صفت اشاره چیست؟ – فارسی به زبان ساده + مثال و تمرین
صفت اشاره، یکی از انواع صفت در زبان فارسی است که برای اشاره به دور یا نزدیک استفاده میشود. اما برای شناختن درست نقش و معنی انواع صفتهای اشاره، در مطلب پیش رو با صفت آشنا میشویم، انواع صفات اشاره را در جملههای محاوره، نثر و نظم فارسی بررسی میکنیم و با مثال و تمرین و سوالات متداول به خوبی با نحوه کاربرد صفت اشاره آشنا خواهیم شد.
صفت اشاره چیست؟
پیش از آنکه صفت اشاره را بشناسیم لازم است با صفت، کمی آشنا شویم. میتوان برای اسم یک وابسته پیشین انتخاب کرد که قبل از اسم قرار میگیرد. به کمک این وابسته خصوصیتی را به اسم نسبت میدهیم. این واژهها را صفت مینامیم. برای مثال به جملههای زیر دقت کنید.
مرد دانا رفت.
(در این جمله «دانا» خصوصیتی به «مرد» اضافه میکند.)
شیشه نازک شکست.
(در این جمله نازک خصوصیتی را درباره شیشه بیان میکند.)
بنابراین صفت کلمهای است که به اسم وابسته است و خصوصیتی را به اسم نسبت میدهد. یکی از وابستههای پیشین اسم، صفت اشاره است. با کمک دو مثال زیر این وابسته پیشین را به شما معرفی خواهیم کرد.
آن قهرمان، هرگز به خانه بازنگشت.
این کتاب، برای کتابخانه است.
در جملههای بالا دو گروه اسمی «آن قهرمان» و «این کتاب» برجسته شده است. در هر دو گروه اسمی مشخص شده، کلمه این و آن پیش از اسم، صفت اشاره است که درباره دوری و نزدیکی اسم توضیح میدهد. چون صفت اشاره قبل از اسم میآید، وابسته پیشینِ اسم خوانده میشود. در جدول زیر این دو گروه اسمی را به دستههای وابسته و هسته تقسیم کردهایم.
گروه اسمی | ||
وابسته پیشین | هسته | |
صفت اشاره | ||
آن | قهرمان | |
این | کتاب |
مفاهیم و صورت های مختلف صفت اشاره
صفت اشاره در اصل دو لفظ «این» و «آن» است، این برای اشاره به نزدیک و آن برای اشاره به دور. در جملههای زیر کاربرد این دو را مشاهد خواهید کرد.
آن کلاس تعطیل شد.
این میز پایهاش شکسته است.
این دریای بزرگ همیشه در جزر و مد است.
بعد از طوفان دیشب، آن درخت سرو، قامتش شکست.
از هر طرف که رفتم جز وحشتم نیفزود
زنهار از این بیابان وین راه بینهایت
(در این بیت حافظ، الف دومین «این» برای زیبایی شعر حذف شده است.)
اما صفات اشاره این و آن گاهی با کلمات و اجزایی از قبیل «چون»، «هم» و «همه» ترکیب میشوند و در این صورت علاوه بر مفهوم اشاره، مفاهیم دیگری را نیز بیان میکنند. در ادامه صورتها و معانی مختلف صفتهای اشاره را ذکر کردهایم.
صفت اشاره این و آن
«این» و «آن» گاهی بهتنهایی و بدون همراهی اجزای دیگر میآیند که فقط مفهوم اشاره را بیان میکنند. برای مثال به جملههای زیر توجه کنید.
مکن ما را از این درگاه محروم
چو گنجشکان مران ما را ازین بوم
(در این بیت خواجوی کرمانی، الف دومین «این» برای زیبایی شعر حذف شده است.)
خرم آن لحظه که مشتاق به یاری برسد
(امیر خسرو دهلوی، دیوان اشعار)
همین و همان
گاهی این و آن با لفظ «هم» در ابتدا دیده میشوند. در این صورت مفهوم اشاره و تأکید را با هم میرسانند. برای مثال نمونههای زیر را مشاهده کنید.
زندگی همین لحظههاست که داری آن را تلف میکنی.
معلم با همان لحن گرمش ادامه میدهد: «خیلی عالی است، نظامی در آرایش صحنههای شعرش استاد بینظیری است.»
(نیما، محمد حسن حسینی)
همان رنگ و همان روی،
همان برگ و همان بار،
همان خنده خاموش در او خفته بسی راز، همان شرم و همان ناز
همان برگ سپید به مثل ژاله، ژاله به مثل اشک نگونسار
همان جلوه و رخسار
(مهدی اخوان ثالث)
چنین و چنان
این و آن در ترکیب با الفاظی مانند نمونههایی که در ادامه لیست کردهایم برای اشاره و بیان تشبیه در ادبیات فارسی و چگونگی، به کار برده میشوند.
- چون
- گونه
- سان
- طور
برای مثال «چنین» از ترکیب «چون» و «این» و به همین ترتیب «چنان» از ترکیب «چون» و «آن» ساخته شده است. از نمونههای دیگر میتوان به اینسان، آنطور و اینگونه اشاره کرد.
افسوس که تأثیر اینگونه داروها موقت است.
(بوف کور، هدایت)
در این واژهها نوعی نزدیکی آوایی وجود دارد. به اینگونه نزدیکی آوایی واژهها که شعر و نثر را زیباتر و خوش آهنگتر میکند، «جناس» میگویند.
دوستان عیب کنندم که چرا دل به تو دادم
باید اول به تو گفتن که چنین خوب چرایی
(سعدی)
همچنین و همچنان
گاهی با افزودن هم به اول الفاظ «چنین» و «چنان» به ترتیب «همچنین» و «همچنان» میسازند. گاهی به جای چنین، چنان، اینچنین و آنچنان، لفظ «همچون» که بیشتر در نقش قیدی کاربرد دارد و یا مخفف آن «همچو» به کار میرود.
همچون دردی توی سرم پیچید که نتوانستم جاده را به خوبی ببینم.
در شعر زیر از هلالی جغتایی نیز کاربرد «همچو» را خواهید دید.
ای همچو پری از من دیوانه رمیده
صد بار مرا دیده و گویی که ندیده
این چنین و آن چنان
گاهی بر سر «چنین» لفظ «این» و بر «چنان»، «آن» اضافه میکنند. گاهی به این ترکیبهای جدید «ی» در آخر هم میافزایند و ترکیبهای «آنچنانی» و «اینچنانی« را میسازند. از این ترکیبات برای اشاره، تشبیه و تاکید استفاده میکنند. نمونههایی از کاربرد آنها را در چند مثال ببینیم.
اینچنین مهرورزی از او بعید بود.
در شعر شیخ اجل، سعدی هم کاربرد «اینچنین» را خواهید دید.
گر گویمت که سروی سرو اینچنین نباشد
ور گویمت که ماهی مه بر زمین نباشد
آنچنان نعرهای زد که گویی پرده گوشم پاره شد.
نکته: به غیر از صفات اشاره گفته شده نمونههای دیگری مانند ایناندازه، اینقدر، اینهمه، همینقدر و همیناندازه نیز در گروه صفتهای اشاره جا میگیرند. پیام این صفتها اندازه مبهم موصوف است. برای مثال به نمونه زیر توجه کنید.
اینهمه کتاب میخواهی چکار؟
***
آنهمه درس خواندی که آخرش چه شود؟
شمار در صفت اشاره این و آن
این و آن وقتی با موصوف همراهند همیشه مفرد میآیند، چه موصوف مفرد باشد و چه موصوف جمع باشد. در جدول زیر برای صفت اشاره این و آن در برابر موصوف جمع یا مفرد نمونه آوردهایم.
صفت اشاره | موصوف |
این | کتاب |
این | کتابها |
آن | قلم |
آن | قلمها |
نکته: اینها، آنها، اینان و آنان ضمیر اشارهاند و نه صفت اشاره.
تفاوت ضمیر اشاره و صفت اشاره
ضمیر اشاره ضمیری است که مرجع آن به اشاره معلوم میشود. ضمایر اشاره «این» و «آن» و ترکیبات این دو هستند. درحالیکه صفت اشاره همواره همراه یک موصوف بعد از خودش میآید. برای درک بهتر این تفاوت در جملات زیر چند مثال از ضمیر اشاره مشاهده میکنید.
من با اینها کاری ندارم، دنبال علی میگردم.
ملخ دو پای داسمانند دارد که با آنها اشیا را برمیدارد.
شاعر شعری سراییده است که در آن به مفاهیم انسانی زیادی اشاره کرده است.
سوالات متداول
برای درک بهتر دستور صفت اشاره در ادامه مطلب به تعدادی از پرسشهای رایج در این زمینه پاسخ دادهایم.
مفهوم و پیام حضور صفتهای اشاره در جمله چیست؟
صفتهای اشاره برای اشاره به دور و نزدیک، بیان تشبیه و چگونگی و تاکید در ترکیب وصفی قرار میگیرند.
اگر صفت اشاره به جای موصوف بنشیند جمع بسته میشود؟
به طور کلی این و آن به همراه موصوف همیشه مفرد ظاهر میشوند. اما جمع این دو، یعنی اینها، آنها، اینان و آنان ضمیر اشاره است و قابلیت جمع بسته شدن دارد. باید دقت کنید که در این حالت این و آن از حالت وصفی خارج شدهاند.
نقش این و آن در جمله چیست؟
«این» و «آن» اگر با یک اسم بعد از خودشان همراه بشوند و دوری یا نزدیکی آن اسم را توضیح بدهند، صفت اشاره برای آن اسم یا موصوف هستند. اما اگر بهتنهایی در جمله بیایند و مرجع آنها به اشاره دیده شود یا به شکل جمع آنها را ببینیم، ضمیر اشارهاند.
تمرین صفت اشاره
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «مطلب صفت اشاره چیست»، میتوانید از آزمونی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. این آزمون شامل 4 سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسشها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، میتوانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جوابهای درست و نادرست را نیز ببینید.
تمرین اول
گزینه درست را انتخاب کنید.
۱. در همهی گزینهها صفت اشاره آمده است بهجز:
چشمها از این و آن پرسان
کیست این کودک
او چه میخواهد از این میدان
صحنه جان بازی است این جا
2. در کدام گزینه صفت اشاره به کار رفته است؟
عشق و شور و رادمردی و دین باوری و ایثار در آن موج میزند.
زبان هر جامعه در هر دورهای نماینده فکر و فرهنگ همان روزگار است.
جسم و جان من و تو در آن پرورش یافته و اکنون پارهای از پیکره ماست.
اگر شعری را تنها یک بار برای او میخواندند آن را بهطور کامل حفظ میکرد.
3. در کدام گزینه «این» صفت اشاره نیست؟
این را آوردهای؟
این مطلب را بارها سرکلاس برای دانشآموزانم شرح دادم.
این کتاب منبع امتحان شما است.
این حرفها برای من مهم نیست
4. کدام صورت زیر نمیتواند صفت اشاره باشد؟
این
آن
اینها
چنین
تمرین دوم
جاهای خالی را با صفت اشاره مناسب پر کنید.
سوال 1: اگر تو هم تاب زندان نداشتی، به ـــــ مرگی راحت تن میدادی.
جواب: اگر تاب تو هم زندان نداشتی، به چنین مرگی راحت تن میدادی.
سوال 2: این گل از ــــــ گل زیباتر است.
جواب: این گل از آن گل زیباتر است.
سوال 3: گوشه خیابانها دستفروشی میکند، گویا از ــــــ راه زن و بچهاش را سیر میکند.
جواب: گوشه خیابانها دستفروشی میکند، گویا از این/همین راه زن و بچهاش را سیر میکند.
سوال 4: توی دلش را با ــــــ مزخرفاتی خالی نکن.
جواب: توی دلش را با چنین مزخرفاتی خالی نکن.
سوال 5: ــــــ شهر آباد و زیبا را با این شهر مخروبه مقایسه میکنی؟
جواب: آن شهر آباد و زیبا را با این شهر مخروبه مقایسه میکنی؟
جمعبندی
در جدول زیر صفتهای اشاره را به همراه شیوه ساخت و مفهوم و پیام مشاهده میکنید.
صفات اشاره | الفاظی که به این و آن افزوده میشود | مفهوم و پیام | ||
این | آن | اشاره | ||
همین | همان | هم | اشاره، تاکید | |
چنین | چنان | چون | اشاره، تشبیه و چگونگی | |
اینچنین | آنچنان | این | چون | اشاره، تشبیه و چگونگی، تاکید |
اینچنانی | آنچنانی | این | چون + ی | اشاره، تشبیه و چگونگی، تاکید |
همچون | همچو | هم | چون (چو) | اشاره، تشبیه و چگونگی |
اینقدر اینهمه |
هماناندازه آنهمه | هم | اندازه (یا قدر...) | اشاره، مقدار مبهم |