تنوع گوارش در جانداران – به زبان ساده

پرندگان

پرندگان مهر‌ه‌دارانی هستند که به دلیل نداشتن دندان توانایی جویدن و گوارش فیزیکی اولیه را ندارند. در این موجودات منقار برای سازگاری با نوع تغذیه (دانه‌، حشره، میوه و خشکبار) تکامل پیدا کرده است. دستگاه گوارش پرندگان از بخش‌های زیر تشکیل شده است.

• منقار
• مری
• چینه‌دان
• معده
• سنگدان
• روده
• کلواک

غذا با هدایت حرکات دودی ماهیچه‌های صاف در مری، از منقار به سمت پیش‌معده می‌رود. در پیش‌معده که همتای آن در بی‌مهرگان و حشرات وجود دارد، غذا با آنزیم‌ها مخلوط می‌شود. در مرحله بعد غذا وارد سنگدان و سپس نرم و تکه‌تکه خواهد شد. سنگدان، هم مثل دندان عمل می‌کند و هم‌ محل ذخیره موقتی غذا است.

بیشتر هضم و جذب در روده انجام می‌گیرد و مواد زائد از پارگین یا کلواک (Cloaca) در انتهای روده خارج می‌شوند. در پرندگان خروجی ادرار و مدفوع یکی است.

چینه‌دان در پرندگان چه نقشی دارد ؟

چینه‌دان، بیرون‌زدگی ماهیچه‌ای مری است که جلوی گردن پرنده و بالای استخوان قفسه سینه قرار دارد. چینه‌دان محلی برای خرد و ذخیره کردن غذا در پرندگان است، اما در همه پرندگان وجود ندارد.

دوزیستان

دوزیستان دندان مناسب جویدن ندارند و معمولا از طعمه زنده تغذیه می‌کنند. به همین دلیل طعمه از راه مری به معده می‌رسد و بر اثر خفگی یا غرق شدن در اسید معده می‌میرد. با وجود تفاوت زیادی که نوع غذای این گروه از جانوران با بقیه دارد، شباهت‌های زیادی نیز بین گوارش غذا در آن‌ها و سایرین دیده می‌شود.

از بین دوزیستان، دستگاه گوارش قورباغه که به طور کامل مورد مطالعه قرار گرفته است را بررسی می‌کنیم. این موجود دندان‌های کوچکی دارد که از آن‌ها فقط برای نگهداری طعمه استفاده می‌کند.

• حفره دهانی: این حفره فاقد غدد بزاقی است و تنها غدد موکوسی دارد که ترشحات آن‌ها حرکت غذا به سمت معده را تسهیل می‌کند.
• حلق: حفره کوچکی است که همزمان با بخش‌های دیگر بدن ازجمله گوش میانی نیز ارتباط دارد.
• مری: لوله ماهیچه‌ای کوتاه و پهنی است که شیره قلیایی ترشح می‌کند. این بخش با ترشحات غدد موکوسی، حرکت طعمه را تسهیل می‌کند. چین‌خوردگی‌های دیواره، در زمان ورود طعمه عرض مری را بیشتر می‌کنند.
• معده: چین‌خوردگی‌های فراوان و سلول‌های ترشح‌کننده آنزیم و اسید دارد. انقباض معده به مخلوط شدن آنزیم‌ها با غذا کمک می‌کند. غذا ۲ تا ۳ ساعت در معده می‌ماند.
• روده کوچک: لوله باریک و پیچ‌خورده‌ای است که غذای نیمه‌هضم شده وارد آن می‌شود. هضم کامل به کمک صفرا و شیره پانکراس در این قسمت صورت می‌گیرد.
• روده بزرگ: لوله‌ای کوتاه است که مدفوع را آماده و ذخیره می‌کند. این بخش به مقعد منتهی می‌شود.

خزندگان

خزندگان طعمه را می‌بلعند و گوارش مکانیکی به وسیله دندان در آن‌ها اتفاق نمی‌افتد. از آنجایی که هضم کامل طعمه بلعیده شده بدون گوارش مکانیکی زمان زیادی می‌برد، فاصله زمانی احساس نیاز به دریافت غذا در این موجودات گاهی حتی بیشتر از ۶ هفته می‌شود.

• خزنده گوشتخوار: لوله گوارش این گونه کوتاه است. گوارش در آن‌ها از همتای پستاندار آهسته‌تر صورت می‌گیرد و به‌طور کلی متابولیسم آهسته‌تری دارند.
• خزنده گیاهخوار: به دلیل این‌که دندانی برای گوارش مکانیکی وجود ندارد همراه غذا سنگ‌های ریز و درشت می بلعند تا گوارش مکانیکی را تسهیل کند.

 انسان   

سیستم گوارشی انسان از بخش‌های تمایزیافته تشکیل شده است که در مجموع لوله گوارش نام دارد. لوله گوارش از دهان شروع و به مقعد ختم می‌شود. آب و مواد غذایی هنگام عبور از این لوله تبدیل به مواد قابل جذب سلول‌ها می‌شوند. گوارش در بدن انسان طی پنج عمل کلی صورت می‌گیرد:

• دریافت غذا
• خرد کردن غذا
• جذب ماده مغذی در خون
• جذب سلولی مولکول مورد نیاز
• دفع مواد زائد و گوارش‌نیافته

این اعمال از طریق لوله گوارش  انجام  می‌شوند که شامل بخش‌های زیر است.

• حفره دهانی
• مری
• معده
• روده کوچک
• روده بزرگ
• رکتوم
• مقعد

غدد موکوسی، زائده آپاندیس، کیسه و مجاری صفرا نیز از ضمیمه‌های این سیستم هستند.

دهان

دهان شامل حفره دهانی، دندان‌ها، زبان و غدد بزاقی می‌شود و اصلی‌ترین بخش گوارش مکانیکی است. جویدن کمک می‌کند غذا تبدیل به ذرات ریزتر و در نتیجه اثر آنزیم‌های گوارشی بر آن‌ بیشتر شود. به‌علاوه زبان به مخلوط شدن آنزیم‌های بزاقی با غذا و نرم‌تر شدن آن کمک می‌کند.

مری

لوله‌ای ماهیچه‌ای است که با حرکات دودی ماهیچه‌های صاف دیواره، غذای نرم ‌شده را به سمت معده هدایت می‌کند. ارتباط مری با معده توسط یک اسفنکتر برقرار می‌شود. رسیدن لقمه به انتهای مری فشار را تغییر می‌دهد و این دریچه را باز می‌کند.

اسفنکترها ماهیچه دایره‌ای شکلی هستند که باز و بسته شدن مجاری بدن را تسهیل می‌کنند.

معده

بخش عمده هضم در معده اتفاق می‌افتد. معده حاوی آنزیم‌های گوارشی است و محیطی به‌شدت اسیدی (pH بین ۱/۵ تا ۲/۵) دارد. در مواقع نبود غذا، معده عضوی کوچک است اما پس از ورود غذا می‌تواند تا ۲۰ برابر بزرگ‌تر شود.

انبساط و انقباض ماهیچه‌ صاف معده (هر ۲۰ دقیقه) غذا را با شیره معده مخلوط می‌کند. غذای نیمه‌هضم شده‌ به همراه مقداری از شیره معده، به تناوب و در مقادیر اندک با عبور از اسفنکتر پیلوریک وارد روده کوچک می‌شود. خالی شدن کامل معده از غذا بین ۲ تا ۶ ساعت طول می‌کشد. به مخلوط غذای نیمه‌هضم شده و شیره معده کیموس می‌گویند.

روده کوچک

هضم غذا در روده کوچک تکمیل و تبدیل به بیومولکول‌ها می‌شود. این بخش از لوله گوارش طولی حدود ۶ متر و عرضی بین ۳ تا ۴ سانتی‌متر دارد. وجود زائده‌های انگشت‌مانند «ویلی» (Villi) که در سطح بالایی خود زائده‌های «میکروویلی» (Microvilli) دارند، در افزایش مساحت سطح روده بسیار موثر است. حرکت مواد و مخلوط شدن آن‌ها در این بخش نیز وابسته به انقباض دودی ماهیچه صاف است. روده کوچک به سه بخش تقسیم می‌شود.

• دئودئوم (Duodenum): در این منطقه، کیموس وارد شده به روده با شیره قلیایی و حاوی آنزیم پانکراس مخلوط می‌شود. جذب اسیدهای چرب و بخشی از گوارش شیمیایی در این منطقه اتفاق می‌افتد.
• ژژونوم (Jejunum): در این منطقه بخش اعظم گوارش شیمیایی و جذب مواد صورت می‌گیرد.
• ایلئوم (Ileum): بخش پایانی روده کوچک است که نمک‌های صفرا و ویتامین‌ها در آن جذب خون می‌شوند. ابتدای بسته این بخش (روده کور)، محل قرارگیری زائده آپاندیس است که نقشی در سیستم گوارش ندارد.

روده بزرگ

جذب آب و آماده‌کردن مواد زائد برای دفع را بر عهده دارد. به وسیله باکتری‌های کولون (بخش میانی) به هضم کمک می‌کند.

رکتوم و معقد

کار اصلی رکتوم ذخیره مدفوع تا زمان دفع است. معقد سوراخ انتهایی روده بزرگ است که دفع از طریق آن صورت می‌گیرد.

کیسه و مجاری صفراوی

کیسه صفرا ذخیره‌کننده صفرایی است که در کبد ساخته می‌شود.

نشخوارکنندگان

این جانوران فاقد دندان نیش هستند. دندان‌های آسیاب به نحوی تغییر شکل یافته است که در یک لحظه تنها امکان استفاده از یک سمت فک برای جویدن وجود دارد. جمع‌آوری غذا و مخلوط کردن آن با بزاق به کمک زبان انجام می‌شود.

بزاق این جانوران بسیار زیاد و حاوی یون بی‌کربنات به عنوان بافر است که به تخمیر کمک می‌کند. نیتروژن، فسفر و سدیم فراوان در بزاق را میکروب‌ها مصرف می‌کنند.

معده این جانداران چندقسمتی است و از بخش‌های زیر تشکیل می‌شود:

• نگاری یا رتیکولوم (Reticulum) : به طور کامل از رومن (بخش بعدی معده) جدا نیست اما عملکرد مستقلی دارد. وظیفه آن انتقال غذای بلعیده شده به رومن است.
• رومن  یا سیرابی (Rumen): بزرگ‌ترین بخش معده است و در سمت چپ حفره شکمی قرار دارد. این بخش به عنوان محفظه تخمیر عمل می‌کند.
• هزارلا (Omasum): وظیفه هزارلا کوچک‌تر کردن ذرات غذا است. جریان مواد به بخش پایین حفره شکمی را تنظیم و آب و املاح را جذب می‌کند.
• شیردان (Abomasum): اولین بخش ترشح آنزیم است.

سوالات متداول در رابطه با تنوع گوارش در جانداران

با توجه به اینکه سوالات زیادی در مورد تنوع گوارشی جانداران و سیستم گوارشی آن‌ها بخصوص در جانوران وجود دارد، این بخش از مقاله را به پاسخ سوالات متداول اختصاص داده‌ایم.

زخم معده و رفلاکس چیست ؟

زخم معده به دلیل از بین رفتن موکوس محافظ دیواره و به دلیل فعالیت هلیکوباکترها ایجاد می‌شود. درحالی‌که رفلاکس بازگشت شیره اسیدی معده به مری است.

 آیا آنزیم‌های هضم پروتئین بر دیواره معده اثر دارند ؟

به دلیل این‌که پپسین (آنزیم هضم پروتئین‌ها) به صورت غیرفعال در معده ترشح می‌شود تاثیری بر دیواره معده ندارد. هم‌چنین برای محافظت از سلول‌ها، لایه‌ای موکوسی دیواره معده را می‌پوشاند.

حفره گوارشی چیست ؟

حفره گوارشی بخشی از دستگاه گوارشی بی‌مهرگان است که در فرایند گوارشی درون‌سلولی و برون‌سلولی نقش دارد. ورودی و خروجی غذا در این حفره یکی است و در کیسه‌تنان ازجمله هیدر وجود دارد.

در کدام اندام آنزیم وجود ندارد ؟

مری بخشی از لوله گوارش است که آنزیمی در آن وجود ندارد.

تفاوت‌های  سیستم گوارش گیاهخواران و گوشتخواران چیست ؟

اصلی‌ترین تفاوت سیستم گوارش گیاهخواران و گوشتخواران، طول لوله گوارش است. در ادامه می‌توانید تفاوت‌های دستگاه گوارش این دو گروه را به طور کامل بخوانید.

• گیاهخواران: دستگاه گوارش این جانداران برای مصرف گیاهان سازگار شده است.
  • طول روده زیاد است.
  • به جز نشخوارکنندگانی مثل بز، گاو و گوسفند سایر گیاهخواران، تک‌معده‌ای هستند.
  • سکوم (روده کور) بزرگ در آن‌ها محل حضور باکتری‌های دارای آنزیم سلولاز است.
  • فک برخی از آن‌ها قابلیت جابه‌جایی به طرفین و کمک به گوارش مکانیکی بهتر را دارد.
  • دندان نیش ندارند و دندان‌های آسیاب آن‌ها بزرگ، پهن و قوی هستند.
• گوشتخواران: دستگاه گوارش این جانداران برای مصرف گوشت سازگار شده است.
  • دندان‌های نیش و پیش تیز هستند و دندان‌های آسیاب کمتری دارند.
  • طول روده کوتاه‌تر است.
  • لوله گوارش فاقد آنزیم سلولاز است.

فیلم آموزش هیستولوژی و پاتولوژی پایه – آناتومی بدن در فرادرس

کلیک کنید

تفاوت گوارش جانداران تک‌ معده‌ ای و نشخوارکننده چیست؟

علاوه بر تقسیمات معده، لوله گوارش جانداران نشخوارکننده تفاوت‌های دیگری نیز با سایر جانوران دارد.

تنوع گوارشی در کدام جانداران بیشتر است ؟

همان‌طور که از مطالب گفته شده می‌توان فهمید بیشترین تنوع گوارش در جانداران، مختص جانوران و به‌خصوص حیوانات است.