فرادرس
افعال ناقصه در عربی – به زبان ساده + مثال و تمرین
افعال ناقصه در عربی هم برای کامل کردن معنی جملات اسمیه به کار می‌روند و هم برای کامل شدن به مبتدا و خبر نیاز دارند. کارکرد این نوع از فعل‌ها در زبان عربی همانند کارکرد افعال ربطی «است، بود، شد، گشت و گردید» در زبان فارسی است. با توجه به این گفته‌ها، افعال ناقصه در عربی به محض وارد شدن به جملات تغییراتی در آن ایجاد می‌کند تا شرایط برای تغییر معنا و مفهوم مهیا شود. در این نوشته درباره انواع افعال ناقصه، معنی و کاربرد آنها در زبان عربی صحبت و هر یک را به صورت جداگانه با آوردن مثال بررسی می‌کنیم. با استفاده از تمرین‌های انتهایی متن نیز می‌توانیم میزان دریافت‌مان از این مبحث را بسنجیم.
افعال ناقصه در عربی کدامند؟
جملات در زبان عربی دو دسته هستند و به جملات «اسمیه» و «فعلیه» تقسیم‌بندی می‌شوند. مهم‌ترین کارکرد جمله در یک زبان انتقال معناست. اما در برخی از موقعیت‌ها ممکن است معنی برای انتقال یافتن به اضافاتی نیاز داشته باشد. در زبان عربی به این کلمات نواسخ میگویند.
نواسخ در واقع شکل جمع مکسر کلمه ناسخه است. در معنای لفظی ناسخه همان «نسخ کننده یا باطل کننده» امور معمول است. به کار گرفتن آن در زبان عربی یعنی وارد کردن کلماتی که کارکرد معمول جملات را تغییر می‌دهد یا به عبارتی آن را باطل می‌کند. مبحث نواسخ مبحثی گسترده است و شامل «افعال ناقصه»، «حروف مشبه بالفعل» و «لای نفی جنس» میشود.
مبحث افعال ناقصه نیز در جای خوب مبحثی گسترده و پر از نکته محسوب میشود و می‌توان نکات تفضیلی آن را با عنوان «کان و أخواتها» (کان و خواهرهایش) به زبان عربی پیدا کرد. اما در این نوشته قصد داریم به سراغ پر کاربردترین آنها یعنی «کان، صار، لیس و أصبح» برویم.
همان‌گونه که از اسم آن پیداست این افعال وقتی به تنهایی به کار بروند معنای کاملی ندارند و ناقص هستند. از این رو برای کامل شدن به یک جمله نیاز دارند. عموما وارد جملات اسمیه می‌شوند تا مبتدا را به اسم فعل ناقصه با اعراب مرفوع و خبر را به خبر فعل ناقصه و منصوب تبدیل کند. این قاعده، یک قاعده کلی برای تمامی افعال ناقصه است. کمی پیشتر، در مطلب مربوط به مرفوع در عربی به صورت مختصر درباره تاثیر این نوع از فعل صحبت کردیم.
در نتیجه، می‌توانیم بگوییم که کارکرد افعال ناقصه در جملات عربی همانند فعل است. با این تفاوت که فاعل در جمله به اسم فعل ناقصه و مرفوع و خبر، به خبر فعل ناقص و منصوب تبدیل میشود. در مقابل این افعال، حروف مشبه بالفعل را داریم که کارکرد آن کاملا برعکس افعال ناقصه است. یعنی مبتدا را به اسم فعل ناقصه و منصوب و خبر را به خبر حروف مشبه بالفعل و مرفوع تبدیل می‌کند. افعال ناقصه در زبان عربی از جمله مباحث ساده این زبان است اما نکات و استثناهایی در این زمینه وجود دارد که به مرور و با مثال آنها را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
فعل ناقصه کان
گفتیم که در زبان عربی فعل ربط نداریم و به کار بردن مبتدا و خبر به تنهایی می‌تواند یک معنی کامل بسازد. اما به وجود آمدن موقعیت‌هایی که نیازمند افعال ربط باشند در زبان عربی کاملا محتمل است. در این مواقع به سراغ افعال ناقصه می‌رویم.
می‌توان گفت که فعل ناقصه «کان» پر کاربردترین نوع از افعال ناقصه در عربی است. دلیل استفاده از کان این است که نشان دهیم کار جمله در مدت زمان مشخصی انجام شده‌است و عموما این کار مربوط به زمان گذشته است. در نتیجه با دیدن آن در جمله می‌توانیم از فعل «بود» در ترجمه فارسی آن استفاده کنیم. همچنین، مهم‌ترین کارکردش در جمله است این است که با وارد شدن به جمله اسمیه، مبتدا را به «اسم فعل کان و مرفوع» و خبر را به «خبر فعل کان و منصوب» تبدیل می‌کند.
نکته دیگری که باید آن را به خاطر سپرد این است که فعل کان از جمله افعال ناقصه متصرف است. یعنی در ۱۴ صیغه ماضی، مضارع و امر صرف میشود. برای درک بهتر به جدول صرف فعل کان توجه کنید.
| جدول صرف فعل کان | ||
| ماضی | مضارع | امر |
| کان | یکون | لِیکنْ |
| کانا | یکونان | لیکونا |
| کانوا | یکونون | لیکونوا |
| کانتْ | تکون | لتکنْ |
| کانتا | تکونان | لتکونا |
| کنَّ | یکن | لیکنَّ |
| کنتَ | تکون | کن |
| کنتما | تکونان | کونا |
| کنتم | تکونون | کونوا |
| کنتِ | تکونین | کوني |
| کنتما | تکونان | کونا |
| کنتنَّ | تکنَّ | کنَّ |
| کنتُ | أکون | لآکنْ |
| کنّآ | نکون | لِنکنْ |
ممکن است با جملاتی مواجه شویم که کان، تنها فعل آن نباشد. بلکه همراه با فعل ماضی یا مضارع باشد. در چنین حالتی باید بدانیم که ورود کان برای تغییر زمان در جمله است. یعنی هر وقت فعل ناقص کان در جمله با فعل ماضی همراه بود باید آن را به صورت «ماضی بعید» و هرگاه آن را همراه با فعل مضارع دیدیم، فعل جمله را باید به صورت «ماضی استمراری» ترجمه کنیم. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
کُنتُ قرأتُ هذا الکُتابِ مِن قبلْ.
این کتاب را قبلا خوانده بودم.
کُنتُ أقرأُ هذا الکِتاب في المَکتبةِ.
این کتاب را در کتابخانه می‌خواندم.
نکته۱: افعال ناقصه از نظر جنس و عدد باید با اسم خود هماهنگ باشند. یعنی اسم مفرد مونث نیاز به استفاده از فعل ناقصه «کانت» یا «تکون» دارد که با توجه به معنای جمله نوع آن را انتخاب می‌کنیم.
نکته۲: هرگاه قصد داشته باشیم فعل کان را در حالت ماضی آن به صورت منفی در بیاوریم، می‌توانیم از ترکیب «کان + لم + فعل مضارع مجزوم» استفاده کنیم.
بحث مالکیت داشتن از موارد مهم جمله‌های عربی است. در مواقع این چنینی می‌توانیم از حرف جر نشانه مالکیت یعنی «ل‍ِ» استفاده کنیم. وقتی این حر جر با فعل ناقصه همراه شود نشانه آن است که جمله قصد دارد مالکیت چیزی را در زمان گذشته نشان دهد. برای درک بهتر به مثال زیر توجه کنید.
کانتْ لِهذه المدرسةِ صُفوفٌ کبیرةٌ.
این مدرسه کلاس‌های درس بزرگی داشت.
در مثال بالا دو نکته هست که باید به آن توجه کرد. نکته اول مربوط به هماهنگی جنسیت فعل ناقصه به اسم آن یعنی مدرسه و چسبیدن حرف جر ل‍ِ به اسم فعل ناقصه است. دومین نکته، استفاده از صفت مفرد «کبیرة» برای موصوف جمع مکسر است. دلیل استفاده از صفت مفرد این است که صفوف یعنی کلاس‌ها از جمع‌های غیر عاقل است. در نتیجه باید از صفت مفرد مونث استفاده شود.
نکته: هرگاه فعل کان به دو باب تفعیل و تفعُّل وارد شود دیگر فعل ناقصه نیست. بلکه تبدیل به یک فعل با کارکرد معمولی میشود.
کَوَّنَها بقدرتِه.
با قدرت خویش به آن هستی بخشید.
در آخرین مطالب مرتبط با فعل ناقصه «کان» باید به نحوه صحیح منفی کردن آن اشاره کنیم. به طور کلی می‌توانیم برای منفی کردن کان در زمان‌های مختلف از فرمول‌های زیر استفاده کنیم.
منفی ماضی ساده: «ما + کان» یا «لم + یکنْ»
کان السوقُ مزدحمةً.
ما کانَ السوقُ مزدحمةً.
لَمْ یَکنْ السوقُ مزدحمةً.
منفی ماضی استمراری: «کان + لا + فعل مضارع» یا «ما + کان + ل‍ِ + فعل مضارع»
کُنتُ أذهبُ.
ماکُنتُ لِیَذهَب.
کُنتُ لا أذهبُ.
منفی ماضی بعید: «ما + کان + فعل ماضی» یا «کان + ما + فعل ماضی» یا «کان + لم + فعل مضارع»
کُنتُ جَلَستُ
ما کُنتُ جَلَستُ.
کنتُ ما جَلَستُ.
کنتُ لَمْ أجلِسُ.
فعل ناقص صار
هرگاه فعل ناقص صار در جمله به کار برود، هدف این است که کار واقع شده در جمله را به صورت «شد» و «گردید» ترجمه کنیم. این فعل ناقصه نیز همانند فعل کان در ۱۴ صیغه ماضی و مضارع صرف میشود. برای درک بهتر به جدول صرف این فعل توجه کنید.
| جدول صرف فعل ناقصه صار | |
| ماضی | مضارع |
| صار | یصیرُ |
| صارا | یصیران |
| صاروا | یصیرون |
| صارت | تصیرُ |
| صارتا | تصیران |
| صرن | یصرن |
| صرتَ | تصیر |
| صرتما | تصیران |
| صرتم | تصیرون |
| صرتِ | تیصیرین |
| صرتما | تصیران |
| صرتنَّ | تصرن |
| صرتُ | أصیرُ |
| صرنا | نصیرُ |
اسم افعال ناقصه در هر حالتی همان قواعد فاعل را دارند. یعنی از نظر تعداد و جنسیت تابع فعل خود هستند. تنها تفاوت در این است که هر گاه فعل ناقصه قبل از اسم خودش بیاید، چون در ابتدای جمله است باید از حالت مفرد آن استفاده کرد. اما اگر بعد از اسم یا همان مبتدا بیاید دیگر حق مفرد ظاهر شدن ندارد و در عدد باید هماهنگ با اسم خود باشد. برای درک بهتر به مثال زیر توجه کنید.
صارَتْ الطالباتُ ناجحاتٍ.
الطالِباتُ صِرْنَ ناجحاتٍ.
با در نظر گرفتن این توضیحات می‌توانیم بگوییم که اسم افعال ناقصه به سه حالت در جمله ظاهر می‌شوند.
- اسم ظاهر. در جمله «صارت الأُم مسرورة.» کلمه الأم اسم ظاهری فعل ناقصه و مرفوع است.
- ضمیر بارز. در جمله «کنتَ الطالبَ النشیطَ.» ضمیر متصل «تَ» اسم فعل ناقصه و محلا مرفوع است.
- ضمیر مستتر. در جمله «کنْ صادقاُ» اسم فعل کن ضمیر مستتر أنتَ و محلا مرفوع است.
فعل ناقصه لیس
وقتی از فعل ناقصه لیس در جمله استفاده می‌کنیم، قصد داریم نبود و عدم وجود چیزی را از طریق جمله نشان دهیم. به همین خاطر عموما فعل‌های جملاتی که در آن لیس به کار رفته به صورت «نیست» ترجمه میشود. این فعل بر خلاف دو فعل قبلی تنها در حالت ماضی آن صرف میشود و دیگر شکل مضارع ندارد. به جدول صرف این فعل توجه کنید.
| جدول صرف فعل لیس در زمان ماضی | |
| صیغه | فعل |
| الغائب | لیس |
| الغائبان | لیسا |
| الغائبون | لیسوا |
| الغائبة | لیست |
| الغائبتان | لیستا |
| الغائبات | لسن |
| المخاطب | لستَ |
| المخاطبان | لستما |
| المخاطبون | لستم |
| المخاطبت | لستِ |
| المخاطبتان | لستما |
| المخاطبات | لستن |
| متکلم آلوحده | لستُ |
| متکلم مع‌الغیر | لسنا |
خبر افعال ناقصه نیز همانند اسم می‌توانند به سه صورت در جمله ظاهر شوند. این سه حالت در موارد زیر توضیح داده شده است.
- خبر می‌تواند مفرد باشد. مثلا در جمله «کان التلمیذ جالساً» خبر کلمه «جالس» به صورت اسم مفرد و منصوب در جمله آمده است.
- خبر می‌تواند جمله باشد. مثلا در جمله «کانت الطالبة قد ذهبت ألی المکتبة» قد ذهبتْ... خبر کان و به صورت جمله فعلیه آمده است. در نتیجه اعرابش محلا منصوب است.
- خبر می‌تواند شبه‌جمله باشد. مثلا در جمله «لیستْ الطالبة في المکتبة» خبر به صورت شبه جمله في المکتبة ظاهر شده در نتیجه اعراب آن محلا منصوب میشود.
فعل ناقصه أصبح
وقتی از فعل ناقصه أصبح در جمله استفاده می‌کنیم، هدف‌مان این است که نشان دهیم کار در زمان حال به وقوع پیوسته و به حالت «شده است» در آمده است. فعل أصبح سومین فعل ناقصی است که در دو زمان ماضی و مضارع صرف میشود. برای درک بهتر به جدول صرف فعل آن توجه کنید.
| صرف فعل ناقصه أصبح در دو زمان ماضی و مضارع | |
| ماضی | مضارع |
| أصبح | یُصبِح |
| أصبحا | یصبِحان |
| أصبحوا | یصبِحون |
| أصبحتْ | تصبحُ |
| أصبحتا | تصبحان |
| أصبحن | یصبِحنَ |
| أصبحتَ | تصبحُ |
| أصبحتما | تصبحان |
| أصبحتم | تصبحون |
| أصبحتِ | تصبحین |
| أصبحتما | تصبحان |
| أصبحتن | تصبحن |
| أصبحتُ | آصبح |
| أصبحنا | نصبح |
نکته: خبر فعل ناقصه در صورتی که شبه‌جمله باشد این اجازه را دارد که قبل از اسم فعل ناقصه در جمله ظاهر شود.
کان في الصفِ التلامیذُ.
(فی الصف، خبر شبه جمله فعل کان و محلا منصوب است.)
سوالات متداول درباره افعال ناقصه در عربی
در این قسمت به برخی از سوالات مربوط به افعال ناقصه در عربی به اختصار پاسخ می‌دهیم.
افعال ناقصه در عربی چیست؟
به فعلهایی که برای تکمیل معنای خود به اسم و خبر نیاز داشته باشند، افعال ناقصه میگویند که شامل «کان، صار، لیس، أصبح، مادام و مازال» میشود.
نواسخ چیست؟
نواسخ جمع مکسر کلمه ناسخه به معنای باطل کننده امور معمولی است. در قواعد عربی منظور از نواسخ کلماتی است که با وارد شدن به جمله ترتیب آن را تغییر و شکل جدید به آن می‌دهد.
تاثیر افعال ناقصه چگونه است؟
با آمدن این افعال بر سر جملات اسمیه، مبتدا تبدیل به اسم فعل ناقصه و مرفوع و خبر نیز تبدیل به خبر فعل ناقصه و منصوب تبدیل میشود.
تمرین‌های مربوط به افعال ناقصه در عربی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «افعال ناقصه در عربی»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. آزمون شامل ۶ سوال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها می‌توانید نتیجه عملکردتان را از طریق مشاهده جواب سوالات بسنجید. پاسخ سوالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
- جملات داده شده را با توجه به نمونه منفی کنید.
کانت القائمةُ طویلةً. --> لم تکن القائمة طویلة.
الإیجار مرتفعٌ --> لیس الإیجارُ مرتفعاً.
سوال۱: کانت السماء صافیة.ً
سوال۲: القهوة ترکیة.
سوال۳: کان المدیر واقفاً.
سوال۴: الشرکة قریبة من هنا.
سوال۵: الطاولة کبیرةٌ.
سوال۶: الطالبات فی المکتبة.
جمع‌بندی
در این نوشته درباره انواع فعل ناقصه و دلایل استفاده از آنها نکاتی را یاد گرفتیم. فهمیدیم که فعل «کان» از پر کاربردترین افعال ناقصه در عربی است که می‌تواند با فعل ماضی و مضارع همراه شود. در چنین حالتی زمان وقوع فعل تغییر می‌کند. همچنین، یاد گرفتیم که هرگاه بخواهیم از عدم وجود چیزی در جمله صحبت کنیم باید به سراغ فعل ناقصه «لیس» بروم. علاوه بر اینها، فهمیدیم که اسم فعل ناقصه همانند فاعل می‌تواند در سه حالت اسم ظاهر، ضمیر بارز و ضمیر مستتر در جمله حضور داشته باشد.
