فرادرسشیوه بلاغی چیست؟ – به زبان ساده با مثال و تمرین
شیوه بَلاغی یکی از روش‌های نگارش جملات است. در این شیوه، اجزای کلام با هدف اثرگذاری بیشتر بر مخاطب جابهجا میشوند. بهطور مثال، در جمله «شما را من به مهمانی دعوت کردم.» مفعول جابهجا شده و قبل از فاعل قرار گرفته است. با مطالعه این مطلب از مجله فرادرس می‌آموزید که شیوه بلاغی چیست و کاربرد آن به چه صورت است. در بخش‌های بعدی این مطلب، مثال‌های بیشتری را در مورد شیوه بلاغی می‌آموزید و به تفاوت این شیوه با شیوه عادی پی می‌برید. در نهایت، با آزمونی که در اختیارتان قرار می‌گیرد، می‌توانید سطح یادگیری خود را در مورد این مبحث ارزیابی کنید.
شیوه بلاغی چیست؟
بسیاری از نویسندگان و شاعران برای اینکه بر بخشی از جمله تأکید کنند یا اثرگذاری بیشتری بر مخاطب خود داشته باشند یا برای رعایت وزن و قافیه، از شیوه بلاغی استفاده می‌کنند. در شیوه بلاغی، اجزای کلام جابهجا میشوند و نظم اصلی آن‌ها به هم می‌خورد. شیوه بلاغی نه‌تنها در آثار ادبی، بلکه در سخنرانی‌ها و فارسی محاوره نیز به کار می‌رود.
شیوه بلاغی و چگونگی آن یکی از موضوعاتی است که در فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس بررسی شده است. از طریق لینک زیر می‌توانید به این فیلم آموزشی دسترسی داشته باشید.
در کادر زیر، مثالی از کاربرد شیوه بلاغی را نشان داده‌ایم. مصراع اول بیت زیر با شیوه بلاغی سروده شده است. در واقع، مصراع اول به صورت «یکی از آن گم‌کرده فرزند پرسید» بوده است اما سعدی برای رعایت وزن و قافیه، فعل جمله (پرسید) را جابهجا کرده و آن را قبل از متمم جمله (آن گم‌کرده‌فرزند) آورده است.
یکی پرسید از آن گم‌کرده‌فرزند
که ای روشن‌گُهر پیرِ خردمند
(سعدی)
توجه داشته باشید که شیوه بلاغی در مقابل شیوه عادی قرار می‌گیرد. به عبارت دیگر، جمله‌ها از نظر محل قرارگیری اجزا و ارکان آن‌ها به دو دسته زیر تقسیم میشوند:
- شیوه عادی: هر کدام از اجزای جمله در جای خود قرار می‌گیرند و هیچ‌کدام جابهجا نمی‌شوند. مانند «من خواهرم را به خانه رساندم.»
- شیوه بلاغی: یک یا چند جزء از جمله جابهجا میشود و در جای غیراصلی خود قرار می‌گیرد. مانند «خواهرم را من به خانه رساندم.»
در بخش بعدی، مثال‌های بیشتری را از شیوه بلاغی بررسی می‌کنیم. همچنین در مطلب زیر از مجله فرادرس در مورد انواع جمله در زبان فارسی بهطور کامل توضیح داده‌ایم.
مثال شیوه بلاغی
در بخش قبل آموختید که شیوه بلاغی چیست و شاعران و نویسندگان با چه هدفی از این شیوه استفاده می‌کنند. در این بخش، برای اینکه با شیوه بلاغی و کاربرد آن بیشتر آشنا شوید، مثال‌هایی از جمله‌ها و شعرهای فارسی را ارائه کرده‌ایم.
برای یادگیری مثال‌های بیشتر می‌توانید از فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس کمک بگیرید. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه مشاهده می‌کنید.
مثال اول برای شیوه بلاغی
حافظ هر دو مصراع بیت زیر را به شیوه بلاغی سروده است. در مصراع اول، نهاد جمله (پیر ما) پس از فعل (آمد) قرار گرفته است، در حالی که نهاد معمولاً در ابتدای جمله و قبل از فعل می‌آید. در مصراع دوم، کلمه پرسشی (چیست) به‌جای اینکه در انتهای جمله بیاید، در ابتدای جمله آمده است.
در مصراع دوم، نهاد (تدبیر ما) در انتهای جمله قرار گرفته است. چنانچه اجزای جملههای این دو مصراع را به شیوه عادی بازنویسی کنیم، به این صورت درمی‌آید: «پیر ما دوش از مسجد سوی میخانه آمد/یاران طریقت، بعد از این تدبیر ما چیست؟»
دوش از مسجد سوی میخانه آمد پیر ما
چیست یاران طریقت بعد از این تدبیر ما
(حافظ)
مثال دوم برای شیوه بلاغی
شیوه بلاغی علاوه‌بر اینکه در ادبیات و متون کهن کاربرد داشته، در ادبیات و متون امروزی نیز به کار رفته است. بهطور مثال، نیما یوشیج، شاعر معاصر، در شعر زیر نهاد (مهتاب و شبتاب) را جابهجا کرده و آن‌ها را بعد از فعل آورده است.
می‌تراود مهتاب
می‌درخشد شبتاب
(نیما یوشیج)
مثال سوم برای شیوه بلاغی
مصراع اول بیت زیر به شیوه بلاغی سروده شده است. در این جمله، نهاد پس از مفعول آمده است. در شیوه عادی، نهاد پیش از مفعول قرار می‌گیرد. صورت عادی جمله زیر به این شکل است: «من جهان را به‌خوبی آراستم.»
جهان را به خوبی من آراستم
چنان است گیتی کجا خواستم
(فردوسی)
مثال چهارم برای شیوه بلاغی
کل بیت زیر از یک جمله تشکیل شده است. اگر اجزای جمله زیر را مرتب کنیم، به این صورت درمی‌آید: «چون گوهر سرخ صبحگاهی، سپیدی از سیاهی رخ نمود.» از آنجایی که فعل جمله زیر جابهجا شده است، نتیجه می‌گیریم که این جمله به شیوه بلاغی نوشته شده است.
چون گوهر سرخ صبحگاهی
بنمود سپیدی از سیاهی
(نظامی)
مثال پنجم برای شیوه بلاغی
همان‌طور که ملاحظه می‌کنید، اجزای جملههای بیت زیر جابهجا شده‌اند و در سرودن این بیت از شیوه بلاغی استفاده شده است. در صورتی که اجزای این جمله‌ها را مرتب کنیم، ساختار بیت زیر به این شکل درمی‌آید: «چندان در نهان دعا کن، چندان اندر شبان بنال/ کز گنبد هفت آسمان در گوش تو صدا آید.»
چندان دعا کن در نهان چندان بنال اندر شبان
کز گنبد هفت آسمان در گوش تو آید صدا
(مولوی)
مثال ششم برای شیوه بلاغی
مانند مثال‌های قبل، در این بیت نیز از شیوه بلاغی استفاده شده است. اگر اجزای بیت زیر را مرتب کنیم، این جمله‌ها ساخته میشوند: «مرد بی‌حاصل یار با‌تحصیل را نیابد/جان ابراهیم عشق اسماعیل را باید.»
مرد بی حاصل نیابد یار با تحصیل را
جان ابراهیم باید عشق اسماعیل را
(سنایی)
مثال هفتم برای شیوه بلاغی
ناصر خسرو در سفرنامه خود، از جمله زیر استفاده کرده است. این جمله با شیوه بلاغی نوشته شده است، چون برخی از اجزای آن جابهجا شده‌اند. اگر بخواهیم این جمله را به شیوه عادی بازنویسی کنیم، این جمله به دست می‌آید: «دوستی میان ما افتاد.»
دوستی افتاد میان ما. (سفرنامه ناصر خسرو)
برای یادگیری بهتر شیوه بلاغی و کاربرد آن می‌توانید به فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس مراجعه کنید.
محل قرارگیری اجزای جمله
در بخش‌های قبلی این مطلب، انواع شیوه‌های نگارش جملات را بررسی کردیم. در این بخش، جای قرار گرفتن اجزای جمله‌ها را توضیح می‌دهیم. هر کدام از اجزای جمله، مانند فاعل یا نهاد، مفعول، متمم، فعل و... جای به‌خصوصی دارند و در بخش خاصی از جمله قرار می‌گیرند. در جدول زیر، محل قرار گرفتن تمامی اجزای جمله و همین‌‌طور فرمول ساخت انواع جمله‌ها با مثال نشان داده شده است.
| فرمول ساخت جمله | مثال |
| نهاد + مسند + فعل اسنادی | هوا ابری است. |
| نهاد + فعل ناگذر | باران بارید. |
| نهاد + مفعول + (را) + فعل گذرا | باد شاخه را شکست. |
| نهاد + مفعول + (را) + حرف اضافه + متمم + فعل گذرا یا فعل سببی | درخت برگ‌هایش را به باد سپرد. |
| نهاد + فعل مجهول | شکوفه چیده شد. |
| نهاد + حرف اضافه + متمم + فعل مجهول | سوالی از دوستم پرسیده شد. |
| نهاد + مفعول + (را) + تمییز + فعل ناقص | اسطوره‌شناسان جمشید را یکی از شاهان اساطیری ایران می‌دانند. |
| نهاد + تمییز + فعل ناقص مجهول | آن غریبه ساده‌لوح فرض شده بود. |
برای اینکه ساختار انواع جمله‌ها را بهتر درک کنید و با محل قرار گرفتن اجزای جمله بیشتر آشنا شوید، لازم است به نکته‌های زیر نیز توجه داشته باشید.
- در انواع جمله‌ها ممکن است از قیدها نیز استفاده شود.
- نهاد یا فاعل معمولاً در ابتدای جمله قرار می‌گیرد.
- فعل معمولاً در انتهای جمله می‌آید.
- مسند در حالت عادی، بعد از نهاد و قبل از فعل اسنادی قرار دارد.
- اگر جمله دارای متمم یا انواع قیدها باشد، مسند بعد از آن‌ها می‌آید.
- مفعول معمولاً پس از نهاد و قبل از فعل قرار می‌گیرد.
- متمم بعد از نهاد و قبل از فعل یا مسند قرار دارد.
- برخی از مفعول‌ها بدون «را» می‌آیند. این نقش‌نمای مفعولی را در میان پرانتز قرار داده‌ایم، زیرا وجود آن در جمله الزامی نیست.
- اگر مفعول همراه با «را» بیاید، معمولاً قبل از متمم قرار می‌گیرد.
- اگر مفعول با «ی» نکره آمده باشد، می‌تواند قبل یا بعد از متمم قرار بگیرد.
- اگر مفعول «را» یا «ی» نکره نداشته باشد، معمولاً بعد از متمم می‌آید.
- منادا در ابتدای جمله و قبل از نهاد قرار می‌گیرد.
- بدل همیشه بعد از مُبْدَلٌ‌منه می‌آید.
- تمییز قبل از فعل و بعد از مفعول قرار دارد.
- مضاف‌الیه معمولاً بعد از مضاف می‌آید. انواع مضاف و مضاف‌الیه را می‌توانید در فیلم آموزش رایگان مضاف و مضاف‌الیه در فارسی فرادرس بهطور کامل بیاموزید.
- صفت بیانی بعد از موصوف می‌آید اما صفت‌های اشاره، صفت‌های پرسشی، صفت مبهم، صفت شمارشی و... قبل از موصوف قرار می‌گیرند.
- قیدهای مکان، کیفیّت، کمیّت، حالت، پرسش، تصدیق و ترتیب، قبل از نهاد قرار می‌گیرند.
- قیدهای زمان، نفی یا تردید می‌توانند قبل یا بعد از نهاد قرار بگیرند.
- قیدهای تأسف، مسرّت، تحسین و آرزو معمولاً قبل از نهاد می‌آیند.
آشنایی با بلاغت در زبان فارسی
بلاغت به این معناست که نویسنده، سخنران یا شاعر با کلام خود بتواند اثرگذار باشد و مخاطبش را متقاعد کند. فنون یا علم بلاغت شامل سه شاخه اصلی است که عبارتند از: معانی، بیان و بدیع. جالب است بدانید که در علم بلاغت، هم از نکته‌های دستور زبان استفاده میشود و هم صنایع ادبی به کار می‌روند.
برای آشنایی بیشتر با بخش‌های مختلف بلاغت در زبان فارسی می‌توانید از فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس کمک بگیرید. هر کدام از این فیلم‌ها شامل نکته‌های مهمی در مورد موضوعات گوناگون علم بلاغت هستند.
- فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی در فارسی فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس
- فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم فرادرس
- فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ پایه یازدهم فرادرس
- فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۳ پایه دوازدهم فرادرس
چنانچه بخواهید به آموزش‌ها و نکته‌های بیشتری در مورد بلاغت یا دستور زبان و ادبیات فارسی دسترسی داشته باشید، توصیه می‌کنیم به مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کنید.
تشخیص شیوه بلاغی
اکنون که با شیوه بلاغی و کاربردهای آن آشنا شدید، ممکن است از خودتان بپرسید که ساده‌ترین روش برای تشخیص شیوه بلاغی چیست و چطور می‌توان آن را در جملههای مختلف شناسایی کرد. در پاسخ به این سؤال باید بگوییم ساده‌ترین راه این است که به اجزای جمله دقت کنید و ببینید آیا هر کدام از کلمه‌ها و گروه‌ها سر جای خود قرار گرفته‌اند یا جابهجا شده‌اند.
برای یادگیری بهتر این مبحث، مشاهده فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس نیز برایتان مفید خواهد بود. لینک این فیلم آموزشی را در کادر زیر قرار داده‌ایم.
بهطور مثال، جای فعل معمولاً آخر جمله است و نهاد نیز در حالت عادی، در ابتدای جمله قرار می‌گیرد. اگر با جمله‌ای مواجه شدید که در آن، فعل در ابتدای جمله قرار داشت یا نهاد به انتهای جمله رفته بود، می‌توانید مطمئن باشید که در آن جمله از شیوه بلاغی استفاده شده است.
سؤالات متداول
تا اینجا توضیح دادیم که شیوه بلاغی چیست و مثال‌هایی از آن را نیز بررسی کردیم. در این بخش، به سراغ سؤالات متداولی می‌رویم که در مورد چگونگی شیوه بلاغی مطرح شده‌اند و به آن‌ها پاسخ می‌دهیم.
شاعران و نویسندگان با چه هدفی از شیوه بلاغی استفاده می‌کنند؟
شاعران و نویسندگان معمولاً با توجه به دلایل زیر از شیوه بلاغی استفاده می‌کنند:
- اثرگذاری بر مخاطب
- تأکید بر بخشی از جمله
- رعایت وزن و قافیه
آیا تنها در متون ادبی از شیوه بلاغی استفاده میشود؟
خیر، در متون غیرادبی، فارسی محاوره و حتی در سخنرانی‌ها نیز از شیوه بلاغی استفاده میشود.
تمرین شیوه بلاغی
اینکه شیوه بلاغی چیست و چه کاربردهایی دارد، در بخش‌های قبلی این مطلب بررسی شد. در بخش حاضر، برای اینکه این مبحث را بهطور کامل بیاموزید و نکته‌های آن را تمرین کنید، آزمونی را در اختیارتان قرار می‌دهیم.
چنانچه بخواهید مبحث شیوه بلاغی و نمونه‌های آن را مرور کنید، پیشنهاد می‌کنیم به فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس مراجعه کنید. لینک این فیلم آموزشی را در کادر زیر مشاهده می‌کنید.
آزمون این بخش ۱۰ سؤال چهارگزینه‌ای دارد. برای پاسخگویی به سؤال‌ها، ابتدا صورت هر سؤال را به‌دقت بخوانید و سپس گزینه درست را علامت بزنید. چنانچه بخواهید از درستی پاسخ‌هایتان مطمئن شوید، تنها لازم است روی گزینه «مشاهده جواب» کلیک کنید.
با کلیک روی گزینه «شرح پاسخ» می‌توانید به پاسخ تشریحی هر سؤال دسترسی داشته باشید. بعد از پاسخ دادن به تمامی سؤال‌ها، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نشان داده میشود. با کلیک روی این گزینه، تعداد امتیازهایی که در این آزمون کسب کرده‌اید را مشاهده خواهید کرد.
۱- در کدام گزینه، شیوه بلاغی به‌درستی تعریف شده است؟
در شیوه بلاغی تنها اسم‌ها جابهجا میشوند.
در شیوه بلاغی، اجزای جمله جابهجا میشوند.
شیوه بلاغی تنها در متون ادبی به کار می‌رود.
شیوه بلاغی را تنها شاعران و ادیبان به کار می‌برند.
در شیوه بلاغی، تمامی اجزای جمله، اعم از اسم‌ها، فعل‌ها و... می‌توانند جابهجا شوند. این شیوه نه‌تنها در متون ادبی، بلکه در متون غیرادبی نیز کاربرد دارد. شیوه بلاغی را علاوه‌بر شاعران و ادیبان، نویسندگان و سایر افراد نیز می‌توانند به کار ببرند. با توجه به این نکته‌ها، تنها گزینه دوم درست است.
۲- در کدام گزینه از شیوه بلاغی استفاده شده است؟
اگر آن تُرکِ شیرازی به دست آرد دلِ ما را
به خال هِندویَش بَخشَم سمرقند و بُخارا را (حافظ)
ای نفسِ خرّمِ بادِ صبا
از برِ یار آمده‌ای، مرحبا! (سعدی)
احوال جهان گذرنده گذرنده‌ست
سرما ز پس گرما سرّا پس ضرّا (ناصر خسرو)
خداوند نام و خداوند جای
خداوند روزی ده رهنمای (فردوسی)
تنها در گزینه اول، اجزای جمله جابهجا شده‌اند. چنانچه اجزای این جمله را مرتب کنیم، به این صورت درمی‌آید: اگر آن ترک شیرازی دل ما را به دست آرد/ سمرقند و بخارا را به خال هندویش بخشم.
۳- همه گزینه‌ها با شیوه عادی نوشته شده‌اند، به‌جز...
گل‌ها در باغ می‌رویند.
باغبان گل‌ها را در باغ می‌کارد.
گل‌ها در فصل بهار می‌شکفند.
گل‌ها را باد با دست خود می‌رقصاند.
در گزینه دوم، مفعول جمله جابهجا شده و قبل از نهاد قرار گرفته است. بنابراین، این جمله به شیوه بلاغی نوشته شده است.
۴- کدام بخش از جمله زیر جابهجا شده است؟
به سوی باغ روانه شد نسیم.
فعل به انتهای جمله جایه‌جا شده است.
متمم بعد از فعل قرار گرفته است.
نهاد بعد از فعل قرار گرفته است.
مفعول به ابتدای جمله آمده است.
در این جمله، نهاد (نسیم) به‌جای اینکه در ابتدای جمله قرار بگیرد، در انتها و بعد از فعل آمده است.
۵- کدام گزینه با شیوه عادی نوشته شده است؟
بیا که هاتفِ میخانه دوش با من گفت
که در مَقامِ رضا باش و از قَضا مَگریز (حافظ)
فقیر و خسته به درگاهت آمدم رحمی
که جز وِلایِ تواَم نیستْ هیچْ دست‌آویز (حافظ)
فرشته عشق نداند که چیست، ای ساقی
بِخواه جام و گلابی به خاکِ آدم ریز (حافظ)
میانِ عاشق و معشوق هیچ حائل نیست
تو خود حجابِ خودی حافظ از میان برخیز (حافظ)
در سایر گزینه‌ها از شیوه بلاغی استفاده شده و اجزای جمله جابهجا شده‌اند.
۶- فرمول کدام گزینه در مورد ساختار جمله‌ها نادرست است؟
نهاد + حرف اضافه + متمم + فعل مجهول
نهاد + مفعول + (را) + فعل ناگذر
نهاد + تمییز + فعل ناقص مجهول
نهاد + مسند + فعل اسنادی
همراه با فعل‌های ناگذر از مفعول استفاده نمی‌شود. مفعول تنها در جمله‌هایی می‌آید که فعل آن‌ها متعدی و گذرا باشد.
۷- کدام گزینه در مورد شیوه بلاغی درست است؟
در شیوه بلاغی، فعل همیشه در پایان جمله می‌آید.
شیوه بلاغی یکی از روش‌های بیان جملات است.
در شیوه بلاغی، هر کدام از اجزای جمله در جای اصلی خود قرار می‌گیرند.
شیوه بلاغی تنها برای رعایت وزن و قافیه به کار می‌رود.
در شیوه بلاغی، تمامی اجزای جمله، از قبیل فعل، مفعول، نهاد و... می‌توانند جابهجا شوند. در این شیوه، اجزای کلام در جای اصلی خود قرار نمی‌‌گیرند، بلکه جابهجا میشوند. دلایل مختلفی برای استفاده از شیوه بلاغی وجود دارد که «رعایت وزن و قافیه» تنها یکی از آن‌هاست. با توجه به این نکته‌ها، گزینه دوم درست است.
۸- در کدام گزینه، ترتیب اجزای جمله به‌درستی بیان شده است؟
مبدل‌منه معمولاً بعد از بدل قرار می‌گیرد.
تمامی صفت‌ها بعد از موصوف می‌آیند.
فاعل گاهی قبل و گاهی بعد از مفعول می‌آید.
مسند معمولاً قبل از فعل اسنادی قرار می‌گیرد.
ترتیب برخی از اجزای جمله در ادامه بیان شده است.
- مبدل‌منه معمولاً قبل از بدل می‌آید.
- برخی از صفت‌ها، مانند صفت اشاره، صفت شمارشی، پرسشی و... قبل از موصوف قرار می‌گیرند.
- فاعل معمولاً در ابتدای جمله و قبل از فعل می‌آید.
۹- شیوه نگارش جملههای زیر را مشخص کنید.
کسی هنوز بلیت مسابقه را نخریده است.
بلیت مسابقه را هنوز کسی نتوانسته است بخرد.
بلاغی - بلاغی
عادی - بلاغی
بلاغی - عادی
عادی - عادی
جمله اول با شیوه عادی نوشته شده است، زیرا تمامی اجزای جمله در جای اصلی خود قرار گرفته‌اند. در جمله دوم، مفعول جابهجا شده و قبل از فعل قرار گرفته است. بر این اساس، نتیجه می‌گیریم که جمله دوم به شیوه بلاغی نوشته شده است.
۱۰- چنانچه جمله زیر را به شیوه عادی بازنویسی کنیم، این جمله به چه شکلی درمی‌آید؟
شَبرُوان را آشنایی‌هاست با میرِ عَسَس (حافظ)
با میرِ عَسَس شَبرُوان را آشنایی‌هاست.
آشنایی‌هاست شَبرُوان را با میرِ عَسَس.
شَبرُوان را با میرِ عَسَس آشنایی‌هاست.
آشنایی‌ها شَبرُوان را با میرِ عَسَس است.
تنها در گزینه سوم همه اجزای جمله در جای اصلی خود آمده‌اند. در سایر گزینه‌ها، اجزای جمله جابهجا شده‌اند.
جمع‌بندی
تمامی جملههای فارسی یا به شیوه بلاغی یا به شیوه عادی گفته و نوشته میشوند. در این مطلب از مجله فرادرس، به سراغ این شیوه‌ها رفتیم و نشان دادیم که شیوه عادی و شیوه بلاغی چیست و چه تفاوت‌هایی میان آن‌ها وجود دارد. همچنین کاربرد شیوه بلاغی را با مثال نشان دادیم و روش تشخیص آن را نیز معرفی کردیم. در پایان، آزمونی ارائه کردیم که با پاسخگویی به آن می‌توانید سطح یادگیری خود را در مورد این مبحث ارزیابی کنید.
