علائم کبد چرب چیست؟ – هر آنچه باید بدانید

در «بیماری کبد چرب» (Fatty Liver Disease) که با نام «استئاتوز کبدی» (hepatic steatosis) هم شناخته می‌شود، چربی اضافی در کبد تجمع پیدا می‌کند. در اغلب موارد این بیماری بدون علامت و خاموش است یا نشانه‌های اندک و خفیفی دارد. در این مقاله علائم کبد چرب و نشانه‌هایی که به تشخیص کبد چرب کمک می‌کنند را توضیح داده‌ایم.

کبد کجای بدن است؟

کبد در سمت راست و بالای شکم، پشت دنده‌های چهارم، در بالای کیسه صفرا و در کنار قسمت‌هایی از پانکراس و روده قرار دارد. یکی از عوارضی که در مراحل پیشرفته کبد چرب مشاهده می‌شود، تورم در این ناحیه به دلیل بزرگ شدن کبد است، که از روی پوست قابل لمس خواهد بود.

• برای مطالعه بیشتر در مورد کبد، ساختار، وظایف و سایر بیمارهای مرتبط به آن، می‌توانید مطلب «کبد چیست» مجله فرادرس را مطالعه کنید.

انواع کبد چرب

کبد چرب بر حسب شدت و میزان پیشروی بیماری و میزان بافت درگیر دارای 4 مرحله یا «گرید» (Grade) است که در ادامه توضیح داده‌ایم:

فیلم آموزش هیستولوژی و پاتولوژی پایه – آناتومی بدن

کلیک کنید

• کبد چرب گرید ۱: کبد چرب ساده که در این مرحله چربی لایه اطراف کبد مقداری بیشتر از حد طبیعی است.
• کبد چرب گرید ۲: این مرحله استئوهپاتیت نیز گفته می‌شود که در آن علاوه بر چربی اضافی، التهاب نیز در کبد ایجاد می‌شود.
• کبد چرب گرید ۳: پیشرفت التهاب کبد منجر به ایجاد اسکار و در نهایت فیبروز کبدی خواهد شد. فیبروز به معنای مردن و از بین رفتن سلول‌های زنده است.
• کبد چرب گرید ۴: مرحله پیشرفته کبد چرب به نام سیروز کبدی که در آن اسکار کبد انتشار یافته است.

• برای مطالعه بیشتر در مورد کبد چرب، می‌توانید مطلب «کبد چرب» مجله فرادرس را مطالعه کنید.

کبد چرب غیر الکلی چیست؟

نوعی از کبد چرب است که در نتیجه تجمع چربی به دلایلی غیر از مصرف زیاد الکل، در کبد بروز می‌کند و با سندرم متابولیک و مقاومت به انسولین ارتباط دارد. دو نوع مختلف بیماری کبد چرب غیر الکلی یا به اختصار NAFLD وجود دارد:

• کبد چرب ساده: به این معنی که در کبد، چربی اضافی وجود دارد اما ممکن است هیچ التهاب و آسیبی در بافت و آسیب سلول‌های کبدی وجود نداشته باشد. به طور معمول کبد چرب غیر الکلی ساده، پیشرفت نمی‌کند یا عارضه حادی ایجاد نمی‌کند و با رعایت رژیم غذایی و ورزش بهبود می‌یابد. اکثر موارد مبتلا به NAFLD، کبد چرب ساده دارند.
• استئوهپاتیت غیرالکلی (NASH): التهاب کبدی این نوع بسیار جدی‌تر از کبد چرب ساده و شدیدترین و پیشرونده‌ترین نوع کبد چرب غیر الکلی است. التهاب و آسیب سلول کبدی ناشی از استئوهپاتیت، می‌تواند مشکلات جدی مانند فیبروز و سیروز کبدی و سرطان کبد ایجاد کند. حدود 20 درصد از موارد مبتلا به NAFLD، دارای NASH هستند.

کبد چرب الکلی چیست؟

مصرف درازمدت الکل شایع‌ترین علت این نوع از کبد چرب است، ولی دلایلی دیگری مانند ابتلا به ویروس هپاتیت، بیماری‌های ارثی مانند فیبروزکیستیک، کمبود آنزیم ۱- آلفا آنتی‌تریپسین، گالاکتوزومی و بیماری ذخیره‌ای گلیکوژن، سندرم ویلسون (تجمع مس در کبد) و هموکروماتوز (تجمع آهن) نیز دارد. برخی ضایعات ناشی از این نوع کبد چرب شامل نکروز یا مرگ سلول‌های کبدی، کلاپس شبکه حمایتی رتیکولی و رسوب بافت همبند کبد، تغییر شکل بستر رگ‌ها هستند. بیماری کبد چرب الکلی قابل پیشگیری است و اغلب با کاهش و قطع مصرف الکل برطرف می‌شود در غیر این صورت به سرعت پیشرفت می‌کند و عوارض جدی به دنبال دارد که عبارتند از:

فیلم آموزش هیستولوژی و پاتولوژی پایه – آناتومی بدن در فرادرس

کلیک کنید

• بزرگ شدن کبد: فرد مبتلا در سمت راست و بالای شکم خود دچار درد یا ناراحتی می‌شود و تورم کبد در این ناحیه قابل لمس است.
• هپاتیت الکلی: علائم کبد چربی که به هپاتیت منجر شده است شامل تب، تهوع، استفراغ، شکم درد و زردی خواهد بود.
• سیروز الکلی: تجمع بافت اسکار در کبد که می‌تواند مانند علائم هپاتیت الکلی باشد که همراه با نشانه‌های زیر بروز می‌کنند:
  • تجمع مایعات در شکم
  • فشار خون بالا
  • خونریزی در بدن
  • گیجی و تغییر رفتار
  • طحال بزرگ
  • نارسایی کبدی

علائم کبد چرب چیست؟

برخی افراد مبتلا به کبد چرب، به خصوص در مراحل پیشرفته علائم و نشانه‌هایی دارند که با شناخت آن‌ها می‌توانند زودتر برای درمان و پیشگیری از انتشار بیماری در بافت کبدی اقدام کنند. عوارض اصلی که منجر به این علائم می‌شوند شامل التهاب، فیبروز و سیروز کبدی هستند. علائم ناشی از این اختلالات و علل بروز آن‌ها در ادامه توضیح داده شده‌اند.

فیلم آموزش هیستولوژی و پاتولوژی پایه – آناتومی بدن در فرادرس

کلیک کنید

• حالت تهوع: حالت تهوع و ناراحتی معده از علائم اولیه بیماری کبدی است، اما با کاهش توانایی کبد در از بین بردن سموم، ناراحتی گوارشی شما افزایش می یابد. حالت تهوع مداوم واکنش به مواد زائد اضافی در بدن است و استفراغ غیر قابل توجیه اغلب با مشکلات کبدی مرتبط است.
• بوی بد دهان: نفس کشیدن ممکن است بسیاری از مشکلات مانند سینوزیت یا بیماری لثه را نشان دهد، اما از علائم کبد چرب یا سایر اختلالات کبدی نیز محسوب می‌شود. بوی بد دهان در هنگام نارسایی کبد با نام «Foetor Hepaticus» نیز شناخته می‌شود. این بوی ناخوشایند میوه‌ای و مُشک مانند، ناشی از سطح بالای دی متیل سولفید در خون است که در مرحله پیشرفته کبد چرب یعنی سیروز کبدی به وجود می‌آید.
• «انسفالوپاتی کبدی» (Hepatic Encephalopathy): به دنبال آسیب‌های شدید و نارسایی‌های کبدی طیف وسیعی از اختلالات سیستم عصبی مرکزی را ایجاد می‌کند. انسفالوپاتی کبدی در مراحل اولیه با کاهش هوشیاری، گیجی و بی‌قراری آغاز می‌شود و در ادامه منجر به از دست دادن هوشیاری، تشنج و کُمای غیرقابل برگشت خواهند شد. ناتوانی کبد در تولید و دفع اوره از آمونیاک علت بروز این علائم کبد چرب است زیرا آمونیاک بر سیستم عصبی مرکزی اثر تضعیف‌کننده دارد.

• درد شکم: این درد در قسمت سمت راست و بالای شکم، درست زیر دیافراگم احساس می‌شود.
• به هم خوردن تعادل هورمونی: یکی از علائم کبد چرب عدم توازن هورمونی خصوصا هورمون‌های جنسی است که در کبد متابولیزه می‌شوند. کبد چرب نمی‌تواند استروژن را با سرعت طبیعی و به درستی تجزیه کند و تعادل سطح این هورمون نسبت به هورمون‌های جنسی دیگر یعنی پروژسترون و تستوسترون دچار بی‌نظمی خواهد شد. به هم خوردن سیکل قاعدگی و تخمک‌گذاری در زنان و تغییرات فیزیکی مانند بزرگ شدن پستان در مردان از عوارض این اختلال است.
• ریزش مو: بسیاری از مواد مغذی و ویتامین‌های محلول در چربی که برای رشد مو ضروری هستند، در کبد متابولیزه می‌شوند بنابراین ریزش مو می‌تواند یکی از علائم کبد چرب و سایر اختلالات کبدی باشد. از طرفی با کاهش فعالیت کبد و آسیب بافت آن، بدن قادر به مبارزه با اکسیدان‌ها نیست و افزایش استرس اکسیداتیو نیز علت مضاعفی برای ریزش مو و آسیب‌های پوستی خواهد بود.
• «تورم شکم» (Ascites)، ورم پاها و قوزک پا و احتباس آب در بدن: یکی از عملکردهای کبد ساخت پروتئینی به نام آلبومین و بزرگترین پروتئین خونی است. در اختلالات کبدی از جمله کبد چرب، سطح این پروتسین در سرم دچار تغییر می‌شود. عدم تعادل پروتئین‌ها و سایر ترکیبات کبدی باعث به هم خوردن فشار اسمزی بین خون و مایع میان‌بافتی و گردش لنفاوی و در نهایت احتباس آب در بافت‌ها می‌شود که یکی از علائم اصلی سیروز کبدی است.

• هپاتومگالی (Hepatomegaly) یا ورم شکم در ناحیه کبد: حدود 75 درصد از بیماران مبتلا به کبد چرب، دچار تورم در کبد یا هپاتومگالی می‌شوند که علائم همراه با آن عبارتند از خستگی، ضعف عضلانی، کمبود انرژی و تورم در قسمت فوقانی و سمت راست شکم. هپاتومگالی اغلب در استئاتوز غیر الکلی مشاهده می‌شود.
• تغییرات وزن: اختلال در عملکرد کبد به دلیل نقش آن در متابولیسم و سوخت و ساز بدن، نرخ چربی‌سوزی، سوختن قند و آزادسازی انرژی دچار نوسان می‌شود و به دنبال آن تغییرات نامطلوب وزنی که در اکثر موارد افزایش وزن است رخ می‌دهند.
• خونریزی‌های مکرر: در برخی افراد مبتلا به کبد چرب، خونریزی‌های مکرر مثلا در لثه‌ها و بینی دیده می‌شود. کبدی که دچار نارسایی شده باشد، قادر به تولید مقادیر کافی فاکتورهای لخته شدن خون نیست. خونریزی در دستگاه گوارش در مبتلایان به این بیماری شایع است و کنترل آن ممکن است دشوار باشد. در بیماران کبدی، رگ‌ها در اثر افزایش فشار خون بزرگ دچار اتساع و واریس می‌شوند و علائمی همچون استفراغ خونی، سرفه خونی یا مدفوع سیاه (به دلیلی دفع خون اکسید شده) ایجاد خواهد شد.
• خارش پوست: یکی از علائم کبد چرب خصوصا در مراحل پیشرفته، افزایش سطح نمک‌های صفراوی و تجمع آن‌ها در زیر پوست است که می‌تواند باعث خارش شدید شود. اگرچه همه‌ی افرادی که دچار تجمع نمک‌های صفراوی هستند، خارش پوستی ندارند و برخی از افراد نیز با وجود سطح نرمال نمک صفراوی، دائما احساس خارش می‌کنند که ممکن است دلایل دیگری مانند حساسیت هم داشته باشند.
• «بزرگ شدن طحال» (Splenomegaly): وقتی فرد دچار سیروز می‌شود، فشار زیاد در سیاهرگ دروازه‌ای یا ورید پورتال، منجر به فشار به عروق اندام‌های دیگر از جمله طحال می‌شود. بزرگی طحال باعث از بین رفتن پلاکت‌ها خواهد شد که فرد را با مشکلات انعقاد خون و در نتیجه بروز خونریزی‌های مکرر، کبودی و خونریزی‌های مویرگی زیرپوستی مواجه می‌کند. احتقان ورید پورتال به طور گسترده علت اصلی بزرگ شدن طحال در طی سیروز کبدی در نظر گرفته می‌شود. گاهی این نشانه اولین علامت کبد چرب است که به دلیل احساس درد و پری در سمت راست شکم و طی بررسی با سونوگرافی تشخیص داده می‌شود.

• از دست دادن اشتها: کاهش شدید اشتها و سوء‌تغذیه ناشی از آن از علائم کبد چرب در مراحل پیشرفته است.
• زردی چشم و پوست: زردی از علائم کبد چرب در مراحل پیشرفته و هنگام بروز سیروز کبدی است. زردی پوست و قسمت سفید چشم، به دلیل آزاد شدن مقدار زیادی رنگدانه‌های صفراوی رخ می‌دهد. آنزیم‌های صفراوی که برای هضم و جذب مواد غذایی پس از ورود به روده از طریق خون جذب و در نهایت در کبد متابولیزه و سپس دفع می‌شوند. اما وقتی بافت کبد دچار مشکل باشد، بیلی‌روبین در خون باقی می‌مانند و باعث زرد شدن پوست و بافت‌های ملتحمه می‌شوند.
• «ژنیکوماستی» (Gynecomastia): یا بزرگ شدن پستان در مردان که در اثر افزایش بافت چربی در پستان‌ها اتفاق می‌افتد و گاهی میزان آن در هر دو پستان یکسان نیست. ژنیکوماستی به طور معمول با دردناک شدن پستان‌ها و گاهی ترشح از آن‌ها همراه خواهد بود. علت اصلی این عارضه تغییرات هورمونی و افزایش سطح استروژن به دلیل نارسایی و سیروز کبدی و عدم توانایی آن در متابولیزه کردن استروژن خون است. از طرفی در افراد مبتلا به مشکلات کبدی به دلیل کاهش اشتها، سطح تستوسترون نیز کمتر می‌شود و این اتفاق نیز می‌تواند باعث بر هم خوردن تعال میان سطح استروژن و تستوسترون باشد.
• «قرمزی کف دست» (Palmar Erythema): خارش و قرمزی کف دست‌ها، می‌تواند از علائم کبد چرب باشد که این وضعیت در نتیجه سطح غیر طبیعی هورمون‌ها در خون رخ می‌دهد. یکی از وظایف کبد متابولیزه کردن هورمون‌ها است که موجب تعادل نسبت هورمونی در خون می‌شود اما در آسیب‌های کبدی این عملکرد دچار اختلال خواهد شد.

• ضعف و خستگی مفرط: یکی از عملکردهای اصلی کبد، متابولیسم داروها، سموم و ترکیبات اکسیدکننده خون است. وقتی کبد نتواند به خوبی این عملکرد را انجام دهد، خون سرشار از سموم، متابولیت‌های مضر (محصولات جانبی ناشی از سوخت و ساز) خواهد شد و بدن در شرایط استرس اکسیداتیو قرار می‌گیرد که خستگی دائمی، ضعف و بی‌حالی علامت رایج آن است. از طرف دیگر کبد با نقش فعال خود در سوخت و ساز بدن، منجر به تنظیم میزان انرژی حاصل از کربوهیدرات‌ها و چربی‌ها می‌شود که در صورت آسیب به آن، سوخت مورد نیاز برای فعالیت‌ روزانه به خوبی تأمین نخواهد شد و بیمار همیشه احساس کم انرژی بودن دارد.
• ایجاد شبکه‌های عروقی عنکبوتی زیر پوست: سطح بالای استروژن ناشی از کبد چرب، سبب ایجاد عروق عنکبوتی زیر پوست به دلیل بزرگ‌شدن شریان‌ها و اغلب در صورت و پاها ایجاد می‌شوند.
• بی‌خوابی یا به هم خوردن نظم خواب: اختلالات خواب و بیداری در سیروز کبدی شایع و با اختلال در کیفیت زندگی همراه است. شایع‌ترین ناهنجاری‌ها بی‌خوابی ناشی از اختلال عملکرد کبد عبارتند از:
  • مشکل در به خواب رفتن
  • پایین بودن کیفیت خواب
  • خواب آلودگی بیش از حد در طول روز
  • وارونگی خواب و بیدار شدن (اختلالات ریتم شبانه روزی)
• واریس مری: حدود 50 تا 60 نفر از هر 100 نفری که مبتلا به سیروز کبدی هستند، دچار واریس مری خواهند شد. با افزایش فشار خون در سیستم ورید پورتال (Portal Vein) - سیاهرگی که خون را از روده و طحال به کبد می‌آورد - دیواره این رگ‌های منبسط شده، نازک می‌شود و به پارگی و خونریزی رگ‌ها منجر خواهد شد که این وضعیت «خونریزی واریسی» (Variceal Bleeding) نام دارد.
• کم خونی یا آنمی: آمونیاک محصول تجزیه اسیدهای آمینه است که در چرخه آمونیاک/اوره در کبد متابولیزه می‌شود. در اثر آسیب‌های کبدی این چرخه دچار اختلال می‌شود و آمونیاک در خون تجمع پیدا می‌کند. افزایش سطح آمونیاک در خون، مانع از جذب آهن و در نهایت به کم خونی منجر خواهد شد که خود عوارضی همچون سرماخوردگی، عفونت‌های مکرر، ریزش مو، ضعف و بی‌حالی در پی دارد.

• مشکل هاضمه: وقتی به دلیل آسیب بافت کبد، میزان فعالیت آن کاهش می‌یابد، تولید آنزیم‌های صفراوی کم می‌شود و سیستم گوارشی قادر به هضم کامل چربی‌ها نیست بنابراین فرد پس از مصرف غذاهای چرب احساس ناراحتی و سنگینی معده دارد.
• ضعف سیستم ایمنی: یکی از علائم کبد چرب ابتلای مکر به بیماری است چون یکی از وظایف کبد، سم‌زدایی خون و مبارزه با مواد آسیب‌رسان است. زمانی که کبد به درستی کار نکند، سیستم ایمنی در مواجهه با عوامل بیماری‌زا قدرت کمتری خواهد داشت.
• تیره شدن رنگ ادرار: ادرار معمولاً به دلیل وجود بیلی‌روبین که از طریق کلیه‌ها دفع می‌شود‌ رنگ زرد دارد اما وجود مقادیر زیاد بیلی روبین که ممکن است به علت التهاب یا سایر ناهنجاری‌های بافت کبدی باشد، منجر به تیره شدن رنگ ادرار می‌شود چون کبد قادر به شکستن و تجزیه کردن مقادیر اضافی بیلی‌روبین نیست.
• روشن شدن رنگ مدفوع: نمک‌های صفراوی توسط کبد در مدفوع آزاد و موجب ایجاد رنگ قهوه‌ای در آن می‌شوند. اگر کبد صفرای کافی تولید نکند یا جریان صفرا مسدود شده باشد، ممکن است مدفوع کم‌رنگ یا به رنگ خاک رس تبدیل شود. تداوم این وضعیت می‌تواند یکی از علائم کبد چرب باشد.
• لکه‌های پوستی تیره: افزایش رنگدانه‌های قهوه‌ای روی صورت، به دلیل عدم متابولیزه شدن استروژن و افزایش آن در خون ایجاد می‌شود. استروژن میزان تولید ملاتونین توسط آنزیم تیروزینار را بیشتر می‌کند. تیره شدن پوست نواحی پشت گردن، زیر گلو و زیر بغل از علائم کبد چرب غیر الکلی در مراحل اولیه و به خصوص در کودکان است. همچنین افزایش استرس اکسیداتیو ناشی از اختلال کبدی نیز آسیب‌پذیری پوست نسبت به نور خورشید و سایر شرایط محیطی را افزایش می‌دهد.

• PMS شدید: PMS یا سندرم پیش از قاعدگی، حدود یک هفته قبل از قاعدگی رخ می‌دهد و منجر به علائمی مانند تغییرات خلق و خو، تحریک‌پذیری شدید، حساسیت پستان‌ها به لمس، نفخ شکم و از بین رفتن تمرکز می‌شود. کبد چرب با افزایش نسبت استروژن به پروژسترون نوسانات خلقی و تحریک‌پذیری را بیشتر می‌کند.
• احساس سرما: لرزهای گاه و بیگاه می‌توانند نشانه‌ای از «کلستاز داخل کبدی» (Cholestasis) باشند که به خاطر کاهش یا قطع تولید و ترشح ترکیبات صفراوی در اثر کاهش فعالیت بافت کبد است.
• افزایش تیروئید: افزایش سطح استروژن می‌تواند منجر به مقادیر زیادی گلوبولین متصل به هورمون تیروئید شود. گلوبولین با اتصال به هورمون تیروئید آن را از دسترس سلول‌های بدن خارج می‌کند و مشکلات متعدد متابولیک، مشکلات پوست و مو از جمله عوارض این تغییر است.
• خشکی چشم: مشکلات چشمی مانند خشکی چشم، تاری دید، خارش چشم، چربی پلک یا «گزانتلاسما» (Xanthelasma‎) که برآمدگی زردرنگ، سفت و کوچکی زیر پوست پلک است، در مراحل پیشرفته کبد چرب و همراه با سیروز به وجود می‌آیند. علت این مشکلات اختلال در جذب ویتامین‌های ضروری برای بینایی مانند ویتامین A و ویتامین E و اثر استرس اکسیداتیو بر سلامت چشم‌ها است.

• رفلاکس اسید معده و استفراغ: یکی دیگر از علائم اولیه کبد چرب، تجمع اسیدهای غذایی و متابولیکی در بافت‌های پیوندی و چربی به دلیل دفع ضعیف آن‌ها از طریق روده، کلیه‌ها و پوست است که می‌تواند سبب علائم سوءهاضمه مکرر مانند یبوست، درد معده، ریفلاکس اسید و در نهایت حملات استفراغ شود، برای اینکه ضایعات اسیدی اضافی از بین بروند.
• اسهال: کبد نقش مهمی در قلیایی‌سازی و فیلتراسیون مواد زائد اسیدی حاصل از متابولیسم و ​​رژیم غذایی دارد. در صورت مسمومیت و اختلال عملکرد بافت کبدی و کیسه صفرا، این عملکردها محدود یا متوقف می‌شوند و بدن از مکانیسم اسهال برای دفع سریع و از بین بردن مواد زائد اسیدی استفاده می‌کند.
• کبودی پوست: کبد آسیب دیده مقدار کافی پروتئین‌های ضروری برای لخته شدن خون و توقف خونریزی را تولید نمی‌کند و  ضربه‌های سطحی به راحتی باعث پارگی مویرگ‌ها و افزایش تعداد و مقدار کبودی‌های زیر پوستی می‌شود.
• تغییرات خلق و خو: درست مانند انسفالوپاتی کبدی که می‌تواند باعث از بین رفتن حافظه شود، تمام آن دسته از سموم که در مغز شما جمع می‌شوند می‌توانند عملکرد ذهنی را کاهش دهند و باعث شوند فرد مانند گذشته رفتار نکند و تحریک‌پذیری بالاتری را تجربه کند.
• درد بدن: «کُلانژیت صفراوی اولیه» (Cholangitis) یا التهاب مجاری صفراوی، یکی از علائم کبد چرب است و به غیر از ایجاد خارش پوست، می‌تواند منجر به درد استخوان، ماهیچه یا مفصل نیز شود.
• آکنه: کبد در تنظیم هورمون‌های جنسی نقش دارد که میزان ترشح چربی پوست یا سبوم را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهند. اختلال در تنظیم سطح این هورمون‌ها در بدن، باعث تولید بیش از حد سبوم، مسدود شدن منافذ پوست، تکثیر باکتری‌ در روزنه‌ها و ایجاد آکنه می‌شود.