کم خونی یا آنمی | علل، علائم، انواع و درمان

کم خونی یا «آنمی» (Anemia) شایع‌ترین اختلال خونی و به معنای کاهش گلبول‌های قرمز خون است که وظیفه انتقال اکسیژن را به بافت‌ها بر عهده دارند. انواع مختلف آنمی با دلایل و عوارض خاص خود شناخته می‌شوند. در این مطلب به علل، نشانه‌ها، تشخیص و درمان انواع کم خونی پرداخته‌ایم.

خون چیست؟

خون مایعی است که در رگ‌ها جریان دارد و طی چرخه‌های متوالی توسط سیستم قلبی-عروقی در سرتاسر بدن انتشار می‌یابد تا اکسیژن و مواد مغذی را به سلول‌ها برساند. خون ترکیبی از مایع زمینه‌ای و انواع سلول‌ها است که با میکروسکوپ مشاهده می‌شوند. ماکرومولکول‌هایی مانند پروتئین و یون‌هایی مثل سدیم نیز در این مایع شناور هستند. تمام اجزای خون برای عملکرد صحیح آن ضروری هستند و نسبت آن‌ها به مقدار خون، مقدار مشخصی دارد.

فیلم آموزش علوم تجربی – پایه هفتم در فرادرس

کلیک کنید

اجزای خون

در انسان، خون شامل اجزای زیر است:

• «پلاسما» (Plasma): بخش مایع که پلاسما نام دارد و بیشتر حجم خون را تشکیل می‌دهد. ۹۰٪ پلاسما از آب تشکیل شده است و دیگر اجزای خون مانند یون‌ها، پروتئین‌ها، مواد مغذی، مواد زائد و گازهای محلول در آن قرار دارند.
• سلول‌های خونی: شامل گلبول‌های سفید و گلبول‌های قرمز است که به ترتیب وظیفه دفاع از بدن و جابجایی اکسیژن را بر عهده دارند.
• «پلاکت‌» (Platelets): پلاکت‌ها باعث لخته شدن خون و بندآمدن خونریزی می‌شوند.

۴۵٪ خون انسان را پلاکت‌ها و ۵۵٪ آن را پلاسما تشکیل می‌دهد.

کم خونی چیست؟

کم خونی اصطلاحی کلی است که برای کاهش توان خون در حمل و انتقال اکسیژن استفاده می‌شود و می‌تواند وابسته به علل متعددی همچون کاهش آهن، هموگلوبین یا گلبول قرمز باشد. کم خونی یا آنمی دو نوع موقت و دائمی و طیفی خفیف تا شدید دارد. انواع مختلف کم‌خونی، علل، علائم و عوارض اختصاصی خود را دارند و بنابراین به روش‌های مختلف درمان می‌شوند.

فیلم آموزش تغذیه درمانی در فرادرس

کلیک کنید

علائم کم خونی

همان‌طور که گفتیم، بر اساس علت و نوع کم‌خونی، علائم و شدت آن‌ها نیز متفاوت است. برخی از انواع کم خونی و نوع خفیف آن، ممکن است هیچ علامتی نداشته باشند. در صورتی که بیماری زمینه‌ای دیگری وجود داشته باشد، کم‌خونی به طور معمول ناشناخته می‌ماند. نشانه‌های زیر تقریبا در تمام انواع آنمی دیده می‌شوند:

• خستگی مفرط
• ضعف و بی‌حالی
• رنگ پریدگی یا زرد شدن پوست صورت
• تنفس منقطع و کوتاه
• سرگیجه یا حس سبکی در سر
• درد قفسه سینه
• سردی دست و پاها
• سردرد
• سرماخوردگی و عفونت‌های مکرر
• عدم تمرکز
• خلق تحریک پذیر
• افزایش ضربان قلب

عوارض کم خونی

عدم درمان یا کنترل کم خونی عوارض و مشکلاتی را برای فرد ایجاد می‌کند مانند:

• کاهش توان کار و تحصیل به دلیل خستگی مفرط
• احتمال اختلالات جنینی یا زایمان زودرس در مادران مبتلا به کم خونی
• مشکلات قلبی-عروقی: افزایش ضربان قلب و تپش قلب نامنظم یا آریتمی، از جمله عوارض آنمی هستند که به بزرگ شدن و نارسایی قلبی منجر می‌شوند.
• مرگ: برخی از انواع مزمن کم‌خونی مانند گلبول‌های قرمز داسی شکل یا کم خونی ناشی از خونریزی شدید، مرگ‌آفرین هستند.

علل کم خونی‌

سه علت اصلی کم خونی عبارتند از:

• خونریزی‌ شدید
• کاهش تولید گلبول قرمز
• تخریب زیادتر از معمول گلبول‌های قرمز

انواع کم خونی

اگر کم‌خونی را بر اساس عامل به وجود آورنده تقسیم‌بندی کنیم، علاوه بر کم خونی فقر آهن که رایج ترین نوع کم خونی است، انواع دیگری از آنمی نیز وجود دارند که عبارتند از:

• آنمی آپلاستیک
• آنمی گلبول‌های قرمز داسی شکل
• «کم خونی خطرناک» (Pernicious Anemia)
• آنمی ناشی از بیماری‌های مزمن (ACD)

آنمی ناشی از بیماری های مزمن

برخی از شرایط زمینه‌ای منجر به التهاب شدید بدن و در نهایت آنمی ناشی از «بیماری‌های مزمن» (Anemia of Chronic Disease) یا «ACD» می‌شوند. از این بیماری‌های مزمن می‌توان موارد زیر را برشمرد:

• سرطان گوارشی
• زخم و خونریزی در لوله گوارشی
• زخم‌های مزمن مانند زخم دیابتیک
• قاعدگی با خونریزی زیاد یا مدت طولانی
• بعضی از اختلالات ارثی مانند اسفروسیتوز ارثی
• اختلالات متابولیک مانند کمبود برخی از آنزیم‌های خون
• انواع سرطان مانند «لنفوم هوچکین» (Hodgkin Lymphoma)
• اختلالات خونی مانند گلبول‌های قرمز داسی شکل، تالاسمی یا سرطان
•  بیماری‌های خود ایمنی مانند بیماری کرون، لوپوس، آرتریت روماتوئید و زخم روده بزرگ
• عفونت‌های مزمن مثل اندوکاردیت باکتریایی، عفونت استخوانی، ایدز، آبسه ریوی، هپاتیت B یا C
• کمبود برخی ویتامین‌ها یا عناصر ضروری برای خون‌سازی مانند آهن، فولیک اسید و ویتامین B12

آنمی فقر آهن

شایع‌ترین نوع کم خونی خصوصا در زنان، فقر آهن است. بخشی از آهن خون در ساختار هموگلوبین وجود دارد و بخش دیگر آن به صورت آزاد در پروتئینی به نام فریتین در خون حمل می‌شود. در صورت کاهش ذخایر فریتین، بدن برای تأمین آهن لازم جهت ساخت گلبول‌های قرمز شروع به تخریب بیشتر هموگلوبین می‌کند و به این ترتیب نرخ تخریب گلبول‌های قرمز از نرخ تولید آن‌ها بیشتر می‌شود. این وضعیت در مراحل حاد فقر آهن به وجود می‌آید. مصرف غذاهای سرشار از آهن و ویتامین C یا مکمل آهن، راه درمان آنمی فقر آهن است مگر در شرایطی که مشکل جذب وجود داشته باشد، در این صورت باید از روش‌های دیگری مانند تزریق آهن برای درمان بهره گرفت.

کم خونی خطرناک

«آنمی خطرناک» (Pernicious Anemia) یا پرنیشیوز، نوع نادری از کم خونی با احتمال ابتلای ۰/۱٪ است اما ۵۰٪ موارد کم خونی وابسته به کمبود ویتامین B12 را شامل می‌شود. علت اصلی این نوع آنمی، نوعی اختلال خود ایمنی است که منجر به عدم تولید فاکتور داخلی در معده می‌شود. این فاکتور برای جذب ویتامین B12 از روده باریک ضروری است.

پیشرفت آنمی خطرناک کند ذکر می‌شود به همین دلیل مشکلاتی در تشخیص به موقع آن وجود دارد. نام‌گذاری این نوع کم خونی به دلیل عدم وجود درمان و کشندگی آن در زمان شناخته شدن است. آنمی خطرناک امروزه به راحتی با مصرف مکمل خوراکی یا تزریقی B12 قابل پیشگیری و درمان خواهد بود. در موارد خطرناک، این بیماری با علائم عصبی زیر همراه است:

• زوال عقل
• افسردگی
• از دست دادن حافظه
• ضعف شدید ماهیچه‌ها
• عدم تعادل در راه رفتن
• نوروپاتی محیطی که به صورت بی حسی دست و پاها بروز می‌یابد.

در شرایط زیر احتمال ابتلا به آنمی خطرناک افزایش می‌یابد:

• سن: بالای ۶۰ سال
• ژنتیک: سابقه فامیلی ابتلا
• برداشت معده: برداشتن قسمتی از معده با جراحی
• قومیت: نژاد شمال اروپایی و اسکاندیناوی
• بیماری: ابتلا به دیابت نوع یک، بیماری‌های خودایمنی و برخی بیماری‌های روده‌ای

آنمی مگالوبلاستیک

در «آنمی مگالوبلاستیک» (Megaloblastic Anemia) تعداد گلبول‌های قرمز خون کاهش پیدا می‌کنند. این بیماری به نام کم خونی ماکروسیتیک نیز شناخته می‌شود. گلبول‌های قرمز به دلیل بزرگ بودن بیش از اندازه، قادر به خروج از مغز استخوان نیستند و به همین دلیل تعداد آن‌ها در خون کاهش می‌یابند. علت اصلی این اختلال خونی، کمبود ویتامین B12 و فولات است.

نوع نادری از آنمی مگالوبلاستیک به دلیل کمبود شدید ویتامین B1 یا تیامین ایجاد می‌شود و سندرم راجر یا «Thiamine-responsive Megaloblastic Anemia Syndrome» نام دارد. علاوه بر علائم رایج کم خونی، در آنمی مگالوبلاستیک شاهد این نشانه‌ها و عوارض هستیم:

• اسهال
• تورم زبان
• نرم و حساس شدن زبان
• ایجاد دیابت خصوصا در کودکی
• مورمور یا سوزن‌سوزن شدن دست و پا
• کاهش قدرت بینایی در اثر آسیب عصبی
• کاهش شنوایی به دلیل تغییر ساختار گوش میانی

با مصرف بیشتر فولات، B12 و تیامین، عوارض آنمی مگالوبلاستیک کاهش می‌یابند.

آنمی آپلاستیک

«آنمی آپلاستیک» (Aplastic Anemia)، نوعی اختلال خونی نادر است که در آن مغز استخوان مقدار کافی گلبول قرمز سالم تولید نمی‌کند به همین دلیل گاهی از آن با نام نارسایی مغز استخوان یاد می‌شود. نشانه‌های اختصاصی این بیماری شامل راش پوستی، کبودی پوست، علائم مشابه آنفولانزا و خونریزی هستند. سالانه ۶۰۰ تا ۹۰۰ هزار نفر در آمریکا، مبتلا به آنمی آپلاستیک تشخیص داده می‌شوند. شیوع آن بین سنین ۲۰ تا ۲۵ سالگی و بالای ۶۰ سال بیشتر است.

آنمی آپلاتیسک دو نوع ارثی و اکتسابی دارد که نوع دوم شایع‌تر است و علل آن عبارتند از:

• توکسین‌ها (سموم) مانند بنزن، آرسنیک و آفت‌کش‌ها
• شیمی درمانی و رادیوتراپی برای درمان سرطان
• بیماری‌های عفونی مانند هپاتیت و ایدز
• ابتلا به بیماری‌های خودایمنی
• بارداری
• مصرف داروهای خاصی همچون آنتی‌بیوتیک‌ها و داروهای ضد التهاب غیراستروئیدی
• انتشار سرطان به استخوان‌ها

انواع آنمی آپلاستیک با زمینه ارثی شامل موارد زیر هستند:

• «کم خونی فانکونی» (Fanconi Anemia)
• «آنمی بلک فان» (Diamond–Blackfan Anemia)
• «سندرم الماس شوچمن» (Shwachman–Diamond Syndrome)
• «دیسکراتوز مادرزادی» (Dyskeratosis Congenita)

آنمی همولیتیک

تخریب شدید گلبول‌های قرمز در عروق خونی یا طحال منجر به «آنمی همولیتیک» (Hemolytic Anemia) می‌شود. گلبول قرمز داسی شکل نیز نوعی آنمی همولیتیک است. علل ایجاد این مشکل خونی عبارتند از:

• «آنوریسم» (Aneurysms): نوعی نقص در عروق قلب است.
• عفونت
• اختلالات خود ایمنی
• نقص‌های مادرزادی
• مشکلات ارثی مانند تالاسمی

آنمی گلبول‌های قرمز داسی شکل

اختلال خونی ارثی است که دو مشخصه کاهش گلبول‌های قرمز و دوره‌های دردناکی به نام «بحران گلبول‌های داسی» (Sickle Cell Crisis) دارد که به دلیل بسته شدن عروق با تجمع سلول‌های داسی ایجاد می‌شود. علت ایجاد سلول‌های داسی شکل، تولید هموگلوبین‌های معیوب است که از طرفی عمر کوتاهی دارند.

برای اینکه فرد علائم بیماری را نشان بدهد، باید ژن معیوب هموگلوبین را از هر دو والد به ارث برده باشد و در صورت داشتن تنها یک ژن جهش یافته، ناقل محسوب می‌شود و فقط مستعد ابتلا به برخی بیماری‌ها است. تعداد افرادی با یک ژن هموگلوبین معیوب، در مناطقی با شیوع مالاریا زیادتر است؛ زیرا آن‌ها را در مقابل عفونت مالاریایی محافظت می‌کند.

هماتودیسپلازی

«گوزال دیسپلازی هماتودیافیزی» (Ghosal Hematodiaphyseal Dysplasia) یک بیماری ارثی نادر با مشخصه استخوان‌های رشد کرده و پهن و گلبول‌های قرمز کوچک است. علائم این بیماری در کودکی آغاز می شوند. استخوان‌های بلند دست و پاها، پهنا و ضخامت غیر طبیعی پیدا می‌کنند. فرد مبتلا در راه رفتن دچار مشکل خواهد شد و همچنین بافت اسفنجی مغز استخوان در بیماران، به حالت سفت و فیبروزه در می‌آید و قادر به تولید گلبول قرمز نیست.

کم خونی دیابتیک

«کم خونی دیابتیک» (Congenital Dyserythropoietic Anemia) یا CDA، نوعی اختلال خونی ارثی است که بر روند بلوغ گلبول قرمز اثر می‌گذارد. در این بیماری نیز گلبول‌های قرمز، کوچک‌تر از حد نرمال هستند و نمی‌توانند به میزان لازم اکسیژن حمل کنند. سه نوع CDC وجود دارد که شدت و جهش ایجادکننده آن‌ها متفاوت است.

کم خونی سیدروبلاستیک

گروهی از کم خونی‌ها که به دلیل نقص در توان گلبول‌سازی مغز استخوان ایجاد می‌شوند را «کم خونی سیدروبلاستیک» (Sideroblastic Anemia) می‌نامند. در این بیماری میزان آهن استفاده شده برای ساخت هموگلوبین بیش از حدِ نرمال است. بنابراین آهن در گلبول قرمز تجمع می‌یابد و سلول حالت کروی پیدا می‌کند. بزرگ شدن طحال و کبد از عوارض آنمی سیدروبلاستیک است.

آپلازی خالص گلبول قرمز

کاهش تولید گلبول قرمز در مغز استخوان، یکی از مشخصه‌های «آپلازی خالص گلبول قرمز» (Pure Red Cell Aplasia) یا (PRCA) است. علت این بیماری کمبود تعداد پیش‌سازهای گلبول قرمز در مغز استخوان به نام سلول‌های «اریتروبلاست» (Erythroblasts) است که از دوران جنینی در مغز استخوان وجود دارند. بدن فرد مبتلا، برای تحریک ساخت گلبول‌های قرمز، شروع به تولید و ترشح مقدار زیادی هورمون خون‌ساز به نام «اریتروپوییتین» (Erythropoietin) می‌کند. این بیماری، نوعی اختلال خود ایمنی محسوب می‌شود و علل آن عبارتند از:

• تومور در غده تیموس
• مصرف برخی داروها
• عفونت ویروسی

کم خونی میکروسیتیک هیپوکروم

نقص در انتقال آهن به سلول‌ها برای ساخت هموگلوبین، منجر به ایجاد «آنمی میکروستیک هیپوکروم» (Hypochromic Microcytic Anemia) می‌شود. به دلیل کمبود دسترسی به آهن، گلبول‌ قرمز کمتری ساخته می‌شود و گلبول‌های قرمز موجود در خون نیز کمرنگ و کوچک‌تر از معمول هستند. ویژگی‌های بارز افراد مبتلا، رنگ پریدگی شدید پوست، بافت ملتحمه چشم و لثه‌ها و همچنین کاهش رشد است. با پیشرفت بیماری، عناصر آهن استفاده نشده، در کبد تجمع می‌یابند و منجر به نارسایی کبدی می‌شوند.

بر اساس علت ایجاد، سه نوع ارثی، اکتسابی و بدون دلیل (ایدیوپاتیک) کم خونی میکروسیتیک وجود دارد. موارد نادر و پیشرفته بیماری، ممکن است به لوسمیای حاد (نوعی سرطان خون) منجر شوند.

ریسک فاکتورهای کم خونی

این موارد فرد را در معرض خطر بالاتری برای ابتلا به آنمی قرار می‌دهند:

• تولد قبل از ۹ ماه بارداری
• مصرف الکل و دخانیات
• ابتلا به بیماری‌های مزمن
• سنین ۶ ماهگی تا ۲ سالگی
• اختلالات گوارشی مانند اختلالات روده‌ای
• کمبود فولیک اسید یا آهن طی بارداری
• جنسیت: کم خونی در زنان شایع‌تر است.
• مصرف داروهای قوی ضد عفونت مانند ریباویرین
• قرارگیری در معرض برخی مواد شیمیایی و سموم مانند آرسنیک
• رژیم غذایی فاقد مواد معدنی و ویتامین‌های ضروری
• افزایش سن: افراد بالاتر از ۶۵ سال در خطر آنمی هستند.
• مصرف زیاد یا طولانی مدت داروهای ضد التهاب مانند ایبوپروفن
• استفاده طولانی مدت از داروهایی نظیر آنتی‌بیوتیک‌ها که جذب آهن را دچار اختلال می‌کنند.

آزمایش کم خونی

علاوه بر معاینات بالینی و گرفتن شرح حال، آزمایشات مختلفی برای تشخیص آنمی و نوع آن وجود دارند که به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:

فیلم آموزش اصول کار در آزمایشگاه بالینی در فرادرس

کلیک کنید

• شمارش کامل سلول‌های خونی (CBC): بررسی تعداد، اندازه و شکل سلول‌های خونی
• تست شیمی خون: بررسی سطح ویتامین‌ها و مواد معدنی در خون
• شمارش رتیکلوئیدها: رتیکلوئیدها گلبول‌های قرمز بالغ نشده هستند که تازه از مغز استخوان آزاد شده‌اند.
• آزمایش مغز استخوان: برای اطمینان از عملکرد خون‌سازی
• بررسی سطح فولات و آهن خون (فریتین)
• آزمایش مدفوع: بررسی دفع خون در ادرار و وجود مشکلات گوارشی مانند زخم و کولیت
• سونوگرافی از طحال: بزرگ شدن طحال در برخی از انواع آنمی رخ می‌دهد.

پیشگیری از کم خونی

بسیاری از انواع کم‌خونی قابل پیشگیری یا حتی درمان قطعی نیستند. اما برای کاهش احتمال ابتلا به آنمی ناشی از فقر آهن، توصیه‌های زیر کمک کننده خواهند بود:

• رژیم غذایی غنی از آهن، فولات، ویتامین B12 و ویتامین C
• پرهیز از استفاده خودسرانه آنتی‌بیوتیک‌ها
• استفاده از مکمل‌های آهن و فولیک اسید پیش از بارداری (با مشورت پزشک)
• انجام سالیانه آزمایش فریتین و CDC

کم خونی در بارداری

کمبود ویتامین‌های ضروری در خون‌سازی یا سابقه آنمی در مادران باردار، برای رشد و نمو سیستم عصبی جنین خطرناک است و همچنین احتمال زایمان زودرس را افزایش می‌دهد. به همین دلیل بهتر است قبل از اقدام به بارداری آزمایش کامل خونی انجام و دوره درمانی طی شود. استفاده از مکمل فولیک اسید نیز حداقل در ماه‌های اول بارداری و زیر نظر متخصص، ضروری است.

کم خونی در نوزادان و کودکان

برخی انواع آنمی مادرزادی هستند یا از دوران کودکی شکل می‌گیرند. حدود ۲۰٪ از کودکان در آمریکا مبتلا به آنمی هستند که شایع‌ترین انواع آن‌ها عبارتند از:

• آنمی فقر آهن
• آنمی مگالوبلاستیک
• آنمی همولیتیک
• آنمی گلبول قرمز داسی شکل
• تالاسمی

ریسک ابتلا به انواع آنمی در کودکانی با شرایط زیر بالاتر است:

• نوزادان نارس
• نوزادانی با وزن کم
• استفاده از شیر گاو در سنین پایین
• سوءتغذیه
• خونریزی ناشی از حوادث
• ابتلا به بیماری‌های مزمن مانند مشکلات کبدی، کلیوی و عفونت‌ها
• سابقه فامیلی آنمی ارثی

درمان کم خونی

درمان کم خونی به نوع، علت، شدت و وضعیت بیمار مربوط است و شامل موارد زیر می‌شود:

• تغذیه و تغییر در رژیم غذایی
• مصرف مکمل‌های خوراکی آهن، فولات و ویتامین C
• جراحی برای خارج کردن طحال
• دارودرمانی
• پیوند سلول‌های بنیادی خون و مغز استخوان
• انتقال خون

درمان کم خونی با تغذیه

همانطور که گفتیم، کمبود ریزمغذی‌ها از مهمترین دلایل کم خونی هستند بنابراین اصلاح رژیم غذایی شاید اولین و مهمترین قدم در درمان کم خونی باشد. در صورتیکه فرد، مبتلا به مشکلات گوارشی و عدم جذب نباشد، با تأمین ویتامین‌ها و مواد معدنی ضروری در خون‌سازی، می‌توان کم خونی خفیف تا متوسط را درمان و کنترل کرد. آهن موجود در مواد خوراکی دو نوع دارد:

فیلم آموزش تغذیه – اصول رژیم و تغذیه در فرادرس

کلیک کنید

• آهن هِم: در گوشت قرمز، گوشت ماکیان و غذاهای دریایی یافت می‌شود.
• آهن غیر هم: در دانه ها، مغزها، سبزیجات و غلات کامل وجود دارد.

جذب آهن هم برای بدن آسان‌تر است.

نکات زیر را در رژیم غذایی خود رعایت کنید:

• مصرف غذاهای حاوی آهن: آهن برای ساخت هموگلوبین لازم است. این عنصر در غذاهایی همچون گوشت قرمز، گوشت سفید، غذاهای دریایی، حبوباتی همچون لوبیا، میوه‌های خشک و سبزیجاتی با رنگ سبز تیره به فراوانی یافت می‌شود. برای کمک به جذب آهن، دو ساعت قبل و پس از خوردن این منابع یا قرص آهن، مواد داراری کافئین و تئین مثل چای و قهوه و لبنیات مصرف نکنید.
• مصرف ویتامین B12: کمبود ویتامین B۱۲ باعث کم خونی خطرناک می‌شود بنابراین از مصرف غذاهای زیر غافل نشوید:
  • گوشت قرمز، گوشت سفید و غذاهای دریایی
  • تخم مرغ
  • لبنیات
  • مواد خوراکی غنی شده با ویتامین B12
• نوشیدن مایعات فراوان: به جذب آهن و ویتامین‌ها کمک می‌کند.
• مصرف میوه و سبزیجات تازه که حاوی مقادیر بالای ویتامین C هستند.

مصرف قرص آهن

داروهای خوراکی حاوی آهن در موارد زیر برای درمان کم خونی تجویز و مصرف می‌شوند:

• کودکان نارس
• نوزادان
• زنان باردار یا قبل از بارداری
• افرادی که جراحی یا خونریزی شدید داشته‌اند
•  مبتلایان به آنمی شدید مانند تالاسمی
• ابتلا به بیماری نقص توجه در بزرگسالان (ADHD)
• ابتلا به بیماری‌هایی که منجر به سوءجذب مواد مغذی می‌شوند مانند:
  • سلیاک
  • بیماری کرون
  • سیستیک فیبروزیز
  • التهاب حاد پانکراس

محیط اسیدی به جذب آهن کمک می‌کند بنابراین مصرف ویتامین C در کنار مکمل آهن توصیه می‌شود. مصرف قرص آهن باید حتما زیر نظر پزشک و بر اساس میزان کمبود این عنصر در بدن انجام بگیرد. بدون انجام آزمایش و تجویز دارو، از مصرف خودسرانه قرص آهن خودداری کنید.

انواع مکمل آهن

مکمل‌های آهن، بر اساس نوع نمک و ترکیبات مورد استفاده، انواع مختلفی شامل موارد زیر دارند:

• «فروس سولفات» (Ferrous Sulfate)
• «فروس گلوکونات» (Ferrous Gluconate)
• «فریک سیترات» (Ferric Citrate)
• «فریک سولفات»  (Ferric Sulfate)

میزان جذب و عوارض جانبی هریک از این مکمل‌ها در بدن متفاوت است. با توجه به این موارد، با پزشک یا داروساز مشورت و بهترین مکمل مناسب برای خودتان را انتخاب کنید. مکمل آهن به دو صورت خوراکی شامل قرص و شربت و تزریقی وجود دارد.

عوارض مصرف قرص آهن

در صورتی که نوع مکمل و دوز مصرف آن را به درستی انتخاب کرده باشید، بروز عوارض مصرف آهن بعید به نظر می‌رسد. اما با این وجود، بسیاری افراد پس از مصرف قرص آهن دچار عوارض خفیف و علائم زیر می‌شوند:

• اسهال
• نفخ
• سیاه شدن مدفوع
• تهوع
• استفراغ
• درد معده
• یبوست

اغلب، پس از گذشت چند روز تا یک هفته، بدن به مصرف مکمل آهن عادت می‌کند و عوارض از بین می‌روند. اما در صورت ادامه علائم می‌توان دوز مصرفی یا نوع قرص آهن را تغییر داد تا نوع سازگارتر با بدن مشخص شود. با افزایش سن، در سنین رشد، طی بارداری و شیردهی و در زنان، دوز آهن دریافتی روزانه افزایش می‌یابد.

تداخل با قرص آهن

مواد خوراکی زیر با جذب آهن تداخل دارند:

• مواد حاوی تئین و کافئین مثل چای و قهوه
• محصولات لبنی
• خوراکی‌های دارای تانن مانند انگور و ذرت
• غذاهای سرشار از گلوتن مانند پاستا، جو و جو دوسر
• غذاهای دارای فیتات یا فیتیک اسید همچون برنج قهوه‌ای و محصولات با گندم کامل
• غذاهای دارای اگزالیک اسید همچون بادام زمینی، جعفری و شکلات

تزریق آهن

تزریق آهن، در شرایط نام‌برده و فقط با صلاح‌دید پزشک، جایگزین مصرف خوراکی آهن می‌شود:

• عدم تحمل آهن
• خونریزی شدید
• ابتلای لوله گوارش به سوء جذب

انواع تزریقی آهن عبارتند از:

• دکستران
• سکروز
• گلوکونات

عوارض نادر تزریق آهن شامل موارد زیر هستند:

• واکنش‌های آلرژیک
• کهیر
• خارش پوست
• درد مفاصل و غضروف‌ها

مصرف زیاد آهن

تجمع آهن در بدن باعث بیماری و مشکلات متعددی مانند اختلال آهن می‌شود که در آن آهن اضافه در بافت‌های مختلف رسوب می‌کند و منجر به آسیب به ارگان‌هایی مانند قلب، کبد و پانکراس می‌شود. مقادیر بالای آهن در خون سرطان‌زا است. اگر به اشتباه دو یا چند برابر دوز مصرفی قرص آهن بخورید دچار مسمومیت با آهن خواهید شد که نیاز به درمان سریع و اورژانسی دارد چون در صورت عدم رسیدگی، به آسیب‌های جدی در دستگاه گوارشی، نارسایی اندامی و خونریزی منجر خواهد شد.