فرادرسمراعات نظیر چیست؟ — به زبان ساده + مثال
در آموزش‌های قبلی مجله فرادرس، با آرایه‌های ادبی آشنا شدیم. در آن آموزش دیدیم که این آرایه‌ها را می‌توان در یک دسته‌بندی ساده به دو نوع لفظی و معنوی تقسیم کرد. همچنین، با برخی از آرایه‌های ادبی از قبیل سجع، واج‌آرایی و جناس پرداختیم. در این آموزش به این پرسش پاسخ می‌دهیم که آرایه مراعات نظیر چیست و چه انواعی دارد. همچنین، مثال‌های متنوعی از این آرایه را بررسی می‌کنیم.
مراعات نظیر چیست ؟
«مراعات نظیر» (در اصل: مراعات‌النظیر) یک ترکیب اضافی (مضاف و مضاف‌الیه) و به‌معنی تحت‌الفظیِ رعایت کردن مانندها است. در اصطلاح ادبی و بدیع، مراعات نظیر یا صنعت تناسب آن است که شاعر یا نویسنده در شعر یا نثر خود کلماتی را به‌کار گیرد که با هم نسبتی و مناسبتی داشته باشند. اگر بخواهیم به زبان ساده بگوییم، مراعات نظیر یعنی اینکه در کلام واژه‌هایی بیاوریم که از نظر مفهوم با هم تناسب داشته باشند. برای مثال، اگر در بیتی کلمات برگ و درخت و ریشه و ساقه را بیاوریم، در واقع از آرایه مراعات نظیر استفاده کرده‌ایم. به مراعات نظیر «همبستگی» نیز می‌گویند. یکی از نمونه‌های واضح و رایج مراعات نظیر آوردن نام گل‌ها، پرندگان، ستارگان و... است.
این نکته را به یاد داشته باشید که واژه‌های متناسب باید بخشی از یک کل باشند، مثلاً لاله و نرگس و مریم بخشی از کل گل‌ها هستند.
برای مثال، رباعی زیر از خواجوی کرمانی مثالی از این دست است که در آن، نام درخت و گیاه آورده شده است:
ای سرو قد لاله رخ عبهر چشم!
زر شد رخم و نیست تو را بر زر چشم
هرچند جهان ز اشک ما دریا شد
شک نیست که دریات نیاید در چشم
بیت زیبای زیر از حزین لاهیجی، چهار اندام دل، چشم، زلف و لب را به‌زیبایی در خود جای داده است:
خواهد دل از تو گوشه چشم ترحمی
تا زلف آه بر لب اظهار بشکند
مراعات نظیر در اشعار حافظ بسیار دیده می‌شود. برای مثال، خواجه شیراز در بیت زیر از سه رنگ سبز (خط زنگاری)، زرد و قرمز (خونابه) را به‌زیبایی در کنار هم آورده است:
گر چنین چهره گشاید خط زنگاری دوست
من رخ زرد به خونابه منقش دارم
تناسب میان واژه‌ها هرچه پیچیده‌تر باشد و گسترده‌تر، مراعات نظیر هنرمندانه‌تر و زیباتر خواهد بود.
تفاوت مراعات نظیر و تناسب چیست؟
در متون ادبی، معمولاً مراعات نظیر را یکی از انواع روش تناسب درنظر می‌گیرند و تناسب را به زیرمجموعه‌هایی چون تضاد، مقابله، مراعات نظیر، تبادر، توجیه، افتنان و... تقسیم می‌کنند. در این دسته‌بندی‌ها به ماهیت رابطه بین واژه‌ها پرداخته می‌شود، مثلاً تضاد تناسب ضدیت بین واژه‌ها را نشان می‌دهد. در آموزش‌های آینده مجله فرادرس، با تناسب و انواع آن آشنا می‌شویم.
البته ذکر این نکته نیز خالی از لطف نیست که در برخی منابع، مراعات نظیر و تناسب را یکی در نظر می‌گیرند.
مثال‌های مراعات نظیر
در این بخش، مثال‌هایی از آرایه مراعات نظیر را بررسی می‌کنیم.
مثال اول مراعات نظیر
کلام زیر از سعدی، نمونه‌ای از مراعات نظیر در نثر را نشان می‌دهد:
«شبی در بیابان مکه از بی‌خوابی، پای رفتنم نماند. سر بنهادم و شتربان را گفتم دست از من بدار.»
در کلام بالا، واژه‌های پای و سر و دست مراعات نظیر دارند.
مثال دوم مراعات نظیر
در بیت زیر از سعدی، ابر و باد و مه و خورشید و فلک از اجزای طبیعت هستند و آرایه مراعات نظیر ساخته‌اند:
ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند
تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری
مثال سوم مراعات نظیر
در بیت زیر از حافظ، ابر بهار و سمن و سنبل و نسرین همه از عناصر بهارند:
رسم بدعهدی ایام، چو دید ابر بهار
گریه‌اش بر سمن و سنبل و نسرین آمد
مثال چهارم مراعات نظیر
در بیت زیر از سعدی، بین واژه‌های سمن و بید از یک طرف و بین واژه‌های دکان و عطار از طرف دیگر، مراعات النظیر است:
باد بوی سمن آورد و گل و سنبل و بید
در دکان به چه رونق بگشاید عطار
مثال پنجم مراعات نظیر
در رباعی زیر که از مهستی گنجوی است یا لطف‌الله نیشابوری، به‌زیبایی هرچه تمام‌تر، نام چهار زمان، چهار گل، چهار شهر و چهار عنصر آورده شده است:
در مرو پرپر لاله آتش انگیخت
دی نیلوفر به بلخ در آب گریخت
در خاک نشابور گل امروز آمد
فردا به هری باد سمن خواهد ریخت
مثال ششم مراعات نظیر
در بیت زیر از حافظ، بین داس و درو و مزرع و کشته که مربوط به کشاورزی و درو کردن هستند، مراعات نظیر وجود دارد:
مزرع سبز فلک دیدم و داس مه نو
یادم از کشته خویش آمد و هنگام درو
سوالات متداول درباره مراعات نظیر
در این بخش به برخی سوالات پر تکرار مربوط به مبحث مراعات نظیر به طور خلاصه پاسخ می‌دهیم.
مراعات نظیر چیست؟
مراعات نظیر یا صنعت تناسب آن است که شاعر یا نویسنده در شعر یا نثر خود کلماتی را به‌کار گیرد که با هم نسبتی و مناسبتی داشته باشند.
مراعات نظیر و تناسب چه تفاوتی با یکدیگر دارند؟
در متون ادبی، معمولاً مراعات نظیر را یکی از انواع روش تناسب درنظر می‌گیرند و تناسب را به زیرمجموعه‌هایی چون تضاد، مقابله، مراعات نظیر، تبادر، توجیه، افتنان و... تقسیم می‌کنند.
تمرین مربوط به مبحث مراعات نظیر
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «مطلب …»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. آزمون اول شامل N سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
۱. همه گزینه‌ها مراعات نظیر دارد به جز گزینه ....
تو قد بینی و مجنون جلوهٔ ناز // تو چشم و او نگاه ناوک انداز
چو خامه در ره فرمان او سر طاعت // نهاده‌ایم، مگر او به تیغ بردارد
آن پریشانی شب‌های دراز و غم دل // همه در سایهٔ گیسوی نگار آخر شد
هر چه زان تلخ‌تر بخواهد گفت // گو بگو از لب شکر بارش
۲. در کدام گزینه آرایه مراعات نظیر دیده نمی شود؟
هر چه کنی کشت همان بدروی // کار بد و نیک چون کوه و صداست
رام تو نمی‌شود زمانه // رام از چه شدی؟ رمیدن آموز
تا کی حرکات کودکانه؟ // در باغ و چمن چمیدن آموز
شو روز به فکر آب و دانه // هنگام شب آرمیدن آموز
۳. در همه گزینه‌ها مراعات نظیر و جناس همسان وجود دارد به جز گزینه ...
روان و جانت آنگاه شاد گردد // کز این‌جا سوی تو آید روان آب
نقیب از پیش رفت و هر سو دوید // که مردی به دین نعت و صورت که دید؟
یکی در برش پرنیانی تباه // یکی بر سرش خسروانی کلاه
که عیبم کند به تولای دوست؟ / که من راضیم کشته در پای دوست
۴. کدام گزینه هم مراعات نظیر دارد و هم جناس ناهمسان افزایشی؟
گر دست دهد خاک کف پای نگارم / بر لوح صبر خط غباری بنگارم
ساقیا سایهٔ ابر است و بهار و لب جوی / من نگویم چه کن ار اهل دلی خود تو بگوی
پای ما لنگ است و منزل بس دراز / دست ما کوتاه و خرما بر نخیل
بلبل از فیض گل آموخت سخن ورنه نبود / این همه قول و غزل تعبیه و منقارش
۵. کدام گزینه مراعات نظیر دارد؟
از خدا جوييم توفيق ادب // بي ادب محروم شد از لطف رب
بی ادب تنها نه خود را داشت بد // بلكه آتش در همه آفاق زد
صدهزاران دام و دانه است ای خدا // ما چو مرغان حريصی بی نوا
گر هزاران دام باشد هر قدم //چون تو با مايی نباشد هيچ غم
جمع‌بندی
در این آموزش از مجله فرادرس با آرایه مراعات نظیر آشنا شدیم و مثال‌های متنوعی از آن را بیان کردیم. دیدیم که این آرایه از کاربردی‌ترین و رایج‌ترین آرایه‌های ادبیات فارسی است و آرایه‌ای است که در آن چند واژه در کلام می‌آید که با یکدیگر تناسب و ارتباط دارند.
با سلام
مراعات النظیر فقط زمانی اتفاق می افتد که تناسبی در میان باشد و این تناسب حتما باید در جمله ای باشد که غایت ادبی دارد و هر نوع تناسب در هر جمله ای را حتی اگر به صورت تصادفی وارد حوزه ی تناسب یا مراعات النظیر شده باشد نباید دارای این صنعت دانست. پس اولین شرط برای هرگونه تناسب(مترادف آوری، متضادآوری، متناقض آوری و متقابل آوری) که همه ی اینها را هم می توان تناسب نامید هم مراعات النظیر و هم اسامی کهن تر در کتب بلاغي را بر آنها اطلاق کرد باید برای هدف ادبی یعنی خلق زیبایی در سخن به کار رفته باشند و مثلا شب و روز در جمله ی عادی زیر نه تضاد محسوب می‌شود نه مراعات النظیر نه تناسب و نه هیچ نام دیگر
شب و روز به ساعاتی مشخص تقسیم بندی می شوند.
اما در مثال زیر تناسب(مراعات النظیر یا…) و صنعت تضاد به صورت توامان وجود دارد
تا شب نروی روز به جایی نرسی.
برای جمله ی بالا دو نشانه و ملاک ادبی بودن داریم. ۱_ وزن۲_ قابلیت گسترش معنا و مصداق شب و روز
نکته ی آخر این است که بهتر است بدانیم شاید همه ی مراعات النظیر ها از نوع تضاد نیست اما همیشه و حتما هر تضادی مراعات النظیر نیز محسوب می‌شود و در واقع بین آنها از لحاظ علم منطق قاعده ی عموم و خصوص من وجه وجود دارد.
با تشکر
شعر در اول رباعی نیست، دو بیتی است زیرا کلمه آن یک بخشی است.
سلام مانی عزیز.
این شعر رباعی است. برای آشنایی بیشتر با رباعی و دوبیتی، پیشنهاد می‌کنیم به این آموزش‌ها مراجعه کنید:
شاد و پیروز باشید.
جمال و جلال مراعات نظیر هستند؟
قافیه اند