استعاره چیست و چه انواعی دارد؟ — به زبان ساده و با مثال

در آموزش‌های قبلی مجله فرادرس، با آرایه‌های ادبی آشنا شدیم. در آن آموزش گفتیم که این آرایه‌ها را معمولاً می‌توان به دو دسته لفظی و معنوی دسته‌بندی کرد. همچنین، با برخی از آرایه‌های ادبی از قبیل سجع، واج‌آرایی و جناس پرداختیم. در این آموزش به این پرسش پاسخ می‌دهیم که آرایه استعاره چیست و چه انواعی دارد. همچنین، مثال‌های متنوعی از این آرایه را بررسی می‌کنیم.

استعاره چیست ؟

استعاره یا به عبارت بهتر، استعارت، واژه‌ای عربی به معنی به عاریت خواستن چیزی است. طبق تعریف فرهنگستان زبان و ادب فارسی، استعاره معادل واژه انگلیسی "Metaphor" و آرایه‌ای زبانی است که در آن واژه یا عبارتی که معمولاً برای دلالت بر شیء یا عملی به‌ کار می‌رود، به شیء یا عملی دیگر اطلاق می‌شود.

پیش‌تر در آموزش «تشبیه در ادبیات چیست ؟ — انواع و ارکان به زبان ساده» با تشبیه آشنا شدیم و گفتیم که تفاوت تشبیه و استعاره در اینجاست که ادعای شباهت در تشبیه به صراحت بیان می‌شود و در استعاره بدون صراحت. این عدم صراحت در قالب حذف یکی از دو رکن مشبه و مشبه‌به ایجاد می‌شود. در آموزش تشبیه گفتیم که تشبیه چهار رکن دارد: مشبه، مشبه‌به، ادات شبه و وجه شبه. استعاره را به نوعی می‌توان تشبیهی دانست که تنها یکی از دو رکن مشبه و مشبه‌به در آن وجود دارند. به این مشبه یا مشبه‌به باقیمانده استعاره می‌گوییم. بنابراین، این جمله درست است که بگوییم «هر استعاره‌ای تشبیه است.»

یک مثال ساده را بیان می‌کنیم. فرض کنید جمله تشبیهی این باشد: چهره‌اش مانند ماه نورانی است. در این جمله مشبه‌به «ماه» است. اما در جمله «ماهش را نشان داد»، ماه استعاره است از صورت شخص. در ادامه، انواع استعاره را معرفی خواهیم کرد و با این آرایه بیشتر آشنا خواهید شد.

آرایه استعاره را می‌توان نوعی مَجاز نیز دانست که واژه‌ای را به علاقه مشابهت به جای واژه دیگر به کار می‌برد. برخی نیز استعاره مصرحه (در ادامه با آن آشنا می‌شویم) را تشبیه فشرده می‌دانند که آن‌قدر خلاصه شده تا تنها مشبه‌به آن باقی مانده است. استعاره، به نوعی، از کاربردی‌ترین و کاراترین ابزارهای بیان تخیل شاعران است.

شاید برایتان جالب باشد که بدانید قدما برای اجزای استعاره اسامی ویژه‌ای پیشنهاد داده‌اند. بدین شکل که به مشبه «مستعارٌله» و به مشبه‌به «مستعارٌمنه» گفته‌اند. همچنین، استعاره را «مستعار» و وجه شبه را «جامع» می‌گویند. ما در ادامه از همان‌ نام‌های ارکان تشبیه استفاده می‌کنیم که رایج‌تر هستند.

اگر بخواهیم مزیت‌های استعاره نسبت به تشبیه را بیان کنیم، می‌توانیم به دو مورد خلاصه و موجز بودن استعاره و ادعای یکسانی آن اشاره کنیم. این در صورتی است که تشبیه ادعای شباهت را بیان می‌کند.

فرض کنید مشبه «الف» و مشبه‌به «ب» باشد.

در دو حالت تشبیه و استعاره خواهیم داشت:

• تشبیه: الف از فلان جنبه شبیه ب است.
• استعاره: الف ب است.

نکته مهمی که درباره آرایه استعاره باید بدانیم، این است که باید قرینه‌ و نشانه‌ای در جمله برای استعاره وجود داشته باشد، زیرا در غیر این صورت استعاره بودن کلمه واضح نمی‌شود. مثلاً فرض کنید شخصی بگوید ماه را دیدم. اگر قرینه‌ و نشانه‌ای وجود نداشته باشد، مخاطب فکر می‌کند ماه آسمان منظور گوینده است. اما اگر مثلاً بگوید ماه را در خانه‌ام دیدم، شنونده چنین در می‌يابد که منظور از ماه شخصی است که در خانه است.

اما انواع آرایه استعاره چیست و چگونه می‌توانیم آن‌ها را تشخیص دهیم. چه در ادامه، دو نوع استعاره را معرفی می‌کنیم که آشنایی با آن‌ها ضروری است.

استعاره مصرحه چیست؟

مصرحه واژه‌ای عربی به معنی آشکار، روشن و صریح است. در استعاره مصرحه فقط مشبه‌به وجود دارد و مشبه حذف شده است. مثلاً سرو استعاره از قد بلند و نرگس استعاره از چشم است. در استعاره مصرحه، مشبه‌به همواره حسی است. منظور از حسی بودن این است که با یکی از حواس پنجگانه چشایی، بینایی، لامسه، شنوایی و بویایی قابل درک باشند. منظور از عقلی امری است که با حواس پنجگانه قابل درک نباشد. در استعاره مصرحه یکی از ویژگی‌ها (ملائمات) مشبه ذکر می‌شود.

اما چگونه تشخیص دهیم که کلمه‌ای که با آن طرفیم، مشبه‌به و استعاره مصرحه است؟ در استعاره مصرحه کلمه در معنای حقیقی خود بیان نمی‌شود. دو جمله زیر را در نظر بگیرید:

1. مروارید در صدف درخشان است.
2. مروارید در دهانش درخشان است.

در جمله اول مروارید در معنای حقیقی به کار رفته و استعاره نیست، اما در جمله دوم معنای حقیقی ندارد و از واژه دهان در می‌یابیم که استعاره از دندان است.

نکته: وقتی استعاره مصرحه داریم، این‌گونه می‌گوییم: «... استعاره از ... است.»

آنچه گفتیم برای شناسایی آرایه استعاره مصرحه کافی است. اما می‌توان خود استعاره مصرحه را به سه دسته تقسیم کرد که در ادامه به معرفی آن‌ها می‌پردازیم.

استعاره مصرحه مجرده

ساختار این استعاره به صورت زیر است:

مشبه‌به + یکی از ویژگی‌ها یا نشانه‌های مشبه

مثالی از استعاره مصرحه مجرده، «سرو خرامان» است که خرامیدن یکی از صفت‌ها و ویژگی‌های مربوط به مشبه (معشوق قدبلند) است که در اینجا نیامده است. واژه «مجرده» مؤنث واژه «مجرد» به معنی خالی و منظور آن خالی از اغراق است. بنابراین، در استعاره مصرحه مجرده که در متون ادبی بسیار به کار رفته، در یکسان فرض کردن مشبه و مشبه‌به اغراق چندانی نشده است.

مثال معروفی از استعاره مصرحه مجرده، مصراع زیر از حافظ است:

سرو چمان من چرا میل چمن نمی‌کند
همدم گل نمی‌شود یاد سمن نمی‌کند

استعاره مصرحه مرشحه

ساختار این نوع استعاره مصرحه به صورت زیر است:

مشبه‌به + ويژگی‌ها یا نشانه‌های مشبه‌به

در این نوع استعاره مصرحه، مشبه‌به را بیان کرده و یکی از ویژگی‌ها و نشانه‌هایش را نیز می‌آوریم. در این نوع استعاره مصرحه، یکسانی به اوج می‌رسد و به همین دلیل است که به آن مرشحه به معنای تقویت‌شده و قوی می‌گویند.

استعاره مرشحه نسبت به سایر استعاره‌ها کمتر یافت می‌شود.

بیت زیر از حافظ، استعاره مرشحه دارد:

از لعل تو گر یابم انگشتری زنهار
صد ملک سلیمانم در زیر نگین باشد

در بیت بالا، لعل استعاره‌ای است از لب و انگشتری و نگین از همراهان و نشانه‌های آن هستند.

استعاره مصرحه مطلقه

ساختار استعاره مصرحه مطلقه به صورت زیر است:

مشبه‌به + یکی از ويژگی‌های مشبه‌به و مشبه

همان‌طور که مشاهده می‌کنید، این نوع استعاره مصرحه به نوعی هم استعاره‌ مجرده و هم مرشحه را در خود دارد و این دو یکدیگر را خنثی می‌کنند و استعاره‌ متعادل می‌شود. به همین دلیل است که به آن استعاره‌ مطلقه به معنی آزاد و رها می‌گویند. این استعاره‌ فراوان‌ترین نوع استعاره‌ و والاتر از استعاره‌ مجرده است.

به شعر زیر از الف. بامداد دقت کنید:

نه
این برف را دیگر
سر باز ایستادن نیست
برفی که بر ابروی و به موی ما می‌نشیند

برف استعاره‌ از پیری است. ابرو و موی سفید از ویژگی‌ها و نشانه‌های پیری هستند و این یعنی مجرده بودن استعاره. همچنین، نشستن و باز ایستادن از ویژگی‌های خود برف است که مرشحه بودن استعاره‌ را نشان می‌دهد. چون هر دو همزمان آمده‌اند، یکی استعاره‌ مصرحه مطلقه داریم. یعنی برف استعاره‌ مصرحه مطلقه از پیری است.

مثال‌های استعاره‌ مصرحه

در این بخش، چند مثال از استعاره‌ مصرحه را بررسی می‌کنیم.

• صنم (بت) استعاره‌ از معشوق است:

دی می‌شد و گفتم صنما عهد به جای آر
گفتا غلطی خواجه در این عهد وفا نیست

• سرو سهی استعاره‌ از اسفندیار است:

خم آورد بالای سرو سهی
از او دور شد دانش و فرّهی

• دو مرغ رها استعاره‌ از بینایی چشمان جانباز:

صبح دو مرغ رها / بی صدا / صحن دو چشمان تو را ترک کرد

• لشکر چین استعاره‌ مصرحه از سبزه‌ها است:

بر گلِ تر، عندلیب گنج فریدون زده است
لشکر چین در بهار، خیمه به هامون زده است

استعاره‌ مکنیه چیست؟

مَکنیه (مؤنثِ مکنی) در لغت به معنی کُنیه‌داده‌شده و کنیه‌دار است. در اصطلاح ادبی، استعاره‌ مکنیه نوعی استعاره‌ است که در آن، مشبه‌به حذف می‌شود، اما یکی از نشانه‌ها و ویژگی‌های مشبه‌به (وجه شبه) می‌آید.

نکته: وقتی استعاره‌ مکنیه داریم، از این عبارت استفاده می‌کنیم: «استعاره مکنیه داریم.»

استعاره‌ مکنیه معمولاً در ساختارهای مشخصی می‌آید که در ادامه، آن‌ها را بیان می‌کنیم.

استعاره مکنیه و منادا

هر منادایی که انسان نباشد، یک استعاره‌ مکنیه و تشخیص است. برای مثال، در بیت زیر از قصیده معروف دماوندیه ملک‌الشعرای بهار، استعاره‌ مکنیه داریم. همان‌طور که می‌بینیم، «کوه»، که غیرانسان است، مورد خطاب واقع شده است:

نی نی، تو نه مشت روزگاری
ای کوه! نیم ز گفته خرسند

نکته: گاهی پیش می‌آید که ظاهراً منادای غیر انسان داریم، اما منظور از آن منادا انسان باشد. در این صورت، همچنان استعاره‌ داریم، اما این استعاره‌ از نوع استعاره‌ مصرحه است.

در مثال زیر، مرغان با اینکه منادا است، اما استعاره‌ مصرحه است از دوستان شاعر که گرفتار بند نیستند:

یاد از این مرغ گرفتار کنید ای مرغان
چون تماشای گل و لاله و شمشاد کنید

استعاره‌ مکنیه و جان‌بخشی

هر کلامی که آرایه تشخیص (جان‌بخشی) داشته باشد، یک استعاره‌ مکنیه است. در چنین جملاتی، نهاد مشبه است و گزاره از ویژگی‌ها و لوازم مشبه‌به.

بیت معروف زیر از مولوی را در نظر بگیرید:

باغ سلام می‌کند، سرو قیام می‌کند
سبزه پیاده می‌رود، غنچه سوار می‌رسد

می‌بینیم که چهار بار از آرایه تشخیص برای باغ، سرو، سبزه و غنچه استفاده شده است. بنابراین، چهار استعاره‌ مکنیه داریم. در این بیت، انسان مشبه‌به است که حذف شده و سلام کردن، قیام کردن، پیاده رفتن و سوار شدن از ویژگی‌ها و لوازم انسان است.

نکته: هر تشخیص یک استعاره‌ کنیه است، اما هر استعاره‌ مکنیه‌ای تشخیص نیست.

اضافه استعاری

هر اضافه استعاری یک استعاره‌ مکنیه است. اگر مضاف از ویژگی‌های انسان باشد، تشخیص نیز داریم. اگر مضاف از ویژگی‌های انسان نباشد، فقط استعاره‌ مکنیه خواهیم داشت.

برای مثال، بیت زیر را در نظر بگیرید:

تا به جایی رسی که می نرسد
پای اوهام و پایه افکار

در بیت بالا، «پای اوهام» و «پایه افکار»، هر دو، استعاره‌ مکنیه هستند که به صورت اضافه استعاری بیان شده‌اند. در ترکیب «پای اوهام»، پا از ویژگی‌ها و مشخصات انسان است و آرایه تشخیص نیز داریم. اما در ترکیب «پایه افکار» چنین نیست و آرایه جان‌بخشی نداریم و فقط استعاره‌ مکنیه داریم.

برای آشنایی با انواع ترکیب‌های اضافه به مطلب «مضاف و مضاف الیه چیست؟ — به زبان ساده» مراجعه کنید.

در اضافه استعاری باید دو نکته را در نظر داشته باشیم:‌

1. کار اصلی بر عهده مضاف‌الیه است نه مضاف.
2. مضاف یک تصور برای مضاف‌الیه است نه واقعیت.

اما چگونه به آسانی اضافه استعاری را از اضافه تشبیهی تشخیص دهیم؟ نکته مهم این است که در اضافه تشبیهی همیشه طرفین تشبیه حاضر هستند، این در حالی است که در اضافه استعاری مشبه‌به حذف شده، اما ویژگی‌های آن وجود دارد.

در بیت زیر، «مس وجود» و «کیمیای عشق» اضافه تشبیهی هستند:

دست از مس وجود چو مردان ره بشوی
تا کیمیای عشق بیابی و زر شوی

در حالی که در این جمله، «دست روزگار» یک اضافه استعاری است: "«دست روزگار» کمر دشمن را شکست."

هر استعاره‌ مکنیه‌ای را می‌توان به اضافه استعاری تبدیل کرد و بالعکس.

 مثال‌های استعاره‌ مکنیه

در ادامه، چند مثال از استعاره مکنیه را بیان می‌کنیم:

• «دوش زمانه» اضافه استعاری (استعاره‌ مکنیه و تشخیص) دارد. همچنین، «خورشید و زمین و آسمان غمگین بود» استعاره‌ مکنیه و تشخیص دارد:

بر دوش زمانه لحظه ها سنگین بود
خورشید و زمین و آسمان غمگین بود

• «باران هنگامه کرده بود» استعاره‌ مکنیه و تشخیص دارد. همچنین، «غرش باد» اضافه استعاری است و استعاره‌ مکنیه دارد (از آنجا که غرش از ویژگی‌های شیر است، تشخیص نداریم):

باران هنگامه کرده بود. غرّش باد، آوازهای خاموشی را افسارگسیخته کرده بود.

• «صبا» منادای غیر انسان است و استعاره‌ مکنیه و تشخیص داریم. «آهوی مشکین مو» نیز استعاره مصرحه است از معشوق:

صبا ای کاش می‌گفتی بدان آهوی مشکین مو
که بعد از رام گردیدن خطا کاری است رم کردن

• «روی ماه زرد شود» استعاره‌ مکنیه و تشخیص است. همچنین، «چشم روز خیره شود» استعاره‌ مکنیه و تشخیص است:

ماه را زرد شود روی چو در وی نگری
روز را خیره شود چشم چو رخ بنمایی

• «مشت زمین» استعاره‌ مکنیه (تشخیص) در قالب اضافه استعاری دارد:

اي مشت زمین بر آسمان شو
بر وی بنواز ضربتی چند

سوالات متداول درباره استعاره و انواع آن

در این بخش به برخی از سوالات پر تکرار مربوط به مبحث استعاره در زبان فارسی به اختصار پاسخ می‌دهیم.

تفاوت استعاره و تشبیه در چیست؟

ادعای شباهت در تشبیه به صراحت بیان می‌شود و در استعاره بدون صراحت.

مزیت استعاره نسبت به تشبیه چیست؟

خلاصه و موجز بودن استعاره و ادعای یکسانی آن

تمرین مربوط به مبحث استعاره و انواع آن

برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «استعاره چیست و انوع آن کدام است؟»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شامل ۵ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.

جمع‌بندی

در این نوشته از مجله فرادرس درباره استعاره و اهمیت آن در ادبیات فارسی مطالبی آموختیم. فهمیدیم که استعاره نوعی تشبیه است که یکی از ارکان آن را ندارد و به این ترتیب می‌توان با یکسان کردن مشبه و مشبه‌به به آن زیبایی بخشید.