فرادرسآرایه حسن تعلیل چیست؟ — ادبیات فارسی به زبان ساده + مثال
در آموزش‌های پیشین مجله فرادرس، با آرایه‌های ادبی آشنا شدیم. در آن آموزش دیدیم که برخی منابع این آرایه‌ها را معمولاً می‌توان به دو دسته لفظی و معنوی دسته‌بندی می‌کنند. همچنین، با برخی از آرایه‌های ادبی از قبیل سجع، واج‌آرایی، ایهام، کنایه و جناس پرداختیم. در این آموزش می‌خواهیم ببینیم که آرایه حسن تعلیل چیست و چه ویژگی‌هایی دارد. همچنین، مثال‌های متنوعی از این آرایه را بررسی می‌کنیم.
حسن تعلیل چیست ؟
در لغت، حُسن به‌معنی نیکویی و زیبایی است و تعلیل به‌معنی علت و سبب امری را بیان کردن. بدین ترتیب، معنای تحت‌اللفظی «حُسنِ تَعلیل»، به‌زیبایی بیان کردن علت چیزی و دلیل نیکو آوردن است.
در اصطلاح ادبی نیز، حسن تعلیل آرایه‌ای است که در آن، شاعر دلیلی غیرواقعی، اما شاعرانه و خیال‌انگیز می‌آورد تا خواننده را قانع کند.
نکته مهمی که درباره حسن تعلیل وجود دارد، این است که علتی که بیان میشود علمی و بر مبنای تشبیه نباشد، بلکه شاعر با آوردن دلیل در پی قانع کردن خواننده باشد. در واقع، شاعر دلیلی را ادعا می‌کند و به‌جای دلایل علمی آن را به‌کار می‌برد.
دکتر میرجلال‌الدین کزازی در کتاب «بدیع؛ زیباشناسی سخن پارسی» ترکیب «بهانگی نیک» را به‌عنون معادل حسن تعلیل بیان کرده است.
برای مثال، در بیت زیر، سعدی دلیل میوه نداشتن سرو را به زیبایی، تهی‌دست بودن آزادگان بیان می‌کند، درصورتی که برای میوه نداشتن سرو دلیل علمی وجود دارد:
به سرو گفت کسی میوه‌ای نمی‌آری
جواب داد که آزادگان تهی‌دست‌اند
یا باز هم استاد سخن در باب دوم گلستان، دلیل آواز پرندگان را ستایش کردن پروردگار می‌داند:
یاد دارم که شبی در کاروانی همه شب رفته بودم و سحر در کنار بیشه‌ای خفته. شوریده‌ای که در آن سفر همراه ما بود نعره‌ای برآورد و راه بیابان گرفت و یک نفس آرام نیافت. چون روز شد گفتمش: آن چه حالت بود؟ گفت: بلبلان را دیدم که به نالش درآمده بودند از درخت و کبکان از کوه و غوکان در آب و بهایم از بیشه. اندیشه کردم که مروت نباشد همه در تسبیح و من به غفلت خفته.
دوش مرغی به صبح می‌نالید
عقل و صبرم ببرد و طاقت و هوش
یکی از دوستان مخلص را
مگر آواز من رسید به گوش
گفت باور نداشتم که تو را
بانگ مرغی چنین کند مدهوش
گفتم این شرط آدمیت نیست
مرغ تسبیح‌گوی و من خاموش
چگونه حسن تعلیل را تشخیص دهیم؟
دانستن تعریف حسن تعلیل و مطالعه مثال‌های فراوان برای تشخیص حسن تعلیل کافی است. یکی از راه‌های یادگیری آرایه حسن تعلیل این است که خودتان برای پدیده‌های طبیعی دلیلی شاعرانه بیاورید. مثلاً اگر آسمان ابری بود، به‌جای دلایل منطقی به دلایل هنری و غیرواقعی فکر کنید.
برای تشخص حسن تعلیل کافی است دنبال دلیلی در شعر باشید که با عقل جور در نمی‌آید و مبتنی بر واقعیت نیست.
مثال‌هایی از آرایه حسن تعلیل
در این بخش، مثال‌هایی از آرایه حسن تعلیل را بررسی می‌کنیم.
۱. به بیت زیر از قیصر امین‌پور دقت کنید:
تویی بهانه آن ابرها که می‌گریند
بیا که صاف شود این هوای بارانی
شاعر در این بیت، می‌گوید که معشوق دلیل بارانی شودن هواست، زیرا ابرها از دلتنگی او گریه می‌کنند و اشکشان از آسمان به زمین می‌افتد. همان‌طور که می‌دانیم، چنین چیزی غیرواقعی است، زیرا دلیل بارش باران عوامل آب‌وهوایی است. اما شاعر در اینجا دلیل بارندگی را دلتنگی و گریه ابرها برای معشوق بیان می‌کند.
۲. بیت زیر از حافظ را ببینید:
تنور لاله چنان برفروخت باد بهار
که غنچه غرق عرق گشت و گل به جوش آمد
شاعر در این بیت، به‌زیبایی، عرق کردن و غنچه و جوش گل را از گرمای تنور لاله دانسه که باد بهاری آن را برافروخته است.
۳. به بیت زیر از خواجوی کرمانی دقت کنید:
خاک بغداد به مرگ خلفا می‌گرید
ورنه این شط روان چیست که در بغدادست
خواجو در این بیت، دلیل جاری بودن رود دجله در بغداد را گریه کردن خاک بغداد برای مرگ خلفا می‌پندارد که چنان اشک ریخته‌اند که دجله پرآب گشته است.
۴. بیت زیبای زیر از سعدی را بخوانید:
جز دیده هیچ دوست ندیدم که سعی کرد
تا زعفران چهره من لاله‌گون شود
حسن تعلیل زیبایی بیان می‌کند سعدی و آن اینکه علت گریه کردن و اشک خون ریختن را مهربانی و دلداری چشم دانسته است.
۵. صائب در بیت زیر، دلیل داغ بودن آفتاب را صفای سینه خود بیان می‌کند:
از صفای سینه ما گر چه داغ است آفتاب
در میان زنگیان آیینه تاریم ما
۶. عراقی در بیت زیر دلیل گریه و اشک فراوان خود را این موضوع بیان می‌کند که در اشکش عکس روی یارش را می‌بیند:
چو اندر آب عکس یار خوشتر میشود پیدا
از آن روز آب در چشمم مگر بسیار می‌آید
۷. خواجوی کرمانی در بیت زیر می‌گوید که علت سرخ بودن دامنه کوه، ریخته شدن خون دل فرهاد است:
گر پر از لاله سیراب بود دامن کوه
مرو از راه که آن خون دل فرهادست
۸. امیر معزی در ابیات زیر زلف معشوق را مانند شب و رخ او را چون بهار می‌داند و این‌ها را دلیل کوتاه بودن زلف او می‌داند. همان‌گونه که می‌دانیم، شب در بهار کوتاه است:
آن زلف مشک‌بار بر آن روی چون بهار
گر کوته است کوتهی از وی عجب مدار
شب در بهار، روی نهد سوی کوتهی
وان زلف چون شب آمد و آن روی چون بهار
۹. عنصری در ابیات زیر، دلیل خم ابرو و گوژپشت بودن آن را عاشق شدنش می‌داند. همچنین، دلیل خماری چشم معشوق را این می‌داند که می خورده است:
گرنه مشکل است از چه معنی شد سرزمین یار
مشک بوی و مشک رنگ و مشک سای و مشک بار
ورنگشته است ابرویش عاشق، چرا شد گوژپشت
ورنه می خورده‌ست چشمش از چه باشد در خمار
۱۰. ملک‌الشعرای بهار در بیت زیر از قصیده معروف دماوندیه، قله دماوند را قلب زمین پنداشته که دلیل برآمدگی‌اش درد بوده است:
تو قلب فسرده زمینی
از درد ورم نموده یک چند
۱۱. در این بیت، حافظ دلیل بارش باران در بهار را گریه‌اش برای بدعهدی ایام و ترحمش بر سمن و سنبل و نسرین می‌داند:
رسم بدعهدی ایام چو دید ابر بهار
گریه‌اش بر سمن و سنبل و نسرین آمد
۱۲. در بیت زیر، سعدی دلیل اینکه در دلش کینه‌ای از کسی ندارد و نمی‌گیرد را این موضوع بیان می‌کند که عشثق و علاقه محبوب در آن است:
دلم خانه مهر یار است و بس
از آن می‌نگنجد در او کین کس
۱۳. سعدی در بیت زیر، دلیل وجود گل انار را این می‌داند که مانند چراغی در آنجا قرار داده شده تا تاریکی حاصل از درختان را روشن کند:
تا نه تاریک بود سایه انبوه درخت
زیر هر برگ چراغی بنهد از گلنار
۱۴. سنایی در این بیت می‌گوید که اگر باران از ابر می‌بارد، به این علت است که از روی لطیف تو شرمسار است و عرق شرمش جاری میشود:
باران همه بر جای عرق می‌چکد از ابر
پیداست که از روی لطیف تو حیا کرد
۱۵. در رباعی زیر از (ابوسعید ابوالخیر یا خیام)، شاعر می‌گوید که دلیل اینکه خروس هنگام سحر می‌خواند، این است که این حقیقت را می‌بیند که روزی دیگر از عمر ما گذشته و ما همچنان بی‌خبریم. این در صورتی است که دلایل طبیعی و غریزی علت این موضوع‌اند:
هنگام سپیده دم خروس سحری
دانی که چرا همی کند نوحه گری
یعنی که نمودند در آیینه صبح
کز عمر شبی گذشت و تو بی‌خبری
سوالات متدوال آرایه حسن تعلیل
در این بخش به برخی از سوالات پر تکرار در زمینه آرایه حسن تعلیل به اختصار پاسخ می‌دهیم.
بهترین راه تشخیص آرایه حسن تعلیل چیست؟
برای تشخص حسن تعلیل کافی است دنبال دلیلی در شعر باشید که با عقل جور در نمی‌آید و مبتنی بر واقعیت نیست.
تفاوت تشبیه و حسن تعلیل در چیست؟
در آرایه حسن تعلیل علتی که بیان میشود علمی و بر مبنای تشبیه نیست، بلکه شاعر با آوردن دلیل شاعرانه در پی قانع کردن خواننده است.
تمرین مربوط به آرایه حسن تعلیل
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «آرایه حسن تعلیل چیست؟»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شامل ۵ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
۱. در کدام گزینه آرایه حسن تعلیل به کار رفته است؟
تویی بهـــــانۀ آن ابرها کــه می‌گـریند / بیا که صــاف شود ایــن هــوای بــارانی
در کارگاه عشق است تدبیر عقل بی کار/ طــوفان نـمی‌کند گــوش تـعلیم ناخدا را
در سیاهی می‌توان گل چید ازآب حـیات / گریـه را باشد اثر دامان شــب ها بیشتر
بدار دست ز اصلاح دل چو شد بی درد/ گلی که نیست در او نکهتی گلاب مـکن
۲. در کدام گزینه «حسن تعلیل» دیده نمی‌شود؟
عــجب نیست از خـاک اگــر گل شکفت/ کــــه چـــنــدیـــن گـــل انـــدام در خـــاک خـــفـــت
خورشید فروزنــده شبی پــرده نشین شــد/ کــــامــــد بــــه در از پــــرده مــــه چــــارده تـــــ
اشک غماز من ار سرخ برآمد چه عـجب/ خجل از کــــــردۀ خــود پـرده‌دری نیست که نیست
هرگه به صد کرشمه پــری‌وار بــگذری/ بــــر چشــم خــود فــرشـــتــه کــشد خــاک راه تــو
۳. در کدام گزینه حسن تعلیل به کار رفته است؟
آمد بهار عاشقان، معشوق گل رخسار کو / بر بیدلان شد باغ ها، آخر بگو دلدار کو
نــیــــایــش در دل خــســـرو اثــــر کــــرد/ دلــش را چــون فلــک زیر و زبـر کــرد
در این چـمن که ز پیری خمیده شد کــمرم / ز شاخ‌‌های بقا بعد از این چه بهره بـرم
خمیده پشت از آن گشتند پیران جهان دیـده / که اندر خــاک می‌جویند ایام جــوانی را
۴. در کدام گزینه حسن تعلیل دیده میشود؟
پسته، دهن‌بسته زان بود کـه نـدارد/ چــربی و شیرینی زبــان کــه تــو داری
در نظرم آفتــاب ســایه نشین اســت / زیــر کــله روی دل سـتان کــه تو داری
هرگز نبود سرو به بالا که تو داری/ یا مــه به صــفای رخ زیبا کــه تو داری
بسیار بود سـرو روان و گــل خندان/ لیکن نه بدین صورت و بالا که تو داری
۵. در کدام گزینه حسن تعلیل به کار نرفته است؟
تــا چشــم بشــر نبــیندت روی / بـنــهــفتــه بــه ابــر چــهر دل بــنــد
ای روشن خدا / چاه از آن زمان که تو در آن گریستی جوشان است
از آن مرد دانا دهان دوخته است / که بیند که شمع از زبان سوخت ست
کدام وام دار ترید / دین به تو یا تو بدان/هیچ دینی نیست که وام دار تو نیست
جمع‌بندی
در این آموزش از مجله فرادرس، با آرایه حسن تعلیل آشنا شدیم. همچنین، مثال‌های متنوعی از این آرایه ادبی را بررسی کردیم.
سوالی بنده بود از حسن تعدیل
به صد مفهوم زیبا گشت تبدیل
عالی بود
عالی بود خیلی ممنون ،هم توضیح و هم مثال های خوبی بود فقط تعداد کمی از مثال ها برای دبیرستانی کمی سخت بود که میتونیم به عنوان مثال سخت ازشون یادکنیم
کاربردی و مفید ممنون
خیال خال تو با خود به خاک خواهم برد /ک تا ز بوی تو خاکم شود عنبیر آمیز
این بیت حسن تعلیل داره ؟؟
ممنون
ممنونم مفید و قابل فهم بود.
سپاس از شما که انقدر دقیق و واضح توضیح دادین این آرایه رو🌹