سجع چیست و انواع سجع کدامند؟ – به زبان ساده با مثال و تمرین

سجع یک واژه عربی است که معنای آواز کبوتر می‌دهد. در ادبیات فارسی، آرایه‌ای ادبی است و در جایی وجود دارد که در جمله‌های یک نثر یا نظم (شعر) از کلمات هم‌وزن یا هم‌قافیه (یا هر دو) استفاده شود. مانند عبارت «الهی نام تو ما را جواز، مهر تو ما را جهاز» از خواجه عبدالله انصاری که در آن، کلمه‌های «جواز» و «جهاز» هم‌وزن و قافیه هستند. در واقع، سجع همان کار قافیه را در نثر انجام می‌دهد و به همین دلیل نیز، نثرهای مسجّع، آهنگین و شعرگونه هستند. در این مطلب از مجله فرادرس با مثال‌های زیادی یاد می‌گیریم که سجع چیست و انواع و روش‌های تشخیص آن و تفاوتش با جناس را نیز بررسی می‌کنیم. در انتها نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم.

سجع چیست؟

سجع، آوردن واژه‌های هم‌وزن و هم‌قافیه یا یکی از این‌ها در یک نثر یا یک شعر است. این واژه‌های هم‌وزن و هم‌قافیه در هرجایی از نثر یا متن که به کار بروند، سجع هستند اما در شعر، تنها در صورتی سجع هستند که در انتهای مصرع قرار نگرفته باشند، زیرا در آن صورت، قافیه یا ردیف هستند. برای مثال در بیت زیر، میان کلمه‌های «عَرَب» و «طَرَب» که هم‌وزن و هم‌قافیه هستند، سجع برقرار است.

برای یادگیری بهتر سجع و انواع آن، از فیلم آموزش رایگان آموزش سجع در علوم و فنون پایه دهم فرادرس استفاده کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

مثال سجع

در این بخش، مثال‌هایی از سجع را در نظم و نثر بررسی می‌کنیم و در ادامه این مطلب با انواع مختلف سجع نیز آشنا می‌شویم.

نکته: در صنایع لفظی ادبی، به شکل نوشتاری واژه‌ها توجه نمی‌کنیم و آنچه اهمیت دارد، خوانش و تلفظ کلمه‌ها است. برای مثال کلمه‌های «دارِ» و «چاره» می‌توانند در یک شعر یا نثر به کار بروند و آن را مسجع کنند زیرا شکل گفتاری و تلفظ آن‌ها به صورت «دارِ» و «چارِ» است پس وزن و قافیه یکسانی دارند.

انواع سجع

تا اینجا یاد گرفتیم سجع چیست اما سجع‌‌ها متناسب با اینکه تعداد و کیفیت هجاهایشان چگونه باشد یا چگونه در چند جمله به کار رفته باشند، به انواعی تقسیم می‌شوند. در ادامه این مطلب، هرکدام از انواع سجع را به‌طور جداگانه و با مثال بررسی می‌کنیم اما می‌خواهیم در این بخش به طور خلاصه با انواع آن آشنا شوید پس انواع مختلف سجع را در فهرست زیر آورده‌ایم:

• سجع متوازی
• سجع مطرف
• سجع متوازن
• آرایه ترصیع
• موازنه
• تضمین المزدوج
• مزدوج

در ادامه، توضیحی کوتاه از هرکدام از مواد بالا را به همراه یک مثال، در یک جدول قرار داده‌ایم و در بخش‌های بعدی همین مطلب، هرکدام از آن‌ها را به طور مفصل و با مثال‌های بیشتری توضیح می‌دهیم. پیش از آن، پیشنهاد می‌کنیم که برای یادگیری بیشتر آرایه سجع و انواع آن از فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم فرادرس استفاده کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

جدول انواع سجع با مثال

در جدول زیر، برای هرکدام از انواع سجع، یک توضیح خلاصه و یک مثال، قرار داده‌ایم.

نکته: توجه کنید که منظور از برابری وزن واژه‌ها، برابری تعداد و کیفیت (بلندی و کوتاهی) هجاهای واژه‌ها است. در ادامه مطلب، نحوه تشخیص کمیت و کیفیت هجاها را توضیح خواهیم داد.

یادگیری سجع در فارسی دهم

تا اینجا یاد گرفتیم سجع چیست و دانستیم که این آرایه ادبی انواع مختلفی دارد که برای یادگیری آن‌ها باید با مباحث پایه‌ای زبان و ادبیات فارسی، مانند شناخت واژه و واج‌های صامت و مصوت و بلندی و کوتاهی هجاهای کلمه‌های فارسی آشنا باشیم. علاوه بر آن، شناخت قواعد دستوری چون تشخیص جمله و اجزایش نیز برای تشخیص سجع در جمله‌های موجود در نثر و نظم فارسی، لازم است. پس در این بخش از مطلب، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس در موضوع ادبیات را برایتان آورده‌ایم تا با استفاده از آن‌ها، یادگیری خودتان در این زمینه را کامل کنید.

• فیلم‌ آموزش رایگان سجع در فارسی فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس
• فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم فرادرس
• فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ پایه یازدهم فرادرس
• فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۳ پایه دوازدهم فرادرس
• فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی در زبان فارسی فرادرس

فیلم‌های آموزشی زیر نیز، همراه با نمونه سؤال و حل آن‌ها هستند:

• فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم فرادرس
• فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ پایه یازدهم فرادرس
• فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۳ پایه دوازدهم فرادرس

همچنین برای یادگیری کامل‌تر مباحث مختلف درس ادبیات فارسی و علوم و فنون ادبی و دیگر درس‌های خود، می‌توانید از مجموعه آموزش‌های زیر استفاده کنید.

• مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس
• مجموعه فیلم‌های آموزش علوم انسانی دوره متوسطه فرادرس

حالا که دانستیم سجع چیست، در ادامه مطلب به بررسی انواع سجع در سطح کلمه و در سطح جمله‌ها می‌پردازیم.

انواع سجع در سطح کلمه

کلمه‌های مختلفی که با آمدن در یک جمله، آرایه سجع را شکل می‌دهند، از نظر تعداد هجا‌هایشان یا یا بلندی و کوتاهی آن‌ها و هم‌چنین هم قافیه بودن یا نبودن، با هم تفاوت دارند. بر همین اساس نیز واژه‌های سازنده سجع در یک جمله، به سه نوع زیر تقسیم می‌شوند:

• متوازی
• مطرف
• متوازن

در ادامه به طور کامل توضیح می‌دهیم که منظور از این انواع سجع چیست و مثال‌هایی از آن‌ها را با هم بررسی می‌کنیم اما پیش از آن‌، پیشنهاد می‌کنیم که با تماشای فیلم آموزش رایگان آموزش سجع و انواع آن در علوم و فنون فرادرس، این مطلب را بهتر یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

بررسی کمیت و کیفیت هجا

منظور از هجا، همان بخش‌های یک واژه است و بخش کردن واژه‌ها را در اولین سال‌های حضور در مدرسه یاد گرفتیم. منظور از کوتاهی و بلندی هجا‌ها نیز، وجود صامت‌ها (حروف الفبا) و مصوت‌های کوتاه (-َ، -ِ، -ُ) و بلند (آ، او، ای) در آن‌ها است. در جدول زیر، تعداد و کیفیت (کوتاهی و بلندی) هجای چند واژه را بررسی می‌کنیم تا بتوانیم انواع سجع‌ها را نیز یاد بگیریم.

در مطلب زیر از مجله فرادرس درباره واج‌های فارسی و نحوه شمارش آن‌ها توضیح داده‌ایم:

جدول هجای کوتاه و بلند و کشیده

در جدول زیر با مثال، مشخص کرده‌ایم که صامت‌ها و مصوت‌های بلند و کوتاه طبق چه چینشی، هجای کوتاه و بلند می‌سازند.

نکته: هجای کشیده را در مبحث سجع، می‌توانیم معادل هجای بلند بدانیم.

حالا که دانستیم سجع چیست و یاد گرفتیم که چگونه باید هجاهای کلمه‌ها را از نظر تعداد و کیفیت بررسی کنیم، در ادامه این بخش به معرفی و توضیح انواع سجع متوازی، مطرف و متوازن می‌پردازیم.

سجع متوازی

در سجع متوازی، واژه‌های مسجع باید هم از نظر تعداد هجا و هم از نظر کیفیت هجا (کوتاهی و بلندی) با هم یکسان باشند و هم حروف آخر آن‌ها یکسان باشد. برای مثال، کلمه‌های «ساز و ناز» و «آواز و آغاز» می‌توانند سجع متوازی بسازند. در مثال‌های زیر، تعداد و کیفیت هجاهای چند جمله مسجع نمونه را بررسی کرده‌ایم تا این نوع سجع را بهتر بشناسید.

مثال ۱

در جدول زیر، تعداد و کیفیت هجاهای دو کلمه «ستاره» و «نظاره» که سجع متوازی ساخته‌اند را مشخص کرده‌ایم. همانطور که می‌بینید تعداد و کوتاهی و بلندی هجاهای این واژه‌ها با هم برابر است.

نکته: باید دقت کنید که مهم نیست که صامت، کدام‌یک از حروف فارسی است و همچنین اهمیتی ندارد که کدام‌یک از مصوت‌های کوتاه (-َ، -ِ، -ُ) یا کدام‌یک از مصوت‌های بلند (آ، او، ای) در ساختمان واژه وجود دارند. پس باید بدانیم که همه صامت‌ها با هم، همه مصوت‌های کوتاه با هم و همه مصوت‌های بلند نیز با هم برابر هستند.

مثال ۲

در جدول زیر نیز، سجع متوازی را در عبارتی از سعدی بررسی کرده‌ایم.

سجع مطرف

در سجع مطرف، یا تعداد هجاهای یکی از کلمه‌های سازنده سجع، بیشتر از تعداد هجاهای کلمه دیگر است یا کوتاهی و بلندی هجاهای دو کلمه، با هم تفاوت دارد. پس فقط حروف انتهایی آن‌ها با هم یکی است. برای مثال دو کلمه «رفت» و «شکست» سجع مطرف دارند زیرا هم‌وزن و هم‌قافیه هستند اما کلمه اول یک هجا و کلمه دوم، دو هجا دارد. واژه‌های «غایت» و «نهایت» نیز سجع مطرف می‌سازند زیرا هر دو، دو هجا دارند اما هجای اول واژه اول، بلند و هجای اول واژه دوم، کوتاه است. در ادامه، نمونه‌هایی از سجع مطرف را بررسی می‌کنیم.

مثال ۱

در جدول زیر، کلمه‌های «غایت» و «محبت» سجع مطرف ساخته‌اند زیرا حروف آخر آن‌ها یکسان است اما تعداد و کوتاهی و بلندی هجاهایشان یکسان نیست.

مثال ۲

در مثال زیر نیز، بین دو کلمه «مسجود» و «سجود» سجع مطرف برقرار است زیرا حروف آخر آن‌ها یکی است و هر دو نیز دو هجا دارند اما هجای بخش اولِ کلمه اول، بلند است. جدول زیر را ببینید.

سجع متوازن

اگر دو کلمه در یک نثر یا نظم، از نظر تعداد و کوتاهی و بلندی هجا با هم برابر باشند اما حروف آخر یکسانی نداشته باشند، سجع متوازن می‌سازند. یعنی فقط هم‌وزن هستند. مانند دو کلمه «صادر» و ««باطل» که حروف آخرشان یکسان نیست اما هر دو از دو هجای بلند ساخته شده‌اند. در ادامه نمونه‌هایی از این نوع سجع را بررسی می‌کنیم.

مثال ۱

در جدول زیر، علت سجع متوازن ساختن کلمه‌های «علم» و «عقل» را متوجه می‌شوید.

مثال ۲

در جمله زیر نیز، دو کلمه «عالم» و «جاهل» با وجود تفاوت در حروف آخرشان، هم‌وزن هستند یعنی تعداد و کیفیت هجاهایشان با هم برابر است و به این ترتیب، سجع متوازن ساخته‌اند.

انواع سجع در سطح جمله

تا اینجا یاد گرفتیم سجع چیست و انواع سجع در سطح کلمه را نیز بررسی کردیم. اما متناسب با اینکه هرکدام از سجع‌های متوازی، مطرف یا متوازن چگونه در جمله‌ها به کار رفته باشند، انواع مختلفی از سجع به وجود خواهد آمد. انواع سجع در چند جمله را در فهرست زیر آورده‌ایم.

• ترصیع
• موازنه
• تضمین المزدوج
• مزدوج

در ادامه هر کدام از این سجع‌ها را با مثال توضیح می‌دهیم اما پیش از آن، پیشنهاد می‌کنیم که برای یادگیری بهتر سجع و انواع آن، از فیلم آموزش رایگان سجع و انواعش در فارسی فرادرس استفاده کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

ترصیع

اگر در حداقل دو جمله از یک نثر یا شعر، کلمات نظیر به نظیر، سجع متوازی داشته باشند یعنی وزن و حروف آخرشان یکسان باشد، ترصیع به وجود می‌آید. به جمله‌های دارای ترصیع، مرصّع می‌گویند.

مثال

در جدول زیر، کلمه‌های مقابل هم در این بیت را که حروف انتهاییِ یکسانی دارند، از نظر وضعیت هجا بررسی کرده‌ایم تا هم وزنی آن‌ها را درک کنید.

نکته: در بیت بالا، کلمه‌های «به» و «تو» عیناً تکرار شده بودند پس نیازی به بررسی هم‌وزنی آن‌ها نیست. کلمه «جمال» و «کمال» که در انتهای دو مصرع آمده‌اند نیز قافیه هستند و بررسی آن‌ها لازم نیست. در ضمن، استفاده از سجع متوازن به جای سجع متوازی در کلمه‌های آخر هر مصرع مرصّع، ایرادی ندارد.

موازنه

اگر بین کلمه‌های نظیر به نظیر حداقل دو جمله، سجع متوازن وجود داشته باشد، موازنه یا مماثله شکل می‌گیرد. اگر سجع‌های متوازی و متوازن به صورت مخلوط در دو یا چند جمله استفاده شوند نیز موازنه پیش می‌آید.

مثال

در جدول زیر، نمونه‌ای از موازنه را بررسی کرده‌ایم.

تضمین المزدوج

اگر فعل‌های موجود در انتهای دو یا چند جمله، هم‌قافیه باشند، تضمین المزدوج یا اعنات القرینه وجود دارد. البته ممکن است در بخش‌های دیگری از جمله نیز، سجع به کار رفته باشد اما مانند موازنه و ترصیع، به صورت نظیر به نظیر و قرینه نیستند. در اینجا نمونه‌ای از تضمین المزدوج را با هم بررسی می‌کنیم.

مثال ۱

دو فعل «بدیدند» و «بپسندیدند» وزن یکسانی ندارند اما هم‌قافیه هستند و در انتهای دو جمله قرار گرفته‌اند و به‌این ترتیب، یک تضمین المزدوج ساخته‌اند.

مثال ۲

در مثال زیر، فعل‌های «بدادند» و «نهادند» هم‌قافیه هستند و در انتهای این دو جمله آمده‌اند پس تضمین المزدوج ساخته‌اند.

مثال ۳

در عبارت زیر نیز، دو فعل جمله یعنی «وابستم» و «پرستم» هم‌قافیه هستند و تضمین المزدوج را به وجود آورده‌اند.

مزدوج

مزدوج یا قرینه، نوعی ایجاد سجع میان چند جمله است که در آن، دو جمله قرینه با چند اختلاف، با یکدیگر تساوی نسبی هجایی دارند. یعنی سجع‌ها به طور کامل به صورت نظیر به نظیر و قرینه قرار نگرفته‌اند.

مثال

در جدول زیر، سجع مزدوج را در دو جمله از «گلستان» سعدی، بررسی کرده‌ایم.

تفاوت سجع و جناس

حالا که یاد گرفتیم سجع چیست و انواع مختلف آن را در سطح کلمه و جمله بررسی کردیم، باید به بررسی تفاوت سجع با جناس نیز بپردازیم. جناس نیز آرایه‌ای ادبی است که در آن یا دو کلمه که شکل ظاهری یکسان و معنای متفاوتی دارند در یک جمله از نثر یا بیت قرار می‌گیرند و یا در حرکت «-َ، -ِ، -ُ» با هم تفاوت دارند یا یکی از آن‌ها یک حرف متفاوت یا یک حرف بیشتر از دیگری دارد. در جدول زیر، انواع جناس را با مثالی برای هرکدام از آن‌ها آورده‌ایم.

پیشنهاد می‌کنیم با تماشای فیلم آموزش رایگان درس دهم از ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس، با روش شناسایی جناس و انواعش، بیشتر آشنا شوید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورد‌ه‌ایم.

جدول انواع جناس با توضیح

در جدول زیر، جناس همسان (تام) و انواع جناس ناقص را توضیح داده‌ایم و برای هرکدام مثالی نیز قرار داده‌ایم.

بررسی تفاوت جناس و سجع

همانطور که در جدول بالا دیدید، کلمه‌هایی که با هم جناس می‌سازند، کاملاً مشابه هستند و بیشترین حالت تفاوت آن‌ها با یکدیگر این است که یکی از آن‌ها یک حرف بیشتر از دیگری داشته باشد. اما در مبحث سجع، آنچه اهمیت دارد هم‌قافیه بودن یا هم‌وزن بودن کلمه‌ها با یکدیگر است.

برای مثال دو کلمه «سوزن» و «سوزان» نه وزن یکسانی دارند و نه حروف آخر آن‌ها با هم یکی است پس سجع نمی‌سازند. اما اگر این دو کلمه در نثر یا نظمی با هم به کار بروند، جناس می‌سازند. پس بین دو یا چند کلمه می‌تواند هم جناس و هم سجع وجود داشته باشد اما این دو آرایه لزوماً یکی نیستند.

در جدول زیر، موارد مهمی که برای وجود سجع یا جناس، الزامی است را آورده‌ایم و وضعیت این دو آرایه را نسبت به داشتن یا نداشتن این موارد، مقایسه کرده‌ایم.

تشخیص سجع

تا اینجا یاد گرفتیم سجع چیست و انواع سجع را با مثال بررسی کردیم و توضیح دادیم که برای ساخت هر نوعی از سجع، وجود چه شرایطی لازم است. اما در این بخش نیز توضیحی کوتاه از هرکدام از انواع سجع در سطح کلمه و سطح جمله قرار داده‌ایم تا بتوانید آن‌ها را به راحتی با هم مقایسه کنید و در نثر و نظم فارسی، تشخیص بدهید که نوع سجع چیست.

نکته: ارزش موسیقایی سجع متوازی از همه انواع سجع، بیشتر و ارزش موسیقایی سجع متوازن از همه انواع آن کمتر است.

نمونه سؤال سجع

حالا که یاد گرفتیم سجع چیست و انواع آن را نیز شناختیم، می‌توانید به سؤال‌های چهارگزینه‌ای زیر پاسخ بدهید. کافی است روی گزینه درست مورد نظر خود کلیک کنید و سپس با زدن گزینه «مشاهده جواب» پاسخ درست را می‌بینید. با ثبت هر جواب درست، یک امتیاز به دست می‌آوردید که بعد از پاسخ دادن به تمام سؤال‌ها و با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون» امتیاز خود را خواهید دید.