فرادرسسجع چیست و انواع آن چه هستند؟ — ادبیات به زبان ساده
در آموزش‌های قبلی مجله فرادرس، با آرایه‌های ادبی آشنا شدیم. دیدیم که این آرایه‌ها به دو دسته لفظی و معنوی دسته‌بندی شده‌اند. پیش‌تر، در مطلبی به یکی از آرایه‌های لفظی به نام واج‌آرایی پرداختیم. در این آموزش به این پرسش پاسخ می‌دهیم که آرایه لفظی سجع چیست و چه انواعی دارد. همچنین، مثال‌های متنوعی را از این آرایه بررسی می‌کنیم.
سجع چیست ؟
«سَجع» واژه‌ای عربی و به معنی سخن با قافیه گفتن است و همچنین در قدیم بانگ کبوتر است. کلامی را که در آن سجع به کار رفته باشد را مسجع می‌گویند. ممصدر آن نیز تسجیع است به معنی آهنگین سخن گفتن.
سجع را می‌توان در سطح دو یا چند کلمه موجود در یک جمله و یا در دو یا چند جمله موجود در کلام به کار برد. در ادامه، این دو گونه و انواع آنها را معرفی می‌کنیم.
سجع بین کلمات
در یک جمله، سجع می‌تواند بین دو یا چند کلمه باشد. این نوع سجع بین کلمات سه نوع دارد: سجع متوازی، سجع مطرّف و سجع متوازن.
سجع متوازی
اول اینکه باید به خاطر داشته باشید که تعداد هجاهای کلمات و نوع آنها (کوتاهی و بلندی) در سجع متوازی با هم برابر است. دوم اینکه سجع متوازی یکی از این دو ویژگی را دارد:
- تفاوت اولین صامت در واژه‌های تک‌هجایی، مثلاً باز و ساز.
- تفاوت نخستین صامت هجای قافیه (هجایی که دربردارنده آخرین حرف اصلی قافیه است)، مثلاً گسست (گُ + سست) و شکست (شِ + کست).
نکته مهمی که باید به آن توجه کنید این است که ما در صنایع لفظی به شکل نوشتار کاری نداریم و آنچه اهمیت دارد، تلفظ است. برای مثال، در بیت زیر از حافظ، بین «تارِ» و «چاره» سجع متوازی برقرار است:
زلفت هزار دل به یکی تارِ مو ببست
راه هزار چاره گر از چار سو ببست
نکته جالبی که دانستن آن خالی از لطف نیست، این است که اگر دو سجع متوازی در جمله‌ای در کنار یکدیگر بیایند، صنعت ازدواج به وجود می‌آید، مانند بیت زیر از سعدی:
شبی و شمعی و جمعی چه خوش بود تا روز
نظر به روی تو کوری چشم اعدا را
سجع مطرف
مُطَرَّف در لغت به معنی طرفدار است و همانگونه که از نامش برمیآید، در آن، طرف اول یکی از واژهها از طرف اول واژه دیگر بزرگتر است.
سجع مطرف دو گونه دارد:
- تعداد هجاهای دو واژه متفاوت است. معمولاً یکی از واژهها تک‌هجایی و دیگری دوهجایی است و صامت ابتدایی هجای قافیه متغیر است. مثلاً در دو واژه «بست» و «شکست»، تعداد هجای اولی یکی و تعداد هجاهای دومی دوتاست.
- تعداد هجاها برابر است، اما کمیت (کوتاهی و بلندی) هجاهای قافیه متفاوت است. برای مثال، دو کلمه «جدا» و «رؤیا» دو هجا دارند، اما در کلمه اول هجای اول بلند و در واژه دوم، هجای اول کوتاه است.
سجع متوازن
در سجع متوازن، واژهها، هم از نظر تعداد و هم کیفیت (کوتاهی و بلندی) مساوی هستند. اما هجایی از آنها که دربردارنده آخرین حرف اصلی قافیه (واک رَوی) است، متفاوت است و به بیان دیگر، واک روی آنها تفاوت دارد. صامت اولین هجای قافیه نیز می‌تواند متغیر باشد یا نباشد. مثلاً گشایش و ستایش یا کار و کام سجع متوازن دارند.
خلاصه تشخیص انواع سجع
برای تشخیص نوع سجع، می‌توانیم موارد زیر را به خاطر بسپاریم:
- سجع متوازی: وزن و رَوی یکسان
- سجع متوازن: وزن یکسان و رَوی متفاوت
- سجع مطرّف: وزن متفاوت و رَوی یکسان
در تعارف بالا، رَوی و وزن به صورت زیر تعریف می‌شوند:
- رَوی: آخرين حرف اصلی قافيه
- وزن: تساوی تعداد و کمیت (بلندی و کوتاهی) هحاهای کلمات
نکته: از آنجا که زبان عربی یک زبان قالبی است و در آن، تمام کلماتی که قالب یکسانی دارند، سجع متوازن یا متوازی‌اند، این زبان مناسب‌ترین برای سجع است. سجع در قرآن نیز بسیار برجسته است.
سجع بین جملات
گاهی به جای دو یا چند کلمه، دو یا چند جمله با هم هماهنگی دارند و آرایه سجع را می‌سازند. سجع بین جملات را به گونه‌های ترصیع، موازنه، تضمین‌المزدوج و مزدوج تقسیم کرده‌اند. در ادامه این انواع را شرح می‌دهیم.
ترصیع
ترصیع زمانی در کلام برقرار است که بین کلمات نظیر به نظیر حداقل دو جمله سجع متوازی وجود داشته باشد. کلامی را که در آن آرایه ترصیع به کار رفته باشد، مرصّع، به معنی جواهرنشان، می‌گویند. در ترصیع گاهی سجع متوازن به جای سجع توازی بین کلمات آخر مصراع‌های یک بیت جایز است.
در بیت‌های زیر از قصیده رشید وطواط آرایه ترصیع به کار رفته است:
ای منور به تو نجوم جمال
وی مقرر به تو رسوم کمال
بوستانی است صدر تو ز نعیم
و آسمانی است قدر تو ز جلال
خدمت تو معوّل دوست
حضرت تو مقبّل اقبال
همچو اسکندری به یمن بقا
همچو پیغمبری به حسن خصال
سیرت تو خزانه الطاف
نعمت تو نشانه‌ی آمال
شد مزین به تو مقام و محل
شد مبین به تو حرام و حلال
موازنه
موازنه یا مماثله نوعی از تسجیع بین جملات است که در آن، بین کلمات نظیر به نظیر حداقل دو جمله، سجع متوازن برقرار باشد.
در دو بیت زیر از رشید وطواط آرایه موازنه به کار رفته است:
آنکه مالِ خزاینِ گیتی
نیست با جودِ دستِ او بسیار
وآنکه کشفِ سَرایرِ گردون
نیست در پیشِ طبعِ او دشوار
در موازنه، علاوه بر سجع متوازن، از سجع متوازی نیز استفاده می‌شود و استفاده از مخلوطی از آنها رایج است.
ابیات زیر از یکی از قصیده‌های مسعود سعد سلمان نمونه‌ای از موازنه است:
نظمی به کامم اندر چون باده لطیف
خطی به دستم اندر چون زلف دل‌ربای
از رنج تن تمام نیارم نهاد پی
وز درد دل تمام نیارم کشید وای
گردون چه خواهد از من بیچاره ضعیف
گیتی چه خواهد از من درمانده گدای
گر شیر شرزه نیستی ای فضل کم شکر
ور مار گرزه نیستی ای عقل کم گزای
ای محنت ار نه کوه شدی ساعتی برو
وی دولت ار نه باد شدی لحظه‌ای بپای
ای تن جزع مکن که مجازی است این جهان
وی دل غمین مشو که سپنجی است این سرای
ای بی‌هنر زمانه مرا پاک در نورد
وی کور دل سپهر مرا نیک برگرای
از بهر زخم گاه چو سیمم همی گداز
وز بهر حبس گاه چو مارم همی فسای
ای اژدهای چرخ دلم بیشتر بخور
وی آسیای نحس تنم نیک‌تر بسای
تضمین‌المزدوج
تضمین‌المزدوج یا اعنات‌القرینه به هماهنگ کردن دو یا چند جمله توسط رعایت قافیه در فعل آخر دو جمله و تقابل انواع سجع در حشو دو جمله اطلاق می‌شود. بدین صورت، سجع موجب می‌شود بخش‌های قرینه هم در هر جمله به وجود آید. کلام زیر از مدارج‌البلاغه مثالی از این تسجیع است:
فلان به‌سیرت گزیده و عادت پسندیده، معروف است و به‌خدمتکاری دولت و طاعت‌داری حضرت موصوف [است]
در تضمین‌المزدوج نیازی نیست دو بخش قرینه مساوی هم باشند. همچنین، به جای سجع، کلمات حشو می‌توانند جناس باشند.
گاهی پیش می‌آید که ردیف به جای قافیه دو جمله را به هم ربط می‌دهد. کلام زیر از مقامات حمیدی این موضوع را نشان می‌دهد:
این چه اطناب است و اسهاب و این چه تطویل است و تهویل
در تضمین‌المزدوج سجع‌ها و جناس‌ها در کنار هم هستند و در واقع با هم رابطه‌ای افقی دارند و این سجع اصلی (سجع آخر جملات) است که در محل فعل دو جمله را به هم پیوند می‌دهد، پس ممکن است طول قرینه‌ها مساوی نباشد، اما در ترصیع و موازنه، سجع‌ها در دو جمله در مقابل یکدیگرند و رابطه‌ای عمودی دارند . پس دو جمله از نظر طول مساوی هستند.
مزدوج
مزدوج که به آن قرینه نیز می‌گویند، نوعی تسجیع در سطح جملات است که در آن، دو جمله قرینه، با یک یا دو مورد اختلاف تساوی نسبی هجایی دارند. نثر زیر از گلستان سعدی مثالی از این گونه است:
کارها به صبر بر آید
و
مُستَعجِل به سر در آید
هر که بر زیردستان نبخشاید
به جور زبردستان گرفتار آید
معرفی فیلم آموزش علوم و فنون ادبی (1) - پایه دهم
یکی دیگر از آموزش‌های ادبیات فرادرس، فیلم آموزش علوم و فنون ادبی (1) - پایه دهم است که در ۸ ساعت و ۲۵ دقیقه و در قالب ۱۲ درس تهیه شده است. در درس یکم این آموزش به مبانی تحلیل متن پرداخته شده است. موضوع درس دوم سازه‌ها و عوامل تاثیرگذار در شعر فارسی است. در درس سوم به واج‌آرایی، واژه‌آرایی پرداخته شده است. در درس چهارم تاریخ ادبیات پیش از اسلام و قرن‌های اولیه هجری مورد بررسی قرار گرفته است.
موضوع درس پنجم هماهنگی پاره‌های کلام است. در درس ششم به سجع و انواع آن پرداخته شده است. درس هفتم درباره سبک و سبک‌شناسی (سبک خراسانی) است. وزن شعر فارسی موضوع درس هشتم این فیلم آموزشی است. در درس نهم موازنه و ترصیع معرفی شده است. در درس دهم زبان و ادبیات فارسی در سده‌های پنجم و ششم و ویژگی‌های سبکی آن معرفی شده است. در درس یازدهم به قافیه پرداخته شده است. در نهایت، در درس دوازدهم جناس و انواع آن مورد بررسی قرار گرفته است.
- برای مشاهده فیلم آموزش علوم و فنون ادبی (1) - پایه دهم + اینجا کلیک کنید.
معرفی فیلم آموزش علوم و فنون ادبی (۲) - پایه یازدهم
یکی از آموزش‌های مرتبط با فنون ادبی فرادرس، آموزش علوم و فنون ادبی (۲) - پایه یازدهم است که در ۷ ساعت و ۱۵ دقیقه و در قالب ۱۲ درس ارائه شده است. در درس یکم این آموزش تاریخ ادبیات فارسی در قرن‌های هفتم، هشتم و نهم بیان شده است. موضوع درس دوم پایه‌های آوایی است. در درس سوم به تشبیه پرداخته شده است. موضوع درس چهارم سبک‌شناسی قرن‌های هفتم، هشتم و نهم (سبک عراقی) است. در درس پنجم بخش یکم پایه‌های آوایی همسان ارائه شده است. موضوع درس ششم مجاز است.
در درس هفتم تاریخ ادبیات فارسی در قرن‌های دهم و یازدهم ارائه شده است. در درس هشتم بخش دوم پایه‌های آوایی همسان معرفی شده است. موضوع درس نهم استعاره است. در درس دهم به سبک‌شناسی قرن‌های دهم و یازدهم (سبک هندی) پرداخته شده است. درس یازدهم پایه‌های آوایی همسان دولختی را مورد بررسی قرار می‌دهد. در نهایت، در درس دوازدهم به موضوع کنایه پرداخته شده است.
- برای مشاهده فیلم آموزش علوم و فنون ادبی (۲) - پایه یازدهم + اینجا کلیک کنید.
سوالات رایج درباره سجع در ادبیات
در این بخش به برخی از سوالات پر تکرار درباره سجع در ادبیات فارسی به اختصار پاسخ می‌دهیم.
مهم‌ترین نکته در تشخیص سجع کدام است؟
در صنایع لفظی به شکل نوشتار کاری نداریم و آنچه اهمیت دارد، تلفظ است.
سجع مطرف چیست؟
مُطَرَّف در لغت به معنی طرفدار است و همانگونه که از نامش برمیآید، در آن، طرف اول یکی از واژهها از طرف اول واژه دیگر بزرگتر است.
تمرین مربوط به سجع در ادبیات
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «سجع چیست و انواع آن چه هستند؟»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شامل ۵ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
۱. در کدام گزینه آرایه سجع وجود ندارد؟
شبی در جریزه کیش مرا به حجره خویش برد.
ملک بی دین باطل است و دین بی ملک ضایع.
محبت را غایت نیست از بهر آنکه محبوب را نهایت نیست.
باران رحمت بی حسابش همه را رسیده و خوان نعمت بی دریغش همه جا کشیده.
۲. در همه گزینه‌ها واژه‌های سجع، آرایه جناس دارند به جز گزینه .....
در آن هم راحت بود، هم آفت، هم وفا بود، هم جفا.
در بدایت بند و چاه بود، در نهایت تخت و گاه بود.
هرکس که روی از معاملت با خلق بتافت، دنیا و آخرت در راه معاملت با حیق بیافت.
پس چون در او این چندین اندوه و طرب بود، در نهاد خود شگفت و عجب بود.
۳. در کدام گزینه سجع متوازن به کار رفته است؟
هنر چشمه زاینده است و دولت پاینده.
هر که را زر در ترازوست، زور در بازوست.
خبری که دانی دلی بیازار، تو خاموش باش تا دیگری بیارد.
گاه از دیدن خط مکتوب منتعش و گاه از ندیدن روی مطلوب مشتعل.
۴. در کدام بیت سجع وجود ندارد؟
ای دلبر و مقصود ما ای قبله و معبود ما / آتش زدی در عود ما، نظاره کن در دود ما
رازدار من تویی ای شمع یار من تویی / غمگسار من تویی من آن تو، تو آن من
ای که دستت می‌رسد کاری بکن / پیش از آن کز تو نیاید هیچ کار
زین وانمودن‌ها برآ، زین نانمودن‌ها گرا / کان کس که داند کیمیا، پنهان کند ز اهل طلب
۵. کدام گزینه سجع ندارد؟
اگر او خود در عرب نیست، اولادش در عجم هست.
هر عضوش مبدا کمال اصلی است و هر جزوش منشا خواص کلی.
حسن لکش، عادت ناز گرفت و عشق سرکش جانب نیاز.
مردمان را عیب نهانی آشکار مکن که مر ایشان را رسوا کنی و خود را بی ظرفیت.
جمع‌بندی
در این مطلب از مجله فرادرس درباره سجع و انواع آن مطالبی یاد گرفتیم. فهمیدیم که با قافیه سخت گرفتن همان سجع است که در آن تنها شیوه تلفظ کلامی مدنظر است نه شکل نوشتاری کلمات. سه نوع سجع متوازی، مطرف و متوازن در ادبیات فارسی وجود دارد که هر یک از آنها به چند دسته دیگر تقسیم می‌شود. انواع این دسته‌ها را مثال‌های مربوط به آنها بررسی کردیم.
پاراگراف دوم جمله دوم کلمه دومی به جای قدیم “قددیم ” نوشته شده است.
با سلام؛
از توجه و بازخورد شما بسیار سپاس‌گزاریم. متن بازبینی و اصلاح شد.
با تشکر از همراهی شما با مجله فرادرس
با سلام و تشکر فراوان
واقعا استفاده کردم
چرا بین گشایش و ستایش سجع متوازن در نظر گرفتید؟
مگه سجع مطرّف نیست؟
بنظرم اینجا سجع متوازی باشه،که اشتباها متوازن گرفته شده!