صفت شمارشی چیست؟ – فارسی به زبان ساده + مثال و تمرین

صفت در زبان فارسی حالت،‌ مقدار و شماره یا یکی دیگر از چگونگی‌های اسم را بیان می‌کند. «صفت شمارشی»‌ هم به همراه اسم می‌آید و شمار یا ترتیب اسم را بیان می‌کند. در این مطلب اقسام صفت شمارشی را به همراه انواع آن و مثال‌‌های متعدد بررسی خواهیم کرد.

صفت شمارشی چیست؟

ابتدا توضیح مختصری درباره صفت می‌دهیم. به جمله‌های زیر دقت کنید.

فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم در فرادرس

کلیک کنید

در جمله نخست، «دو» خصوصیتی به اسم، یعنی «مرد» اضافه می‌کند. همان‌طور که در جمله دوم، واژه «دومین» خصوصیتی را درباره «مرد» بیان می‌کند. «دو» و «دومین» هر دو مقوله‌ای از انواع کلمه در زبان فارسی هستند که به آن‌ها صفت می‌گوییم. صفت کلمه‌ای است وابسته به اسم که خصوصیتی را به اسم نسبت می‌دهد و معنی آن را محدود می‌کند. مثلاً معنی دو مرد از معنی همه مردها محدودتر است. اما صفت شمارشی چیست؟ هر دو صفت ذکر شده صفت شمارشی بودند، برای آشنایی دقیق‌تر به جمله‌های زیر دقت کنید.

اگر به واژگان برجسته دقت کنید، متوجه می‌شوید هریک از آن‌ها درباره شمار اسم بعد از خودشان توضیح داده داده‌اند. این صفت‌ها «صفت شمارشی» هستند. اعداد اصلی مثل یک، دو، سه، چهار و... و اعداد ترتیبی مثل اولین، دومین، سومین و... صفت شمارشی در زبان فارسی‌اند. در جملاتی که بررسی کردیم، صفت‌ها قبل از اسم آورده شدند، بنابراین «وابسته پیشین» اسم هستند. در جدول زیر گروه‌های اسمی ذکر شده را بر اساس هسته گروه و وابسته، بررسی می‌کنیم.

فیلم آموزش درس فارسی – پایه هشتم در فرادرس

کلیک کنید

صفت شمارشی اصلی

صفت شمارشی اصلی در زبان فارسی اعداد هستند. صفات شمارشی اصلی بدون پیشوند و پسوند می‌آیند و تعداد اسم بعد از خود یعنی معدود را بیان می‌کنند. در جدول زیر اعداد شمارشی اصلی زبان فارسی که همگی صفات دیگر از آن‌ها ساخته می‌شوند را مشاهده می‌کنید.

فیلم آموزش فارسی – پایه نهم در فرادرس

کلیک کنید

در مثال‌های زیر کاربرد صفت‌های جدول فوق را مشاهده می‌کنید.

اعداد دیگر همگی از ترکیب بیست عدد شمارشی اصلی ساخته می‌شوند، البته در ساختار این کلمات تغییراتی پدیدار می‌شود. برای مثال واژه یازده در اصل «یک +‌ ده» بوده است که با کمی تغییر به یازده تبدیل شده است. در جدول زیر تعدادی از اعداد دیگر را مشاهده می‌کنید که در ساخت آن‌ها تغییراتی رخ داده است.

فیلم آموزش ادبیات فارسی – پایه دهم در فرادرس

کلیک کنید

در مثال‌های زیر کاربرد صفت‌های جدول بالا را مشاهده می‌کنید.

کتاب «در جست‌و‌جوی خوشبختی» در هفده فصل نگاشته شده و نویسنده در آن به موضوعاتی مانند خوشبختی، امید، تربیت و... پرداخته است.

سیصد گل سرخ، یک گل نصرانی

ما را ز سر بریده می‌ترسانی؟

ما گر ز سر بریده می‌ترسیدیم

در محفل عاشقان نمی‌رقصیدیم

غیر از این اعداد و برای عددهای بزرگ‌تر از زبان‌های دیگر اعدادی وارد زبان فارسی شده است. در جدول زیر تعدادی از آن‌ها را مشاهده می‌کنید.

در نمونه‌های زیر کاربرد صفت‌های جدول بالا را مشاهده می‌کنید.

یعنی می‌گویید دو میلیارد‌ تومان وجه رایج مملکت خرج این برج بدقواره شده است؟

تو اگر یک میلیون سال نوری هم از من دور شوی،‌ در خاطر من حاضر و نزدیکی.

صفت شمارشی اصلی و موصوف آن‌ها (معدود) به طور معمول مفردند. برای نمونه به مثال‌های زیر توجه کنید.

ده و اضعاف آن، مانند صد، هزار، ده هزار، صد هزار، میلیون و... برای بیان کردن کثرت و گاهی برای تاکید بیشتر با «ها» جمع بسته می‌شوند. برای مثال به جمله‌های زیر توجه کنید.

ممیز

صفت شمارشی گاهی خود وابسته‌ای دارد که ممیز نام دارد. ممیزها واحدهای وزن، شمارش یا اندازه‌گیری‌اند. از واحدهای وزن می‌توان از گرم، کیلو، تن، مثقال و... یاد کرد. از واحدهای اندازه گیری می‌توان به متر، سانتی‌متر، کیلومتر، فرسخ، هکتار و... اشاره کرد. واحدهای شمارش نیز راس، نفر، تا، طاقه، توپ، عدد، دست و... هستند. در جدول زیر نمونه‌هایی از ممیز در کنار صفت شمارشی مشاهده می‌کنید.

فیلم آموزش ادبیات فارسی – پایه یازدهم در فرادرس

کلیک کنید

صفت شمارشی ترتیبی

صفات شمارشی ترتیبی درباره ترتیب قرار گرفتن موصوف یا معدودشان هستند. این صفت‌ها با اضافه کردن پسوند «ــُـم» یا «ــُـمین» به آخر به آخر عدد اصلی ساخته می‌شوند. در جدول زیر نمونه‌هایی از این صفت‌های شمارشی را به همراه شیوه ساخت مشاهده می‌کنید.

فیلم آموزش ادبیات فارسی – پایه دوازدهم در فرادرس

کلیک کنید

در جمله‌های زیر کاربرد صفات شمارشی ترتیبی را مشاهده خواهید کرد.

به‌جای صفت‌های شمارشی ترتیبی «سه‌ام» و «سه‌امین»، از «سوم» و «سومین» استفاده می‌شود. معمولاً به‌جای «یکم» هم «اول» یا «اولین» یا «اولی» یا «نخستین» به‌کار می‌رود. برای مثال به جمله‌های زیر دقت کنید.

صفت شمارشی کسری

صفت شمارشی کسری یا عدد کسری آن است که یک یا چند جزء از یک یا چند واحد را نشان بدهد. برای درک ساختار این‌گونه صفت‌های شمارشی به جدول زیر دقت کنید.

کاربرد صفت شمارشی کسری را در مثال‌های زیر ببینید.

صفت‌های شمارشی کسری عربی در فارسی هم کاربرد دارند. در جدول زیر تعدادی از آن‌ها را مشاهده می‌کنید.

صفت شمارشی توزیعی

صفت شمارشی توزیعی در واقع موصوف را به بخش‌های برابر تقسیم می‌کند. یعنی عدد اصلی در آن تکرار می‌شود. برای مثال به نمونه‌های زیر توجه کنید.

سوالات رایج درباره صفت شمارشی

برای درک بهتر مطلبی که مطالعه کردید در ادامه این مطلب به تعدادی از پرسش‌های رایج در این خصوص پاسخ داده‌ایم.

صفت شمارشی اصلی چیست؟

صفت شمارشی اصلی اعداد هستند. صفات شمارشی اصلی بدون پسوند و پیشوند می‌آیند و تعداد اسم بعد از خود یعنی معدود را بیان می‌کنند. غیر از اعداد زبان فارسی و برای عددهای بزرگ‌تر از زبان‌های دیگر اعدادی مانند میلیون، بیلیون، میلیارد و... وارد زبان فارسی شده است

ممیز صفت شمارشی چیست؟

صفت شمارشی بعضی اوقات وابسته‌ای دارد که ممیز نام دارد. ممیز واحد وزن، شمارش یا اندازه‌گیری‌ است. از واحدهای وزن می‌توان به گرم، کیلو، تن، مثقال و... اشاره کرد. از واحدهای اندازه گیری می‌توان متر، سانتی‌متر، کیلومتر، فرسخ، هکتار و... را مثال زد. واحدهای شمارش نیز راس، نفر، تا، طاقه، توپ، عدد و... هستند.

صفت شمارشی ترتیبی چیست؟

صفت شمارشی ترتیبی درباره ترتیب قرار گرفتن موصوف یا معدودشان اطلاعاتی به ما می‌دهد. این صفت‌ با اضافه کردن پسوند «ــُـم» یا «ــُـمین» به آخر به آخر عدد اصلی ساخته می‌شود.

تمرین

برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با مطلب «صفت شمارشی»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. آزمون اول شامل ۵ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.

تمرین اول

گزینه درست را انتخاب کنید.

 تمرین دوم

در جمله‌های زیر ممیز را پیدا کنید.

سوال ۱: مدان مر خصم را خُرد ای برادر

که سوزد عالمی یک ذرّه آذر

سوال ۲: آن سفر کرده که صد قافله دل همره اوست

هر کجا هست خدایا به سلامت دارش

سوال ۳: ز من تا صبر صد فرسنگ راه است

ولی من پای فرسنگی ندارم

جمع‌بندی

در جدول زیر خلاصه‌ای از مطلبی که خواندید را مشاهده می‌کنید.