فرادرسصرف فعل ماضی عربی — آموزش به زبان ساده
برای صرف فعل ماضی عربی باید دو مورد را در نظر داشته باشیم. اولین مورد، جنسیت کسی است که کار را انجام می‌دهد و دومین مورد، تعداد افراد انجام‌دهنده کار است. در زبان فارسی، اگرچه زمان وقوع فعل‌ها به گذشته و حال و آینده تقسیم‌بندی می‌شود، اما، در زبان عربی دو نوع فعل داریم: ماضی و مضارع که اکثر زمان‌ها از طریق تغییر این دو نوع فعل به دست می‌آید. در این نوشته قرار است درباره ساده‌ترین شکل فعل ماضی و صرف آن صحبت کنیم و نشان دهیم در موقعیت‌های گوناگون از کدام نوع از فعل ماضی باید استفاده کنیم. در انتها میتوانیم با استفاده از تمرین‌های پایانی میزان دریافت‌مان از این مطلب را بسنجیم.
اجزای تشکیل دهنده معنای فعل ماضی در عربی
هرگاه قصد یادگیری زبانی را داشته باشیم باید برای آموختن افعال، زمان قابل‌توجهی را صرف کنیم. چرا که معنا در یک جمله به درستی به دست مخاطب نمی‌رسد، مگر زمانی که از شکل درست فعل استفاده کنیم. این قاعده برای تمامی زبان‌ها صدق می‌کند و زبان عربی نیز از این قاعده مستثنی نیست.
اولین قدم برای یادگیری فعل ماضی در عربی این است که اجزای تشکیل دهنده آن را بشناسیم. شکل ساده فعل «ذهب» را در نظر بگیرید. مصدر عربی این فعل «ذهاب» یعنی رفتن است و فاعل یا فردی که کار را انجام داده (در این مورد منظور فردی که رفته است). «هو» یعنی او یا مفرد مذکر غائب است. زمان فعل نیز به انجام کاری در گذشته دلالت دارد. با توجه به این تفاسیر میتوانیم بگوییم یک فعل از سه جزء تشکیل شده است:
مصدر (نوع کار) + فاعل (ضمیر) + زمان = فعل
در ادامه هر یک از این اجزای تشکیل‌دهنده را به صورت مجزا بررسی می‌کنیم.
۱. مصدر فعل
مصدر همان کاری است که انجام می‌شود. همچنین گاهی‌اوقات، مصدر در عربی، حالتی است که پدید می‌آید. مهم‌ترین ویژگی مصدر این است که در تمامی زمان‌ها و صیغه‌های عربی یکی است و تغییری در آن ایجاد نمی‌شود. به مثال زیر توجه کنید.
فَرَحَ: خوشحال شد
تفرَحین: خوشحال می‌شوی
إفرَحنَ: خوشحال شوید
فَرحْ: خوشحال بودن (مصدر)
۲. زمان فعل
در زبان عربی فعل‌ها در سه زمان نشان داده می‌شوند: ماضی، مضارع و امر. هر سه این زمان‌ها در ۱۴ صیغه قابل صرف کردن هستند. فعل ماضی مختص زمان گذشته است. در عین حال از آن برای تاکید بر انجام کار نیز استفاده می‌کنیم. فعل مضارع، زمان حال و آینده را پوشش می‌دهد و با استفاده از فعل امر میتوانیم امور را در زمان حال و آینده مدیریت کنیم.
۳. فاعل
کار در یک فعل می‌تواند از سوی ۳ شخص در سه موقعیت غائب، مخاطب و متکلم انجام شود. هر کدام از این اشخاص می‌توانند یک نفر باشند (مفرد) دو نفر باشند (مثنی) یا بیشتر از دو نفر باشند (جمع). فاعل متکلم مفرد یا جمع برای مونث و مذکر یکسان به کار می‌رود. خلاصه و جمع تمامی این حرف‌ها این است که فعل ماضی در ۱۴ صیغه صرف می‌شود.
۶ صیغه غائب
۶ صیغه مخاطب
۲ متکلم
برای درک بهتر این نکات به جدول زیر توجه کنید.
| صرف فعل ماضی نصر در ۱۴ صیغه ماضی | |
| اسم صیغه | فعل - ضمایر (متصل و منفصل) |
| مفرد مذکر غائب - الغائب | نصر - هو، ه |
| مثنی مذکر غائب - الغائبان | نصرا - هما، هما |
| جمع مذکر غائب - الغائبون | نصروا - هم، هم |
| مفرد مونث غائب - الغائبة | نصرتْ - هی، ها |
| مثنی مونث غائب - الغائبتان | نصرتا - هما، هما |
| جمع مونث غائب - الغائبات | نصرن - هن، هن |
| مفرد مذکر مخاطب - المخاطب | نصرتَ - أنتَ، کَ |
| مثنی مذکر مخاطب - المخطبان | نصرتما - أنتما، کما |
| جمع مذکر مخاطب - المخاطبون | نصرتم - أنتم، کم |
| مفرد مونث مخاطب - المخاطبة | نصرتِ - أنتِ، کِ |
| مثنی مونث مخاطب - المخطبتان | نصرتما - أنتما، کما |
| جمع مونث مخاطب - المخاطبات | نصرتن - أنتن، کن |
| متکلم وحده | نصرتُ - أنا، ی |
| متکل مع‌الغیر | نصرنا - نا |
نکته: به جای کلماتی مثل مفرد مذکر غائب یا جمع مونث مخاطب، میتوانیم از کلمات «الغائب» یا «المخاطبات» استفاده کنیم. این کلماتِ جایگزین، تمامی ویژگی‌هایی را که عبارت فارسی بیان می‌کند در خودش دارد.
با توجه به صرف فعل ماضی عربی «نصر» در جدول بالا، میتوانیم بگوییم که به جز صیغه ۱ و ۴ (الغائب و الغائبة) تمامی فعل‌های صرف شده ماضی دارای ضمیری هستند که می‌توانند جای فاعل در جمله فعالیت داشته باشند. این ضمایر عربی عبارتند از «الف، واو، نَ، تَ، تما، تم، تِ، تما، تنَّ، تُ، نا». مهم‌ترین کاربرد ضمیر برای این است که از تکرار اسم جلوگیری کند. مثلا در عبارت «ذهبتْ فاطمةُ» کلمه فاطمة در این جمله نقش فاعل به صورت اسم ظاهر را دارد. در چنین حالتی نمی‌توانیم بگوییم که «هی» فاعل ضمیر مستتر عربی در فعل است. اما اگر جمله به صورت «فاطمةُ ذهبت» نوشته شود، فاعل همان ضمیر هی و مستتر در فعل است و فاطمة مبتدای جمله شناخته می‌شود. ضمایر متصل فاعلی در نقش فاعل و ضمایر منفصل در نقش مبتدا به کار می‌روند.
نکته: در زبان عربی فاعل هرگز قبل از فعل بیان نمی‌شود.
انواع فعل ماضی در عربی
فعل ماضی اشاره به کاری دارد که در زمان گذشته انجام شده‌است. اما همه گذشته‌ها یکسان نیستند. گاهی‌اوقات کاری که در گذشته انجام شده ممکن است آثارش تا زمان حال باقی بماند. در برخی مواقع نیز در سلسله مراتب انجام گرفتن کارها، یکی از آنها قبل از دیگری و در گذشته دورتری انجام گرفته‌است. به همین خاطر لازم است انواع فعل ماضی را بشناسیم تا برای ارسال پیام به مخاطب درست عمل کنیم.
فعل ماضی در زبان عربی به چهار دسته «ماضی مطلق عربی، ماضی استمراری عربی، ماضی نقلی عربی و ماضی بعید عربی» تقسیم‌بندی می‌شود. هر یک از انواع ماضی قواعد خاص خودش را دارد که در ادامه بررسی می‌کنم. مهم‌ترین فایده دانستن این قواعد این است که به ترجمه صحیح متن یا دریافت کامل پیام کمک می‌کند.
ماضی مطلق
همان ماضی ساده است که نمونه‌ای از صرف آن را در جدول بالا دیدیم. این نوع از فعل ماضی اساس کار سایر انواع افعال ماضی است. برای برگردان آن به فارسی، به صورت ساده‌ترین شکل فعل گذشته ترجمه می‌کنیم. گاهی‌اوقات ممکن است ریشه یک فعل با صیغه مفرد مذکر غائب آن یا للغائب به یکدیگر شباهت داشته باشند. برای منفی کردن این نوع از فعل ماضی دو راه داریم. در راحت‌ترین راه میتوانیم کلمه «ما» را به ابتدای شکل صرف شده فعل ماضی اضافه کنیم. در حالت دوم، میتوانیم از فرمول «لم + شکل مضارع فعل در صیغه مورد نظر» استفاده کنیم. برای درک بهتر به جدول زیر توجه کنید.
| جدول شکل منفی صرف فعل ماضی مطلق در عربی | |
| منفی با ما | منفی با لم |
| ما نصر (پیروز نشد) | لم ینصرْ (پیروز نشد) |
| ما نصرا (پیروز نشدند) | لم ینصرا (پیروز نشدند) |
| ما نصروا (پیروز نشدند) | لم ینصروا (پیروز نشدند) |
| ما نصرتْ (پیروز نشد) | لم تنصر (پیروز نشد) |
| ما نصرتا (پیروز نشدند) | لم تنصرا (پیروز نشدند) |
| ما نصرن (پیروز نشدند) | لم ینصرن (پیروز نشدند) |
| ما نصرتَ (پیروز نشدی) | لم تنصر (پیروز نشدی) |
| ما نصرتما (پیروز نشدید) | لم تنصرا (پیروز نشدید) |
| ما نصرتم (پیروز نشدید) | لم تنصروا (پیروز نشدید) |
| ما نصرتِ (پیروز نشدی) | لم تنصری (پیروز نشدی) |
| ما نصرتما (پیروز نشدید) | لم تنصرا (پیروز نشدید) |
| ما نصرتن (پیروز نشدید) | لم تنصرن (پیروز نشدید) |
| ما نصرتُ (پیروز نشدم) | لم أنصرْ (پیروز نشدم) |
| ما نصرنا (پیروز نشدیم) | لم ننصرْ(پیروز نشدیم) |
نکته: لم از کلمات مجزوم‌ساز است و موجب جزم شدن انتهای فعل مضارع معرب می‌شود.
ماضی بعید
اگر در گذشته یک کاری را قبل از کار دیگری انجام داده باشیم، میتوانیم با استفاده از فعل ناقص کان و شکل ماضی ساده، دور بودن این گذشته را به مخاطب برسانیم. مهم‌ترین نکته در کاربرد فعل ماضی بعید این است که فعل «کان» در تمام صیغه‌ها هماهنگ با فعل ما بعدش ظاهر می‌شود. گاهی‌اوقات، برای تاکید بیشتر بر این زمان، بین کان و ماضی مطلق از کلمه قد استفاده می‌شود. در ترجمه فارسی ماضی بعید باید از فرمول «صفت مفعولی + صرف فعل بودن» استفاده کنیم. برای درک بهتر به صرف فعل ماضی بعید در جدول توجه کنید.
نکته: ماضی بعید هم مثل ماضی ساده با کلمه «ما» منفی می‌شود. به این ترتیب که قبل از شکل فعل صرف شده فعل ناقص کانَ کلمه «ما» آورده و مابقی فعل به همان صورت قبل نوشته می‌شود.
ما کانوا نصروا - پیروز نشده بودند
ما کنتم نصرتم - پیروز نشده بودید
| صرف فعل ماضی بعید نصر | |
| فعل | ترجمه |
| کان (قد) نصر | پیروز شده بود |
| کانا (قد) نصرا | پیروز شده بودند |
| کانوا (قد) نصروا | پیروز شده بودند |
| کانت (قد) نصرتْ | پیروز شده بود |
| کانتا (قد) نصرتا | پیروز شده بودند |
| کن (قد) نصرن | پیروز شده بودند |
| کنتَ (قد) نصرتَ | پیروز شده بودی |
| کنتما (قد) نصرتما | پیروز شده بودید |
| کنتم (قد) نصرتم | پیروز شده بودید |
| کنتِ (قد) نصرتِ | پیروز شده بودی |
| کنتما (قد) نصرتما | پیروز شده بودید |
| کنتن (قد) نصرتن | پیروز شده بودید |
| کنتُ (قد) نصرتُ | پیروز شده بودم |
| کنّا (قد) نصرنا | پیروز شده بودیم |
ماضی استمراری
ممکن است کاری در زمان گذشته انجام شده باشد اما نه به صورت یکباره، بلکه این کار با مرور و با استمرار و تکرار انجام شده و به پایان رسیده باشد. در چنین حالتی باید از ماضی استمراری استفاده کنیم. در زبان عربی، فعل ماضی استمراری از طریق اضافه شدن صرف فعل ناقصه کان به شکل مضارع فعل ساخته می‌شود. برای ترجمه چنین فعلی به فارسی باید از فرمول «می + ماضی ساده» استفاده کنیم. برای درک بهتر به جدول زیر توجه کنید.
| صرف فعل ماضی استمراری نصر | |
| فعل | معنی |
| کان ینصر | پیروز می‌شود |
| کانا ینصران | پیروز می‌شودند |
| کانوا ینصرون | پیروز می‌شودند |
| کانت تنصر | پیروز می‌شود |
| کانتا تنصران | پیروز می‌شودند |
| کن ینصرن | پیروز می‌شودند |
| کنت تنصر | پیروز می‌شوی |
| کنتما تنصران | پیروز می‌شوید |
| کنتم تنصرون | پیروز می‌شوید |
| کنتِ تنصرین | پیروز می‌شوی |
| کنتما تنصران | پیروز می‌شوید |
| کنتن تنصرن | پیروز می‌شوید |
| کنتُ أنصرُ | پیروز می‌شوم |
| کنّا ننصرُ | پیروز می‌شویم |
برای ساختن شکل منفی ماضی استمراری میتوانیم از دو روش استفاده کنیم. روش اول شامل به کار بردن ما بر سر «کان» است. در روش دوم میتوانیم از کلمه «لا» پیش از شکل مضارع فعل استفاده کنیم. به مثال‌هایی که در کادر رنگی زیر نوشته شده توجه کنید.
ما کانا ینصران - کانا لا ینصران
ما کنتم تنصرون - کنتم لا تنصرون
ما کنتِ تنصرین - کنتِ لا تنصرین
ما کنّا ننصر - کنَا لا ننصرُ
ماضی نقلی
برای کاری که در زمان گذشته انجام شده اما آثارش تا به امروز باقی مانده از فعل ماضی نقلی استفاده می‌کنیم. در زبان عربی فعل ماضی نقلی را با استفاده از لفظ «قد» در ابتدای فعل ماضی مطلق می‌سازیم. برای ترجمه فارسی این نوع فعل فرمول «صفت مفعولی + ام ای است و...» به کار می‌بریم. برای فهم بهتر به مثال‌های داخل جدول زیر و نحوه ترجمه آنها توجه کنید.
| صرف فعل ماضی نقلی نصر | |
| فعل | ترجمه |
| قد نصر | پیروز شده‌است |
| قد نصرا | پیروز شده‌اند |
| قد نصروا | پیروز شده‌اند |
| قد نصرتْ | پیروز شده‌است |
| قد نصرتا | پیروز شده‌اند |
| قد نصرن | پیروز شده‌اند |
| قد نصرتَ | پیروز شده‌ای |
| قد نصرتما | پیروز شده‌اید |
| قد نصرتم | پیروز شده‌اید |
| قد نصرتِ | پیروز شده‌ای |
| قد نصرتما | پیروز شده‌اید |
| قد نصرتن | پیروز شده‌اید |
| قد نصرتُ | پیروز شده‌ام |
| قد نصرنا | پیروز شده‌ایم |
نحوه منفی کردن فعل ماضی نقلی در عربی مهم است چون شکل‌های مختلفی دارد. در مرسوم‌ترین و ساده‌ترین شکل آن میتوانیم از لفظ «لما» بر سر فعل مضارع در صیغه مورد نظر استفاده کنیم. نکته‌ای که باید به آن توجه کنیم این است که لما از کلمات مجزوم ساز در عربی است و باید در به کار بردن شکل درست فعل مضارع عربی بعد از آن دقت کنیم. به مثال‌های زیر توجه کنید.
لما تکتبن
لما تکتبی
لما یکتبا
لما تکتبوا
در شکل دیگر منفی کردن ماضی نقلی، میتوانیم از دو کلمه «لم و بعد» استفاده کنیم. به این ترتیب که ابتدا کلمه لم را می‌آوریم، بعد شکل مضارع فعل را می‌نویسیم و کلمه بعد را پس از آن به ترکیب فعلی‌مان اضافه می‌کنیم. برای ترجمه چنین ترکیبی بهتر است از لفظ هنوز استفاده کنیم. برای فهم بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
لم تکتبن بعد
هنوز ننوشته‌اید
لم تکتبی بعد
هنوز ننوشته‌ای
لم یکتبا بعد
هنوز ننوشته‌اید
لم تکتبوا بعد
هنوز ننوشته‌اید
فعل ماضی عربی در حالت مجهول
فعل معلوم فعلی است که فاعل و انجام‌دهنده کار در آن مشخص باشد. در شرایطی که فاعل مشخص نباشد، نمی‌توانیم فعل را بر اساس فاعل آن به کار ببریم. در چنین مواردی باید از فعل مجهول عربی استفاده کنیم تا نامشخص بودن انجام‌دهنده کار را به شنونده یا خواننده انتقال بدهیم. در زبان عربی، قاعده ساخت فعل مجهول، همانند دیگر قواعد دستوری آن گسترده است و نکات قابل توجهی دارد. این بخش به توضیحات مربوط به ساخت فعل ماضی مجهول اختصاص داده شده‌است.
در زبان عربی فعل مجهول فعلی است که در غیاب فاعل کار را «مفعول‌به» انجام می‌دهد. در چنین حالتی به آن «نائب فاعل» و مرفوع می‌گوییم. در نتیجه، تنها فعلی می‌تواند مجهول شود که متعدی و دارای مفعول باشد. از این رو، ما نمی‌توانیم از فعل‌های لازم، فعل مجهول بسازیم. برای درک بهتر به مثال زیر توجه کنید.
فَحصَ الطبیبُ المریضَ.
دکتر مریض را معاینه کرد.
فُحِصَ المریضُ.
بیمار معاینه شد.
(با حذف کلمه دکتر به عنوان انجام‌دهنده کار، برای توضیح عمل معاینه کردن از حضور مریض در جمله استفاده کرده‌ایم.)
برای ساخت نسخه مجهول فعل ماضی باید به «عین‌الفعل» یعنی سومین حرف از ریشه فعل علامت کسره بدهیم و مابقی حروف قبل از آن را مضموم کنیم یا علامت ضمه بدهیم. بر همین اساس میتوانیم بگوییم فعل‌های ثلاثی مجرد همگی بر وزن «فُعِلَ» مجهول می‌شوند. برای افعال ثلاثی مزید نیز همین قاعده را دنبال می‌کنیم.همچنین، برای مجهول کردن فعل مضارع، حرف یکی مانده به آخر را فتحه می‌دهیم و حرف مضارع‌ساز (ی و ت ابتدای فعل) را مضموم می‌کنیم یا علامت ضمه می‌دهیم. به شکل مجهول شده افعالی که در ادامه نوشته شده توجه کنید.
کَتبَ --> نوشت
کُتِبَ --> نوشته شد
إستَخدَم --> به کار برد
أُستُخدِمَ --> به کار برده شد
یَکتُبُ --> می‌نویسد
یُکتَبُ --> نوشته می‌شود
یستخدِمُ --> به کار می‌رود
یُستَخدَمُ --> به کار برده می‌شود
نکته: برای مجهول کردن افعال ماضی بعید و ماضی استمراری باید فعلی که بعد از کان به کار می‌رود را در حالت مجهول به کار ببریم.
کان علیٌ یکتبُ الدرسَ.
کان یُکتَبُ الدرسُ.
سوالات رایج درباره صرف فعل ماضی در عربی
در این قسمت به برخی از سوالات متدوال مربوط به مبحث صرف فعل ماضی به اختصار پاسخ می‌دهیم.
فعل ماضی چیست؟
هرگاه بخواهیم در جمله از کاری صحبت کنیم که در زمان گذشته انجام شده باشد باید از فعل ماضی استفاده کنیم. به بیانی دیگر، کاری را که فاعل در زمان گذشته انجام داده باشد، فعل ماضی توصیف می‌کند.
چند نوع فعل ماضی در عربی داریم؟
در حالت کلی ۴ نوع فعل ماضی از نوع ساده، بعید، استمراری و نقلی داریم. هر کدام از این نوع فعل‌ها را میتوانیم با توجه به نحوه انجام گرفتن کار در زمان گذشته به کار ببریم.
ماضی نقلی در عربی چگونه منفی می‌شود؟
دو روش برای منفی کردن ماضی نقلی در عربی وجود دارد. در یک روش میتوانیم از لما و فعل مضارع استفاده کنیم. در روشی دیگر میتوانیم فرمول «لم + فعل مضارع + بعد» را به کار ببریم.
تمرین‌های مربوط به مبحث صرف فعل ماضی در عربی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «صرف فعل ماضی در عربی»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین اول شامل ۷ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. تمرین دوم نیز از ۷ سوال تشریحی تشکیل شده است. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
تمرین اول
گزینه صحیح را انتخاب کنید.
۱. یک فعل از ......... تشکیل می‌شود.
مصدر، مفعول، زمان
زمان، مفعول، فاعل
مصدر، فاعل، زمان
مصدر، فاعل، مفعول
۲. سمعتُ چه صیغه‌ای است؟
مذکر غائب
مذکر مخاطب
مونث غائب
متکلم وحده
۳. کدام گزینه با توجه به ضمیر درست است؟
أنتن کتبتنَ
أنتما کتبتا
أنتِ کتبتْ
نحن کتبنَ
۴. کدام گزینه تکمیل کننده «التلامیذ ... العربیة» است؟
کان یدرس
کانوا یدرسون
کانت تدرس
کانا یدرسان
۵. جمله «کتب مریمُ الدرسَ» با فعل مجهول چونه نوشته می‌شود؟
کُتِبَ بالدرسِ
کُتِبَ الدرسَ
کُتِبَ الدرسُ
کُتِبَتْ الدرسُ
۶. در عبارت «ساعَدَنا أبونا» مفعول‌به و فاعل به ترتیب کدامند؟
نا، أبونا
أبو، نا
نا، هو
أبونا، نا
۷. کدام گزینه شکل صحیح ترجمه «قیمت غذا پرداخت شده‌بود» است؟
کان یُدفَعُ ثمنُ الطعام.
کان قد دُفِعَ ثمنُ الطعام.
یُدفَعُ ثمن الطعام.
قد دُفِعَ ثمن الطعام.
تمرین دوم
ریشه فعل‌ها را به صیغه‌های خواسته شده ببرید.
سوال۱: د خ ل - مخاطبة
جواب: دخلتِ
سوال۲: خ ر ج - متکلم‌وحده
جواب: خرجتُ
سوال۳: ف ت ح - مخاطبات
جواب: فتحتُنَّ
سوال۵: ن ز ل - غائبون
جواب: نزلوا
سوال۶: ح ض ر - متکلم‌مع الغیر
جواب: حضرنا
سوال۷: ک ت ب - غائبان
جواب: کتبا
جمع‌بندی
صحبت کردن از گذشته نیازمند آن است تا نحوه به کار بردن صحیح فعل ماضی را بلد باشیم. در این نوشته یاد گرفتیم که فعل ماضی را چگونه صرف کنیم و به صیغه مورد نظر ببریم. با اسم عربی انواع صیغه‌ها و کاربرد آنها نیز آشنا شدیم. همچنین یاد گرفتیم که فعل مربوط به گذشته را در نبود فاعل چگونه مجهول کنیم و نکات مربوط به آن را نیز آموختیم. شاید مباحث مربوط به صرف فعل ماضی عربی مبحثی راحت به نظر برسد، اما استفاده صحیح از شکل درست افعال تنها با تمرین و تکرار در موقعیت‌های مختلف امکان‌پذیر می‌شود.
سلام
خیلی ممنون از شما
کامل و مختصر و مفید بود
به نظرم از این بهتر نمیشد توضیح داد
سلام خیلی عالی بود استفاده کردم