ساخته‌اند:

ای پدر، کوتاه خردمند به از نادان بلند

یاد در بیت‌های زیر تضاد ترکیبی داریم:

آن شنیدی که لاغری دانا
گفت باری به ابلهی فربه

اسب تازی اگر ضعیف بود
همچنان از طویله‌ای خربه

مقابله چیست؟

گاهی پیش می‌آید که تضاد فقط بین دو کلمه نیست و در سطح کلام است. یعنی اینکه اغلب کلمات یک جمله یا مصراع با کلمات یک جمله یا مصراع دیگر تضاد دارند. در این صورت آرایه مقابله داریم.

برای مثال بیت زیر از مسعود سعد سلمان مقابله دارد:

برآورده گردی ز هر تند کوهی
فرورانده سیلی به هر ژرف غاری

یا بیت زیر از رودکی:

کهن کند به زمانی همان کجا نو بود
و نو کند به زمانی همان که خُلقان بود

بیت زیر از خاقانی مقابله دارد:‌

بر قصر عقل نام تو خیر الطیور گشت
در تیه جهل خصم تو شر الدواب شد

مثال‌های آرایه تضاد

در این بخش، مثال‌هایی از آرایه تضاد را بررسی می‌کنیم.

در بیت زیر از حافظ، بین کلمات هست و نیست تضاد وجود دارد:

به هست و نیست مرنجان ضمیر و خوش می‌باش
که نیستی‌ست سرانجام هر کمال که هست

***

در بیت زیر بین کلمات سرما و گرما تضاد وجود دارد:

نه شاخش خشک گردد روز سرما
نه برگش زرد گردد روز گرما

***

در بیت زیر، بین آب و آتش تضاد‌ وجود دارد:

تا پناهی یابی آنگه چون پناه
آب و آتش مر تو را گردد سپاه

***

در بیت زیر بین شادی و غم تضاد وجود دارد:

شادی ندارد آن که ندارد به دل غمی
آن را که نیست عالم غم، نیست عالمی

***

در بیت زیر، بین بنشین و برخیز تضاد‌ برقرار است:

گفتی به غمم بنشین یا از سر جان برخیز
بنشینم و برخیزم فرمان برمت جانا

***

در بیت زیر بین سپید و سیاه تضاد‌ وجود دارد:

گرچه سپید کرد همه خان و مان ما
یارب سیاه باد همه خان و مان برف

***

در بیت زیر، واژه‌های دوست و دشمنان با هم متضاد‌ هستند:

ز روی دوست دل دشمنان چه دریابد
چراغ مرده کجا شمع آفتاب کجا

***

در بیت زیر، کلمه‌های روز و شب، روز و شام و یک و دو با هم تضاد‌‌ دارند:

از رخ و زلفت ای صنم روز من است همچو شب
وای به روزگار من روز یکی و شام دو

سوالات متداول درباره «تضاد چیست؟»

در این بخش به برخی از سوالات پر تکرار درباره مبحث تضاد در ادبیات فارسی به اختصار پاسخ می‌دهیم.

مقابله چه تفاوتی با تضاد دارد؟

گاهی پیش می‌آید که تضاد فقط بین دو کلمه نیست و در سطح کلام است. یعنی اینکه اغلب کلمات یک جمله یا مصراع با کلمات یک جمله یا مصراع دیگر تضاد دارند. در این صورت آرایه مقابله داریم.

چند نوع تضاد در ادبیات فارسی وجود دارد؟

آرایه تضاد چندین نوع دارد که مهم‌ترین آنها تضاد معنایی، واژگانی، مکانی، فعلی، ضمنی و دو سویه است.

تمرین مبحث «تضاد چیست؟»

برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «تضاد چیست؟»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شامل ۴ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.

جمع‌بندی

در این آموزش از مجله فرادرس، با آرایه تضاد‌ آشنا شدیم و انواع آن را بیان کردیم. همچنین، مثال‌هایی از این آرایه را توضیح دادیم.