جمله پایه و پیرو چیست؟ — ادبیات فارسی به زبان ساده + مثال

در آموزش‌های پیشین مجله فرادرس، به معرفی برخی از مباحث دستور زبان فارسی از قبیل ضمیر، قید، بدل و مضاف و مضاف الیه پرداختیم. در این آموزش با جمله پایه و پیرو آشنا می‌شویم.

جمله مستقل چیست؟

در آموزش «جمله چیست ؟ | انواع جمله به زبان ساده و با مثال» دیدیم که جمله بزرگ‌ترین واحد زبانی است. در یک تعریف دیگر می‌توان چنین گفت که جمله باید مستقل باشد. اما این مستقل بودن یعنی چه؟ یعنی اینکه جمله به‌گونه‌ای باشد که مخاطب با دیدن یا شنیدن آن انتظارش اقناع شود و دیگر پرسشی برایش به‌وجود نیاید. البته، دقت کنید که منظور پرسش ناشی از ناقص بودن معنای جمله است. برای مثال، نمی‌توانیم بگوییم جمله‌های زیر مستقل هستند:

فیلم مجموعه آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه – درس، تمرین، حل مثال و تست در فرادرس

کلیک کنید

• من به مغازه رفتم و... (ادامه‌اش ناقص است)
• ۳۰۰ سال پیش در چنین روزی به دنیا آمد (چه کسی ۳۰۰ سال پیش به دنیا آمد؟).
• امروز کتاب را (کتاب را چه؟)
• از آنجا که احمد آمده بود (از آنجا که احمد آمده بود چه؟)

می‌بینیم که همه جملات بالا پرسشی را در ذهن خواننده یا شنونده متبادر می‌کنند و او درک درستی از آن‌ها نخواهد داشت و منظور گوینده ر کامل درک نمی‌کند.

خود جملات مستقل را به دو دسته جمله ساده و جمله مرکب تقسیم می‌کنند. این تقسیم‌بندی بر اساس تعداد فعل‌های به‌کاررفته در جمله است. در ادامه این دو نوع جمله را معرفی می‌کنیم. شکل زیر دسته‌بندی جملات مستقل را به‌خوبی نشان می‌دهد. پس از این، منظورمان از جمله، جمله مستقل است.

برای آشنایی با مباحث زبان فارسی دبیرستان، پیشنهاد می‌کنیم به مجموعه آموزش‌های دروس دبیرستان و پیش دانشگاهی فرادرس مراجعه کنید که لینک آن در ادامه آورده شده است.

جمله ساده چیست؟

فیلم مجموعه آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه – درس، تمرین، حل مثال و تست در فرادرس

کلیک کنید

جمله مستقلی را ساده می‌گوییم که تنها یک فعل داشته باشد. برای مثال، جملات زیر ساده‌اند:

• احمد آمد.
• احمد کتاب را آورد.
• احمد داستان را به من گفت.
• هوا سرد است.
• برگ از درخت افتاد.

جملات ساده را از نظر تعداد اجزای آن‌ها می‌توان به سه دسته تقسیم کرد:

1. جملات دوبخشی
2. جملات سه‌بخشی
3. جملات چهاربخشی

جملات ساده دوبخشی

جملات دوبخشی از دو بخش نهاد و فعل تشکیل می‌شوند. مثال‌هایی از این جملات به‌شرح زیر است:

• احمد رفت.
• شیشه شکست.
• باد وزید.

جملات ساده سه‌بخشی

جملات سه‌بخشی را خود می‌توان به سه دسته تقسیم کرد:

۱. جملاتی که از فاعل و مفعول و فعل تشکیل شده‌اند. جملات زیر مثال‌هایی از این گونه‌اند:

• احمد کتاب را خرید.
• من شیشه را شکستم.
• احمد در را بست.

۲. جملاتی که از نهاد و مسند و فعل اسنادی تشکیل شده‌اند. جملات زیر از این دست‌اند:

• شهر امن است.
• هوای بیرون سرد است.
• جعبه سنگین نبود.

3. جمله‌هایی که نهاد و متمم و فعل ساخته می‌شوند. دقت کنید که منظور از متمم، متمم الزامی است که بدون آن جمله معنای کاملی نخواهد داشت. مثال‌هایی از این جملات در ادامه آورده شده است:‌

• احمد به دوستش می‌نازد.
• کامبیز از سگ می‌ترسد.

جملات ساده چهاربخشی

این جملات را می‌توان در دو دسته گنجاند که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌کنیم.

1. جملاتی که از نهاد و مفعول و متمم الزامی تشکیل شده‌اند. جمله زیر مثالی از این نوع جملات است:

• احمد کیف را به اصغر داد.

2. جملاتی که از نهاد و مفعول و تمیز (مسند مفعول) ساخته می‌شوند. مانند مثال زیر:

• مردم او را قهرمان خودشان می‌دانند.

جمله مرکب چیست؟

به جملاتی که بیش از یک فعل دارند، جمله مرکب می‌گوییم. به بیان دیگر، این جملات از چند جمله ساده تشکیل می‌شوند. برای مثال، جمله «وقتی به خانه برگشتم، احمد هنوز نیامده بود» دو فعل دارد و یک جمله‌ مرکب است. جمله‌های مرکب با استفاده از حروف ربط هم‌پایه‌ساز و وابسته‌ساز به وجود می‌‌آیند.

انواع جمله مرکب

جملات مرکب را می‌توان به دو دسته هم‌پایه و ناهم‌پایه تقسیم کرد.

جمله هم‌پایه چیست؟

جملات هم‌‌پایه جملاتی هستند که اولاً مستقل‌اند، ثانیاً با حرف ربط هم‌پایه‌ساز به هم مربوط می‌شوند. دقت کنید که جملات هم‌پایه بخشی از جمله دیگر نیستند. جملات زیر نمونه‌هایی از جملات هم‌پایه هستند:

• دانش‌آموزان از کلاس درس بیرون آمدند و به خانه رفتند.
• باران شیشه را خیس کرد و شیشه تمیز شد.

حرف ربط یا پیوند هم‌پایه‌ساز چیست؟

پیوند هم‌پایه‌ساز، همان‌گونه که نامش نشان می‌دهد، حرفی است که دو جمله هم‌پایه را به هم پیوند می‌دهد. برای مثال، در دو جمله زیر، «و» و «اما» پیوند هم‌پایه‌ساز هستند:

• مدرسه تعطیل شد و دانش‌آموزان به خانه برگشتند.
• خواهرم به محل کارش رفت، اما من در خانه ماندم.

جمله ناهم‌پایه چیست؟

جملات ناهم‌پایه، همان‌طور که از نامشان پیداست، از جملاتی تشکیل می‌شوند که مستقل معنایی نیستند و خود از جملات پایه و پیرو تشکیل می‌شوند.

اکنون می‌توانیم به بحث اصلی‌مان وارد شویم که همان جمله پایه و پیرو است. می‌دانیم که جملات ساده جملات مرکب را تشکیل می‌دهند. این جمله‌های ساده را می‌توان از نظر مفهوم و منظور و نقششان، به دو دسته جمله پایه و جمله پیرو تقسیم کرد. در ادامه، بیشتر در این‌ باره بحث می‌کنیم.

جمله پایه و پیرو چیست ؟

جمله پایه که به آن جمله هسته نیز می‌گویند، بخشی از جمله مرکب است که حاوی منظور اصلی گوینده است. برای مثال، جمله «وقتی به مدرسه آمدم، کامبیز هنوز نرفته بود» مرکب است. این جمله از دو جمله ساده «وقتی به خانه برگشتم» و «احمد هنوز برنگشته بود» تشکیل شده است. اما منظور اصلی گوینده کدام جمله بوده است؟ مشخص است که مقصود اصلی گوینده این بوده که بگوید کامبیز هنوز نرفته بوده و جمله ناقص اول را برای بیان توضیح جمله دوم بیان کرده است. به جمله ساده اصلی در جمله مرکب، جمله پایه یا هسته می‌گوییم.

جمله پیرو، که به آن جمله وابسته نیز می‌گویند، آن بخش از جمله مرکب است که همراه جمله پایه می‌آید و مواردی چون زمان و شرط و دلیل و... را به جمله پایه اضافه می‌کند. جمله پایه به‌تنهایی معنی و مفهوم کاملی ندارد. برای مثال، در جمله، «وقتی به مدرسه آمدم، کامبیز هنوز نرفته بود»، جمله «وقتی به مدرسه آمدم» جمله پیرو است که زمان جمله پایه را بیان می‌کند.

حرف ربط یا پیوند وابسته‌ساز چیست؟

پیوند وابسته‌سازی کلمه‌ای است که دو جمله پایه و پیرو را به هم مربوط می‌کند. مثلاً در جملات زیر، کلمات زیرا و اگر پیوند وابسته‌ساز هستند:

• باید به خانه می‌آمدم، زیرا پستچی پشت در منتظر بود.
• اگر تلاش کنی، پیشرفت خواهی کرد.

چگونه جمله پایه و پیرو را تشخیص دهیم؟

برای تشخیص جمله پایه و پیرو می‌توان از چند راهکار استفاده کرد که در ادامه آن‌ها را شرح می‌دهیم.

راه اول تشخیص جمله پایه و پیرو

در این روش، از همان تعریف جمله پایه و پیرو استفاده می‌کنیم. جمله‌ای که بار اصلی و منظور نویسنده یا گوینده در آن نهفته است، همان جمله پایه است و جمله دیگر جمله پیرو است. مثلاً در جمله «وقتی به خانه رسیدم، چراغ‌ها روشن بود»، مقصود اصلی گوینده گفتن این موضوع است که چراغ‌ها روشن بوده‌اند. به همین دلیل، جمله پایه «چراغ‌ها روشن بود» و جمله پیرو «وقتی به خانه رسیدم» است که زمان را بیان می‌کند.

راه دوم تشخیص جمله پایه و پیرو

یکی از نشانه‌های جمله پیرو این است که اغلب با یکی از حروف ربط می‌آید. از این حروف می‌توان به تا، اگر، که، زیرا و... اشاره کرد. برای نثال، جمله «زود به خانه برگشتم، زیرا مهمان‌ها آمده بودند» را در نظر بگیرید. در این جمله، حرف ربط زیرا با «مهمان‌ها آمده بودند» آمده که جمله پیرو است.

راه سوم تشخیص جمله پایه و پیرو

فعل‌های جمله پیرو را می‌توان با به مصدر یا صفت تفسیر کرد، اما برای جمله پایه نمی‌توان چنین چیزی گفت. برای مثال، جمله «تلویزیون را که خاموش کردم، فضای اتاق آرام شد» را در نظر بگیرید. این جمله را می‌توانیم، به این صورت بنویسیم: «با خاموش کردن تلویزیون، فضای اتاق آرام شد.» می‌بینیم که جمله «تلویزیون را که خاموش کردم» را می‌توان به صورت مصدری «با خاموش کردن تلویزیون» بیان کرد. به همین دلیل، جمله «تلویزیون را که خاموش کردم» جمله وابسته است و جمله دیگر، جمله هسته. دقت کنید که جمله هسته را نمی‌توانیم به‌صورت مصدری بنویسیم.

راه چهارم تشخیص جمله پایه و پیرو

برای جمله پیرو می‌توان چنین گفت که معمولاً معنای ناقصی دارد، اما جمله پیرو کامل و مستقل است. برای مثال، جمله «اگر ورزش کنی، بدنت سالم می‌ماند» را در نظر بگیرید. می‌بینیم که جمله «اگر ورزش کنی» معنای ناقصی دارد و به همین دلیل جمله پیرو است.

نکته ۱: اگر جمله پیرو برای شرط آمده باشد، به آن «جمله شرط» می‌گوییم. در این صورت، جمله پایه «جزای شرط» یا «جواب شرط» نامیده می‌شود.

به مثال‌های زیر دقت کنید:

• اگر تلاش کنی، در آینده موفق می‌شوی. جمله شرط: اگر تلاش کنی؛ جواب (جزای) شرط: موفق می‌شوی.
• اگر تو آمده بودی، بهار می‌آمد. جمله شرط: اگر تو آمده بودی؛ جواب (جزای) شرط: بهار می‌آمد.

نکته ۲: از نظر جایگاه ظاهری، جمله پیرو می‌تواند قبل یا بعد از جمله پایه بیاید.

معرفی فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس

آموزش ادبیات فارسی پایه دهم همه ۱۸ درس کتاب ادبیات فارسی پایه دهم را پوشش می‌دهد و در ۴ ساعت و ۴۲ دقیقه تدوین شده است. در این آموزش، سعی شده تمام کتاب به صورت دقیق ارائه شود تا دانش‌آموز به درک کاملی از درسنامه‌ها، آرایه های ادبی و دستور زبان فارسی برسد. علاوه بر این، در مواردی که لازم بوده، نکات مهم نیز بیان شده است.

• برای مشاهده فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم + اینجا کلیک کنید.

سوالات متداول درباره جمله پایه و پیرو

در این بخش به برخی از سوالات پر تکرار در زمینه جملات پایه و پیرو به اختصار پاسخ می‌دهیم.

جمله مرکب چگونه ساخته می‌شود؟

به جملاتی که بیش از یک فعل دارند، جمله مرکب می‌گوییم. به بیان دیگر، این جملات از چند جمله ساده تشکیل می‌شوند.

به کلمه‌ای که جمله پایه و پیرو را بهم مرتبط می‌کند چه می‌گویند؟

حرف پیوند وابسته‌سازی کلمه‌ای است که دو جمله پایه و پیرو را به هم مربوط می‌کند.

تمرین مربوط به جمله پایه و پیرو

برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «جمله پایه و پیرو چیست؟»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شامل ۵ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.

جمع‌بندی

در این آموزش دیدیم که جملات مستقل را می‌توان به دو دسته ساده و مرکب تقسیم کرد. همچنین، گفتیم که جملات مرکب به در دو گروه هم‌پایه و ناهم‌پایه قرار می‌گیرند که نا‌هم‌پایه‌ها از جمله پایه و پیرو تشکیل می‌شوند.